Muhammed el-Hâşimî’nin Bazı Tasavvufî Kavramlara Bakışı

Yıl 2024, Sayı: 17, 91 - 118, 31.12.2024

Ayşe Şener , Yüksel Göztepe

https://doi.org/10.46231/sufiyye.1572827

Öz

Son dönem sûfîlerinden, Cezayir asıllı, iskân bakımından Suriyeli olan Muhammed el-Hâşimî et-Tilimsânî, zâhirî ve bâtınî ilimlere hâkim bir şahsiyettir. Bir Eş‘arî kelamcısı olarak dikkatleri üzerine çeken Muhammed el-Hâşimî, başta Mısır olmak üzere Mağrip ve Ürdün gibi dünyanın farklı ülkelerinde müntesipleri bulunan Şâzeliyye tarikatının Derkâviyye ve Aleviyye kollarının şeyhlik vazifesini üstlenmiş bir isimdir. Bu çalışma, ehl-i sünnet akidesinin savunuculuğunu kendine ilke edinen, ilim ve irfânı bünyesinde birleştirip eserlerine de yansıtan Muhammed el-Hâşimî’nin tasavvuf sahnesindeki önemi ile tasavvufî düşünce dünyasına kısa bir bakış mahiyetindedir. Bu bağlamda çalışma müellifin “ed-Dürretü’l-müntesiratü fî ecvibeti’l-esileti’l-ʿaşera”, “el-Ḥallü’s-sedîd lime’steşkelehü’l-mürîd” ve “Şerḥu şaṭranci’l-ʿârifîn” adlı risâleleri ekseninde hazırlanmıştır. Hâşimî’nin adı geçen eserlerdeki kabz, bast, mârifet, mürşîd, mürîd ile zikir gibi bazı kavramlara dair görüşleri irdelenerek ele alınmıştır. İlgili görüşler; Ebü’l-Hasen eş-Şâzelî, İbnü'l-Arabî, Kuşeyrî, Hucvirî ve Herevî gibi daha nice kadîm mutasavvıfın görüşleri ile mukayese edilmek suretiyle değerlendirilmiş ve böylece Muhammed el-Hâşimî’nin tefekkür zeminine kısmen ışık tutulmuştur. Ayrıca makalede, Hâşimî‘nin tasavvufî gelenekten izler taşıyan kimi kavramlar arasında işaret ettiği bağlamlara da dikkat çekilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Şâzeliyye, Muhammed el-Hâşimî, Görüşleri, Tasavvuf Kavramları.

Etik Beyan

Bu çalışma, son dönem muasır sûfilerden Muhammed el-Hâşimî et-Tilimsânî’nin kitaplarından istifade ile tasavvuf literatürü eserlerinden faydalanarak hazırlanmış özgün araştırma makalesidir.

Muhammad al-Hashimi’s View Perspective on Certain Sufi Concepts

Öz

One of the recent sufis, Muhammad al-Hashimi al-Tilimsani, who is of Algerian descent but Syrian as his place of residence, is a personage who has mastered the exoteric and esoteric sciences. As an Ash‘ari theologian, he attracted attention and served as the sheikh of the Shadhiliyyah Sufi order’s Derqawiyyah and Alawiyyah branches, which have followers in various countries such as Egypt, the Maghreb, and Jordan. This study is a brief overview of the importance of Muhammad al-Hashimi, who adopted the advocacy of the ahl as-sunnah creed as a principle and who combined science and wisdom and reflected them in his works, in the Sufi scene and the world of Sufi thought. The study is centered around three of his treatises: ad-Durrah al-Muntashirah fi Ajwibat al-As’ilah al-‘Asharah (The Scattered Pearl in Answering Ten Questions), al-Hall as-Sadid lima Ishkalahu al-Murid (The Sound Solution to What Troubles the Seeker), and Sharh Shatranj al-‘Arifin (A Commentary on the Chessboard of the Gnostics). His views on concepts such as contraction (qabz), expansion (bast), gnosis (ma‘rifah), spiritual guide (murshid), disciple (murid), and remembrance (dhikr) are analyzed. These perspectives are compared and evaluated in light of the ideas of earlier Sufi masters such as Abu al-Hasan al-Shadhili, Ibn al-Arabi, Qushayri, Hujwiri, and Harawi, thereby shedding some light on the intellectual foundations of al-Hashimi’s thought. Additionally, the article draws attention to the connections al-Hashimi identified between certain concepts that bear traces of the Sufi tradition.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Shadhiliyya, Muhammad al-Hashimi, his perspectives, Sufi concepts.

Kaynakça

• ʿAbdülkâdir ʿİsâ. Ḥaḳâʾiḳ ʿaniʾt-taṣavvuf. Ḥaleb: Dârüʾl-ʿİrfân, 16. Basım, 2007. Ayyâş, ʿAbdülḳâdir. Muʿcemüʾl-müellifîniʾs-Sûriyyîn fîʾl-ḳarniʾl-ʿişrîn. Dımaşḳ: Dârüʾl-Fikr, 1. Basım, 1405.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 5. Basım, 2009.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. es-Sıhâh. Ḳâhire, y.y., 1956.
• Çelebi, İlyas. “Hâşimî, Muhammed b. Ahmed”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 16/410-411. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Demirdaş, Öncel. “Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî’ye Göre Mürid-Mürşid İlişkisinin Boyutları”. I. Uluslararası Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî Sempozyumu 03-05 Ekim 2013 - Gümüşhane: Bildiriler Kitabı. 323-330. Ankara: Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Ebû Muhammed Ruzbihan Bâklî eş-Şirârzî. Kitabü meşrebiʾl-ervâh. thk. Nazîf Muharrem Havâce. İstanbul: Matba‘atü Külliyyeti’l-Âdâb, 1973.
• Elmalılı Hamdi Yazır. Kur’ân-ı Kerîm’in Yüce Meâli Metinsiz Türkçe Açıklaması. İstanbul: Merve Yayınları, 2018.
• Fedai, Aysel. Fransa Hakimiyetiʾnde Cezayir (1914-1954). Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Gazalî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. Cevâhiruʾl-Kurʾân. Beyrût: Dâruʾl-Fikr, 1992.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. İhyâu Ulûmiʾd-Dîn Tercümesi. çev. Ahmed Serdaroğlu. 8 Cilt. İstanbul: Kampanya Kitapları, 2021.
• Geylânî, Abdülkâdir. Fütûhuʾl-Gayb Âlemlerin Keşfi. çev. Mehmet Bilal Yamak. İstanbul: Sufi Kitap, 3. Basım, 2020.
• Göztepe, Yüksel. Abdulkerim Kuşeyriʾnin Uyûnuʾl-ecvibe fi Funûniʾl Esilesiʾnin Tahkik, Tercüme ve Değerlendirilmesi. İstanbul: Asitan Kitap, 1. Basım, 2019.
• Göztepe, Yüksel. Tasavvufta Temel Kavramlar “Haller ve Makamlar” -Kuşeyri Örneği-. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 1. Basım, 2012.
• Gül, Halim. “Nakşî-Halidî Şeyhi Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî’nin Şeyh/Mürşid Anlayışı”. I. Uluslararası Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî Sempozyumu 03-05 Ekim 2013 - Gümüşhane: Bildiriler Kitabı. 225-234. Ankara: Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Gümüşhanevî, Ahmed Ziyâüddin. Velîler ve Tarikatlarda Usûl (Camiʾuʾl-Usûl). çev. Rahmi Serin. İstanbul: Pamuk Yayınları, ts.
• Güneş, Kadir. Arapça - Türkçe Sözlük el-Muʿcemüʾl-ʿArabî - Türkî. İstanbul: Mektep Yayınları, 2021.
• Ḥâfıẓ, Muḥammed Muṭıʿ - Abâẓa, Nizâr. Târiḫu ʿulemâi Dımaşḳ fiʾl-ḳarniʾr-râbiʿa ʿaşera el-Hicrî. 2 Cilt. Dımaşḳ: Dârüʾl-Fikr, 2016.
• Hakim, Suat. el-Muʿcemuʾs-sûfî. Beyrût: y.y., 1981.
• Ḫalil Tevfîḳ Mûsâ. el-İrşâd Maʿacim Muʿaṣır ʿArabî - ʿArabî. Ḥumus - Suriye: Dârüʾl-İrşâd liʾn-neşr, 1. Basım, 2001.
• Ḥasenî et-Tilimsânî, Muḥammed b. Aḥmed b. el-Hâşimî b. ʿAbdirrahmân. “Enîsüʾl-ḫâifîn ve semîrüʾl-ʿâkifîn fî şerḥu şaṭranciʾl-ʿârifîn”. Mecmûʿ Resâiliʾl-ʿârifi biʾl-lâhi Teʿâlâ eş-Şeyh Muḥammed b. Aḥmed b. el-Hâşimî et-Tilimsânî. 475-580. Beyrût: Dârüʾl-İmâm Yûsuf en-Nebhânî, 1. Basım, 2020.
• Hâşimî, Muḥammed b. Aḥmed. “ed-Dürretüʾl-müntesiratü fî ecvibetiʾl-esʾiletiʾl-ʿaşera ev el-ecvibetüʾl-vâḳiyetüʾl-vefiyye ʿaleʾl-esʾiletiʾl-ʿIrâḳiyye”. Mecmûʿu Resâiliʾl-ʿârif biʾl-lâhi Teʿâlâ eş-Şeyḫ Muḥammed b. Aḥmed b. el-Hâşimî et-Tilimsânî. 387-474. Beyrût: Dârüʾl-İmâm Yûsuf en-Nebhânî, 1. Basım, 2020.
• Hâşimî, Sîdî Muḥammed b. Şerḥu naẓmi ʿaḳîdeti ehliʾs-sünne. thk. ʿÂbdurraḥmân Muḥammed Reşîd eş-Şeʿâr. Beyrût: Books-Publisher, 1. Basım, 2016/1437.
• Ḫaṭîb el-Ḥasenî, ʿAbdülazîz Muḥammed Süheyl. Ġuraruʾş-Şâm fî terâcîmi Âliʾl-Ḫaṭîb el-Ḥaseniyye ve muʿaṣırîhim. 2 Cilt. Dımaşḳ: Dâruʾl-Ḥisân, 1. Basım, 1996.
• Herevî, ʿAbdullah Ensârî. Menâzilüʾs-sâirîn. Beyrût: Darüʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1988.
• Hucvirî, Ali b. Osman Cüllâbî. Keşfüʾl-Maḥcûb. Ḳâhire: Mektebetüʾs̱-S̱eġâfetiʾd-dîniyye, 2007.
• Hucvirî, Ali b. Osman Cüllâbî. Keşfuʾl-mahcûb Hakikat Bilgisi. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1. Basım, 1982.
• İbn Arabî. İlâhî Aşk. çev. Mahmut Kanık. İstanbul: İnsan Yayınları, ts.
• İbn Arabî, Muhiddin. Fütuhât-ı Mekkiye. çev. Ekrem Demirli. 18 Cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 1. Basım, 2008.
• İbn Atâullah İskenderî. Zikir Kurtuluş Anahtarları Ruhların Kandili (Miftâhuʾl-Felah ve Misbâhuʾl-Ervâh Fi Zikrillah). çev. Mehmet Akıncı. İstanbul: Nefes Yayınları, 2015.
• İbn Kayyim el-Cevziyye. Medâricuʾs-sâlikîn. çev. Komisyon. İstanbul: İnsan Yayınları, 1994.
• İbn Kayyim Şemseddîn Muḥammed b. Ebî Bekr el-Cevziyye. Medâricuʾs-sâlikîn. thk. İmâr ʿÂmir. Ḳâhire: Dâruʾl-Ḥadîs, 6. Basım, 1993.
• İbn Manzûr, Ebuʾl-Faḍl Muḥammed b. Mükerrem el-Mıṣrî. Lisânuʾl-ʿArab. Beyrût: y.y., ts.
• Ḳahvecî, Muḥammed Rıḍâ. el-ʿAllâme Muḥammed el-Hâşimî mürebbiyüʾs-sâlikîn. Dımaşḳ: y.y., 2004.
• Kara, Mustafa. “Ahmed el-Alevî”. TDV İslam Ansiklopedisi. 2/42-43. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Karaman, Cevdet. “Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî Hazretlerinin Mürşidi Mevlana Halidi Bağdadîʾnin Hayat Hikâyesi”. I. Uluslararası Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî Sempozyumu: 03-05 Ekim 2013 - Gümüşhane: Bildiriler Kitabı. 55-63. Ankara: Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Keḥâle, Ömer Rıḍa. Muʿcemüʾl-müellifîn terâcimü muṣannifiyiʾl-kütübiʾl-ʿArabiyye. Beyrût: Müessesetüʾr-Risâle, 1. Basım, 1414.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. et-Tahbir fiʾt-tezkir. thk. İbrâhîm Besyûnî. Ḳâhire: Dâruʾl-Kütübiʾl- ʿArabî, 1998.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Letâifüʾl-işârât. thk. İbrâhîm Besyûnî. Ḳâhire: el-Heyʾetüʾl-Mıṣriyyetüʾl-ʿÂmme, 2000.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Mensûrüʾl-hitâb fî meşhûriʾl-ebvâb. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4128.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 10. Basım, 2019.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. ʿUyûnü’l-ecvibe fî fünûni’l-es’ile. Amasya: Beyazit İl Halk Kütüphanesi, Amasya Beyazıt, 1434/1, 1b-37a.
• Maʾlûf, Louis. el-Müncid fiʾl-Luġa. Beyrût - Lübnân: Dârüʾl-Meşriḳ, 35. Basım, 1996.
• Micron, J.-L. “Al-Hâshimî”. The Encyclopaedia Of Islam. 3/261-262. Netherlands: y.y., 1986.
• Muḥasibî, Ebû ʿAbdillah Ḥaris̱ b. Esed. Risâletüʾl-mürterşidîn. thk. ʿAbdulfettâḥ Ebû Ġudde. Ḳâhire: Dârüʾs-Selâm, 1402. Mutçalı, Serdar. el-Muʿcemüʾl-ʿArabiyiʾl-ḥadîs Arapça - Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları, 1995.
• Münâvî, Muḥammed ʿAbdurraʿûf. et-Tevfîḳ ʿalâ Mühimmatiʾt-Teʿârîf. thk. Muḥammed Rıḍvân ed-Dâye. Beyrût: y.y., 1989.
• Öngören, Reşat. “Şeyh”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 39/50-52. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Özel, Ahmet Murat. “Şâzelî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 38/385-387. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Özel, Ahmet Murat. “Şâzeliyye”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 38/387-390. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Rıfat b. İsmail, Seyyid Ahmed. Dervişlik Esasları Tarikat Sırları (Mirʾatʾül-Mekâsıd). Konya: Kardelen Yayınları, 1. Basım, 2011.
• Sülemî, Abdurrahmân. “Tisʿa kütüp”. çev. Süleyman Ateş. Sülemî’nin Risâleleri. thk. Süleyman Ateş. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1981.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Yüce Hakikatler ve Şâziliye Tarikatı Teʾyîdüʾl-Hakîkatiʾl-Aliyye ve Teşyîdüʾt-Tarîkiʾş-Şâziliyye. çev. Ferzende İdiz. İstanbul: Semerkand, 1. Basım, 2013.
• Taftazânî, Ebuʾl-Vefâ. Medhâl ileʾt-tasavvufiʾl-İslâmî. Ḳâhire: Dârüʾs-Sekâfe, 1991.
• Tenik, Ali - Göktaş, Vahit. Allah’la Var Olmanın Yolu: Zikir. Ankara: İlâhiyât, 2. Basım, 2014.
• Tilimsânî, Muḥammed b. Aḥmed b. el-Hâşimî. “el-Ḥallüʾs-sedîd limeʾs-teşkelehüʾl-mürîd”. Mecmûʿu Resâiliʾl-ʿârif biʾl-lâhi Teʿâlâ eş-Şeyḫ Muḥammed b. Aḥmed b. el-Hâşimî et-Tilimsânî. 265-320. Beyrût: Dârüʾl-İmâm Yûsuf en-Nebhânî, 1. Basım, 2020.
• Tilimsânî, Muḥammed b. el-Hâşimî. er-Risâletüʾl-Mevsûme bi-ʿaḳîdeti ehliʾs-sünne maʿa naẓmihâ & er-Risâletüʾl-Mevsûme biʾsebîliʾs-saʿâdeti fî maʿnâ kelimeteyiʾş-şehâde maʿa naẓmihâ. Dımaşḳ: Matbaʿatüʾt-Teraḳḳî, 1. Basım, 1929.
• Tilimsânî, Muḥammed b. el-Hâşimî. Mecmûʿu Resâili’l-ʿârif biʾl-lâhi Teʿâlâ eş-Şeyḫ Muḥammed b. Aḥmed b. el-Hâşimî et-Tilimsânî. thk. ʿÂbdurraḥmân Muḥammed Reşîd eş-Şeʿâr. Beyrût: Dârüʾl-İmâm Yûsuf en-Nebhânî, 1. Basım, 2020.
• Tilimsânî, Muḥammed b. el-Hâşimî. Metnü ʿaḳîdeti ehliʾs-sünne maʿa raḳmi ṣafḥati şerḥihâ miftâḥi’l-cenne ve yeliyehu naẓmihâ maʿa raḳmi ṣafḥati şerḥihi. b.y.: Matbaʿatüʾt-Teraḳḳî, 2. Basım, 1960/1380.
• Tilimsânî, Muḥammed b. el-Hâşimî. Şerḥu naẓmi ʿaḳîdeti ehliʾs-sünne. b.y.: Maṭbaʿatüʾt-Teraḳḳî, 1960.
• Tûsî, Ebu Nasr Serrâc. İslâm Tasavvufu: el-Lümaʿ. İstanbul: Erkam Yayınları, 2019.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2. Basım, 2016.
• Ulupınar, Hamide. Ahmet Zerrûk Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 1. Basım, 2017.
• Yılmaz, H. Kâmil. Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 10. Basım, 2004.
• Yılmaz, H. Kâmil. Tasavvuf Meseleleri. İstanbul: Erkam Yayınları, 2011.