Abdurrahman es-Sugūrī the Naqshbandī Sheikh of Dagestan: His Life, Sufi Personality and Religious-Sufi Thoughts in the Context of His Books

Yıl 2023, Sayı: 14, 169 - 202, 30.06.2023

İbrahim Erol

https://doi.org/10.46231/sufiyye.1258365

Öz

The article deals with the life, mystical personality and religious-sufi views of Abdurrahman es-Sugūrī, the Naqshbandī Sheikh from Dagestan. In Dagestan, the Khalidiyya branch of Naqshbandiyya had the opportunity to spread with Molla Muhammed Yerakî Cemaleddin Gazikumukî. With the surrender of Sheikh Shamil after 1859, the Russians completely dominated the region and many Sūfis migrated to the Ottoman Empire. In this period when the Russian pressure was intensely felt on the Muslims, Abdurrahman es-Suguri did not leave the region and tried to continue his guidance activities as a Naqshbandī-Khalidī sheikh. Sugûrî, who draws attention with his works on Sūfism, his fatwas and practices on religious-sūfistic issues, became one of the symbol names of the region with his re-starting jihad against the Russians. Both in his life and after his death, many sufis attributed their silsila to him, and the name Sugûrî has been included in the Naqshbendi lineages that have survived in the Caucasus and other regions from history to the present. Studies generally focused on his biography and sufi personality, and the discussions around his becoming khalīfa and religious-sufi views were neglected. In the article, Sugûrî's life, his involvement in the tarīqa and his silsila were triad to be discussed. Discussions about whether Sugûrî was an authoized sheikh were included by referring to the primary sources dealing with the strata of the period. Finally, his works named Meşrabü'n-Nakşbendiyye and el-Kawl fî vucûbi'l-hicra 'ale'l-Muslim were handled with the method of content analysis and some determinations were made regarding the author's religious-sufi thoughts.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Naqshbandiyya, Khālidiyya, Dagestan, Abdurrahman es-Sugūrī

Dağıstanlı Nakşbendî Şeyhi Abdurrahman es-Sugûrî: Hayatı, Tasavvufî Şahsiyeti ve Eserleri Bağlamında Dinî-Tasavvufî Düşünceleri

Öz

Makale Dağıstanlı Nakşbendî Şeyhi Abdurrahman es-Sugûrî’nin hayatını, tasavvufî şahsiyetini ve dinî-tasavvufî görüşlerini konu edinmiştir. Nakşbendîliğin Hâlidiyye kolu Dağıstan’da Molla Muhammed Yerakî ve Cemâleddin Gazikumukî ile yayılma fırsatı bulmuştur. 1859’dan sonra Şeyh Şâmil’in teslim olmasıyla birlikte Ruslar bölgeye tamamen hâkim olmuş, pek çok sûfî Osmanlı Devleti’ne hicret etmiştir. Rus baskısının Müslümanlar üzerinde yoğun olarak hissedildiği bu dönemde Abdurrahman es-Sugûrî bölgeden ayrılmayarak Nakşbendî-Hâlidî şeyhi olarak irşat faaliyetlerini sürdürmeye çalışmıştır. Tasavvufa dair yazdığı eserleri, dinî-tasavvufî konulardaki fetva ve uygulamalarıyla dikkat çeken Sugûrî Ruslara karşı tekrar ilan edilen cihat hareketindeki rolü sebebiyle de bölgenin sembol isimlerinden biri haline gelmiştir. Hem sağlığında hem de vefatından sonra pek çok sûfî kendi silsilesini ona nispet etmiş, tarihten günümüze Kafkaslarda ve diğer civar bölgelerde varlığını sürdüren Nakşbendî silsilelerinde Sugûrî adı yer almıştır. Araştırmalar genelde biyografisine ve tasavvufî şahsiyetine yoğunlaşmış olup, onun halifeliği etrafındaki tartışmalar ve dinî-tasavvufî görüşleri ihmal edilmiştir. Makalede Sugûrî’nin kısa biyografisi, tarikata intisabı ve silsilesi ele alınmaya çalışılmıştır. Dönemin tabakâtını ele alan birincil kaynaklara müracaat edilerek kaynak kritiği metoduyla Sugûrî’nin icazetli bir şeyh olup olmadığı konusundaki tartışmalara yer verilmiştir. Son olarak Meşrabü’n-Nakşbendiyye ve el-Kavl fî vucûbi’l-hicreti ‘ale’l-Müslim adlı eserleri içerik analiz yöntemiyle ele alınmış, müellifin dinî-tasavvufî düşüncelerine yönelik bazı tespitler yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Nakşbendîlik, Hâlidîlik, Dağıstan, Abdurrahman es-Sgûrî

Kaynakça

• Alkadarî, Hasan. Âsâr-i Dağıstân. çev. Musa Ramazan. İstanbul: Şâmil Eğitim ve Kültür Vakfı, 2000.
• Alkadarî, Hasan. Dîvânü’l-memnûn. Timurhanşûrâ: Muhammed Mirza Mavrayev Matbaası, 1913.
• Arvâsî, Abdülhakîm. Râbıta-i Şerîfe. İstanbul: 1342.
• Bağdâdî, Mevlânâ Hâlid. er-Risâletü’l-Hâlidiyye fi’t-Tarîkai’n-Nakşbendiyye. İstanbul: Hâşimî Yayınevi, 2017.
• Bağdâdî, Mevlânâ Hâlid. Risâle-i Halidiyye Tercümesi. çev. Ali Kara. İstanbul: Kitap Kalbi Yayıncılık, 2017.
• Bâkinî, Şuayb Efendi b. İdrîs. Tabakâtü’l-havâcegân-ı Nakşibendiyye ve sâdâti’l-meşâyihi’l-Hâlidiyye el-Mahmûdiyye. Mohaçkale: Dârü’r-risâle, 2014.
• Barlas, Cafer. Kafkasya Özgürlük Mücadelesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Benningsen, Alexandre– C. Lemercier, Quelquejay. Sûfî ve Komiser (Rusya’da İslâm Tarikatları). çev. Osman Türer. Ankara: Akçağ Yayınları, 1988.
• Bice, Hayati. Kafkasya’dan Anadolu’ya Göçler. Ankara: 1991.
• BOA, Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Meclîs-i Vâlâ Defteri. No. 408. Gömlek no.15-2.
• Bobrovnikov, Vladimir. “Dagestan v Transnasyonal Sufiski Setyax: Şaikh iz Kikuni i ikh Ziyarat v Turetkski”. Religia i Objestvo 10/8 (2018), 20-36.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâ‘îl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmi‘u’l-müsnedi’s-sahîhi’l-muhtasar min umûri Rasûlillâh sallallâhu aleyhi ve sellem ve sünenih ve eyyâmih eş-şehîr bi-Sahîhi’l-Buhârî. Karaçî: Cem‘iyyetü’l-Büşrâ, 1437/2106.
• Ceyhan, Semih. “Ubûdiyyet”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 42/33-34. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Dağıstânî, Hasan Hilmî. ed-Dürretü’l-beyza fî reddi’l-bida ve’l-ehvâ. thk. Abdülcelîl el-Atâ el-Bekrî. Mohaçkale: Dârü’r-risâle, ts.
• Dağıstânî, Hasan Hilmî. el-Burûcü’l-Müşeyyede bi’n-nusûsu’l-müeyyede. nşr. Abdülcelîl el-Atâ. Beyrut: Daru’n-Nu’mân li’l-‘ulûm, 1996.
• Dağıstânî, Hasan Hilmî. Feyzu’r-Rahmân fî zikr-i kelâm-i Abdirrahman. thk. Abdülcelîl el-Atâ el-Bekrî. Dımaşk: Dâru’n-Nu‘mân li’l-ulûm, 2003
• DİA. “Abbas”. TDV İslam Ansiklopedisi. 1/16-17. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Durkilî, Nezîr. Nüzhetü’l-ezhân fî terâcim-i ulemâ-i Dağıstân. Dağıstan: Dârü’l-âsâri’l-ilmiyyeti’l-İslâmiyye, ts.
• Ebû Dâvud, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk el-Ezdî es-Sicistânî. Kitâbu’s-Sünen (Sünenü Ebî Dâvud). thk. Muhammed Avvâme. Cidde: Dâru’l-Yüsr - Dâru’l-Minhâc, 1431/2010.
• Gündüz, İrfan. “Tasavvufî Bir Terim Olarak Râbıta”. Tasavvuf İlmî Akademik Dergisi 8/19 (2008) 23-53.
• Hânî, Muhammed b. Abdullah. Behcetü’s-seniyye. çev. Sirâceddin Önlüer. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2013.
• Haydârî, İbrahim Fasîh. Mecdü’t-tâlîd. çev. Eser Sazak. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2011.
• İbn Esîr, İzzeddîn. Üsdü’l-ğâbe fî marifeti’s-sahâbe. Lübnân: Dârü İbn-i Hazm, ts.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Kerîm. 8 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Endelüs, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-Arab.4 Cilt. Beyrût: Dâru Lisâni’l-‘Arab, ts.
• Karakî, Muhammed Tâhir. Dağıstan Kılıçlarının Parlaması. çev. Cafer Barlas. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Kayayev, Ali. Terâcim-i Ulemâ-i Dağıstan. haz. Hasan Orazayev-Tuba Işınsu Durmuş. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Kemper, M. “‘Abd al-Rahmān al-Thughūrī”. Encyclopaedia of Islam: Three. 1/6-8. Leiden: Brill, 2011.
• Kırzıoğlu, Fahreddin. Târihçe-i Gazavât-ı Dağıstan. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 2000.
• Koca, Ferhat. “İbadet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/240-247. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kundukh, Aytek. Kafkasya Müridizmi (Gazavât Tarihi). haz. Tarık Cemal Kutlu. İstanbul: Gözde Yayınevi, 1987.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm Hevâzin. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. haz. Muhammed Abdurrahman Mar‘aşlî. 2 Cilt. Bayrût: Dâru İhyâu’t-türâsi’l-‘Arabî, 1997.
• Magomadova, Zainab Ahmeddibirovna. “Dagestanski Şaikh Nakşibandiskogo Tarikata XIX. v. Muhammad Afanadi Yaraski-Jamaladdin Gazikumuskiy Abdurrahman Hadji Sogratlinski”. Westnik İnstituta IAE. 3 (2008), 17-25.
• Magomedova, “‘Abd al-Rahman-Hacı el-Suguri- Nakşibendî Tarikatı’nın Tasavvuf İdelogu ve Şeyhi”, Yeni Türkiye Dergisi (Kafkaslar Özel Sayısı) 21/79 (2015), 213-222.
• Magomedova, Zainab Ahmeddibirovna - Usmanova, M. N. “Sufiskaya Tematika Araboyzçinov Peçatnoy Knige Dagestana Çeçena XX. v”. Westnik İnstituta IAE 4 (2007), 28-39.
• Makhaev, Ziyaudin. Kafkasya’da Kunta Hacı. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2018.
• Muhammedcelil, Muhammed - Halilli, Fariz. İsmail Sirâceddîn Şirvânî. Bakü, Adiloğlu Neşriyatı, 2003.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1955.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şu‘ayb. el-Müctebâ mine’s-Sünen. thk. Abdülfettâh Ebû Ğudde. Haleb: Mektebetü’l-Matbû‘âti’l-İslâmiyye, 1406/1986.
• Öngören, Reşat. “Abdurrahman b. Ahmed es-Sugûrî”. Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi Ek-2/522. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Öngören, Reşat. “Zikir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/409-412. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Özel, Ahmet. “Hicret”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17/462-466. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Safedî, Abdülkadir Muhammed b. Ömer b. Habîb. Silku’l-‘ayn li-ezhâbi’l-ğayn. Riyad: Mektebetü Câmiati’l-Melik Suûd, Kısmü’l-mahdûdât, No. 5612.
• Saydam, Abdullah. Kırım ve Kafkas Göçleri (1856-1876). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997.
• Sinanoğlu, Mustafa. “İbadet, Etimoloji ve Tanım”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 19/233-235. İstanbul: TDV. Yay. 1999.
• Sugûrî, Abdurrahman. el-Meşrabü’n-Nakşbendiyye. Temirhanşûra: al-Matbaatü’l-İslâmiyye li-Muhammed Mirzâ Mavrayov, 1907.
• Sugûrî, Abdurahman. el-Kavl fî vucûbi’l-hicra. Princeston: Princeston University Library, Yahuda Collaction. İslamic Manuscript, Garret no: 2867Y, 92a-94b.
• Sübkî, Taküyyiddîn Ali b. Abdilkâfî b. Ali. Şifâu’s-Sekâm. thk. Hüseyin Muhammed Ali Şükri. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1971.
• Şa‘rânî, Abdülvehhab. Keşfu’l-hicâbi ve’r-rân ‘an vechi esileti’l-cân. thk. Muhammed Abdullah Abdürrezak. Kahire: Matbaatü Hicâzî, ts.
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 5 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1988.
• Vâhidî, Ali b. Ahmed b. Muhammed. et-Tefsîrü’l-basît. thk. Abdülaziz Saddâm es-Suûd. Türkî b. Sehv el-‘Uteybî. 25 Cilt. İskenderiyye: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Tevessül”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41/6-8. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf. thk. Mustafa Hüseyin Ahmed. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1987.