Klasik Dönem Osmanlı İlimler Tasnifinde Bitki-Bilimi ve Tanımları

Yıl 2023, , 164 - 175, 27.12.2023

Osman Süreyya Kocabaş

https://doi.org/10.52642/susbed.1345093

Öz

Bu çalışmada Osmanlıların bilim tanımlarından yola çıkarak gerek doğa felsefesi gerek bitkiler özelinde ne tür bir bilim sistemine sahip olduğu ortaya çıkarılmak istenmiştir. Bilimler tasnifi, içinde bulunduğu kültürün paradigmasını yansıtmaktadır. Bu tasniflerde sadece bilimlerin tanımları yer almamakla birlikte bilimlerin hangi konularla ilgilendiği, sorularının ne olduğu, ilkeleri ve epistemolojik araç ve metotları belirlenmiştir. Haliyle bir bilgi veya veri bu tasnife göre hangi bilimin konusu veya sorusunun cevabı olduğu ortaya çıkar. Ayrıca bu tasnifler bilimler arasında hiyerarşiyi ve önem sıralarını da gösterir. Özellikle herhangi bir ilim dalında okuma yapmak isteyenler için bir yol haritası sunar. Bu tasnif geleneği Osmanlı literatüründe de kendisine yer bulmuştur. Osmanlılar, Orta Çağ İslam mirasını devralırken bu literatür geleneğini de kendilerine adapte etmişlerdir. Bu tasniflere göre doğada olan varlıklar, “fizik” ilmi disiplini çerçevesinde incelemeye tabi tutulmuştur. Bu minvalde bitkiler de o dönemde de doğada var olan varlıklar olduğu için fizik ilminin altında yer alan bitki-bilimi (ilm-i nebāt) çerçevesinde incelenmiştir. Ayrıca o dönemde bitkilere yönelik araştırmalar ziraat bilimi ve tıp biliminin içinde de yer almaktadır. Böylece bu çalışmada Osmanlıların bitkilere dair araştırmalarını hangi bilim dalı çerçevesinde yaptığı tespit edilmiş olacaktır. Bu çalışmada Osmanlıların bitkilere dair teorik çalışma ve tartışmalardan daha çok bitkilerin kullanımını araştırmışlardır.

Anahtar Kelimeler

Bilim Tasnifi, Bilim Tanımı, Osmanlı Klasik Dönem, Bitki-Bilimi, Botanik

Plant-Science and Definitions in Classification of Sciences in the Classical Ottoman Period

Öz

This study aims to reveal what kind of science system the Ottomans had in terms of natural philosophy and plants based on their definitions of science. The classification of sciences reflects the paradigm of the culture in which it exists. In these classifications, not only the definitions of sciences are included, but also the subjects that sciences are interested in, what their questions are, their principles, and their epistemological tools and methods are determined. These classifications also show the hierarchy and order of importance among the sciences. According to these classifications, beings in nature were subjected to analysis within the framework of the discipline of "physics". In this respect, plants were also analyzed within the framework of plant-science (‘ilm al-nabāt), which is under the science of physics since they were also existent in nature at that time. In addition, research on plants at that time was also included in agricultural and medical sciences. Thus, in this study, it will be determined within the framework of which branch of science the Ottomans conducted their research on plants. In this study, the Ottomans researched the use of plants more than theoretical studies and discussions on plants.

Anahtar Kelimeler

Classification of Science, Definition of Science, Ottoman Classical Period, Plant-Science, Botany

Kaynakça

• Abdülvasi Çelebi. (1996). Hālilname. (A. Güldaş, Dü.) Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Altaş, E. (2019). Fahreddin er-Râzî’nin İlimler Ansiklopedisi: Câmi‘u’l-ulûm ya da Hadâiku’l-envâr. M. Arıcı içinde, İlimleri Sınıflamak: İslam Düşüncesinde İlim Tasnifleri. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Altaş, E. (2022). Bilimlerin Sayısını Çoğaltmak: Bilimler Tasnifinin Mantıkî/Burhanî Temelleri ve Bilimlerin Birbirinden Ayrışması. İslam Tetkikleri Dergisi, 12(1), 33-73.
• Apaydın, Y. (2018). Saçaklızâde Mehmed Efendi'nin (V. 1145/1732) İlimlere Bakışı. Bilimname, XXXVI(2), 189-212.
• Arıcı, M. (2019). Temel Problemler Ekseninde Tasnîfü’l-ulûm ve Enmûzecü’l-ulûm Literatürler. M. Arıcı içinde, İlimleri Sınıflamak: İslam Düşüncesinde İlim Tasnifleri. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Aydın, M. B. (2005). Osmanlı Tıbbında ‘Müfred Devā' Kullanımı ve ‘Müfredāt’ Eserlerinin Genel Özellikleri. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 6(2), 299-315.
• Collingwood, R. G. (1999). Doğa Tasarımı. (K. Dinçer, Dü.) Ankara: İmge Kitabevi.
• Çelebi, K. (2016). Keşfü'z-zünûn (Cilt IV). (R. Balcı, Dü.) Ankara: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Çiçek, M. (2019). Mehmed Şah Fenârî ve Enmûzecü’l-ulûm'u. M. Arıcı içinde, İlimleri Sınıflamak: İslam Düşüncesinde İlim Tasnifleri. İstanbul: Klasik Yayınları.
• de Callatay, G. (2003). The Class&f&cat&on of the Sc&ences accord&ng to the Rasa&l Ikhwan al‐ Safa. Ocak 2023 tarihinde The Institute of Ismaili Studies: https://www.iis.ac.uk/media/ybinp5j0/rasail_ikhwan-18934826.pdf adresinden alındı
• Demir, R. (2018). Philosophia Ottomanica Osmanlı Felsefesi. Antalya: Lotus Yayınevi.
• Durusoy, A. (Dü.). (2012). İhvan-ı Safa Risaleleri (Cilt 1). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Evliya Çelebi. (1996). Evliya Çelebi Seyahatnamesi (Cilt 1). (Y. Dağlı, S. A. Kahraman, R. Dankoff, & O. Ş. Gökyay, Dü) İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Evliya Çelebi. (2003). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: İstanbul (Cilt 1/2). (S. A. Kahraman, & Y. Dağlı, Dü) İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Farabi. (1990). İhsaü’l-‘ulûm: İlimlerin Sayımı. (A. Ateş, Dü.) İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Fazlıoğlu, İ. (2000). İbnü’l-Ekfânî. Temmuz 2023 tarihinde TDV İslâm Ansiklopedisi: https://islamansiklopedisi.org.tr/ibnul-ekfani adresinden alındı
• Fazlıoğlu, Ş. (2019). Genel ile Özel Arasında Osmanlı Tasnîfu’l-Ulûm Literatürüne Giriş. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları, 40, 51-61.
• İbn Sina. (2004). Fizik (Cilt 1). (M. M. Özpilavcı, Dü.) İstanbul: Litera Yayıncılık.
• İhsanoğlu, E. (Dü.). (2022). Kevakib-i Seb’a. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları.
• Küçük, H. (2020). Science without Leisure Paractical Naturalism in Istanbul 1660-1732. Pennsylvania: University of Pittsburgh Press.
• Kınalizâde Ali Efendi. (2014). Ahlâk-ı Alâ'î (Cilt 1). (M. Koç, Dü.) İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Katip Çelebi. (2016). Keşfü’z-zunûn (Cilt 1). Ankara: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kaya, M. C. (2020). bn Sînâ’nın Kitâbu aķsâmi’l-ĥikme ve tafśîlihâ’sı: Tahkik ve Tercüme. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi, 3(1), 1-40.
• Kaya, V. (2016). Abdurrahman Bistâmî’nin Bilimler Tasnifi. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 187-216.
• Kutluer, İ. (2000). İlm-i Nebât. Temmuz 2023 tarihinde TDV İslam Ansiklopedisi: https://islamansiklopedisi.org.tr/ilm-i-nebat adresinden alındı
• Liddell, H. G., & Scott, R. (2022, Kasım 24). Βοτάνη. Mayıs 2023 tarihinde A Greek-English Lexicon: http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=bota/nh adresinden alındı
• Molla, K. F. (2005). Mehmed Şah Fenāri’nin Enmūzecu’l-Ulūm Adlı Eserine Göre Fetih Öncesi Dönemde Osmanlılar’da İlim Anlayışı ve İlim Tasnifi. Divân İlmi Araştırmalar, 18(1), 245-273.
• Mossensohn, M. S. (2019). Osmanlı’da Bilim: Kültürel Yaratı ve Bilgi Alışverişi. (K. Oğuz, Dü.) İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Musametov, B. (2021). Sınırda Durmak: İslam Felsefe-Bilim Tarihinde Metabasis Sorunu. İstanbul: Ketebe Yayınları.
• Necipoğlu, G. (2016). Early Modern Floral: The Agency of Ornament in Ottoman and Safavid Visual Cultures. G. Necipoğlu, & A. Payne içinde, Histories of Ornament from Global to Local. New Jersey: Princeton Universiy Press.
• Önler, Z. (Dü.). (2000). Revnâk-ı Bustân. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Sözen, K. (1989). Şehrezuri’nin Şereret el-İlahiye İsimli Eseri ve Türkçe Tercemesi Semeret el- Şecere. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Saçaklızade Mehmed Efendi. (2009). TerYbu’l-Ulūm. (Z. Pak, & M. Özdoğan, Dü) Kahramanmaraş: Ukde .
• Sadreddinzāde Mehmed Emin Şirvānī. (2019). el-Fevāidü’l-Hākāniyye. (A. K. Cihan, Dü.) İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Sakızlı İsa Efendi. (2019). Nizâmü'l-edviye. (M. B. Aydın, & S. Murad, Dü) Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları.
• Shields, C. (2020, Ağustos 19). Aristotle. Ocak 2023 tarihinde Stanford Encyclopedia of Philosophy: https://plato.stanford.edu/entries/aristotle/ adresinden alındı
• Shopov, A. (2019). Books on agriculture (al-filāha) pertaining to medical science and Ottoman agricultural science and practice around 1500. G. Necipoğlu, C. Kafadar , & C. H. Fleischer içinde, Treasures of Knowledge: An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3–1503/4) (Cilt 1). Leiden: Brill Publishing.
• Tülüce, H. A. (2021). Taşköprülüzâde Ahmed Efendı̇ ’de İlı̇mler Tasnifi. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 21(2), 542-556.
• Türker, Ö. (2011). İslam Düşüncesinde İlimler Tasnifi. Sosyoloji Dergisi, 3(22), 533-556.
• Taşköprülüzâde Ahmed Efendi. (2011). Mevzuâtü'l 'ulûm (Cilt 1). (M. Çevik, Dü.) İstanbul: Üçdal Neşriyat.
• Tekin, K. (2023). Osmanlı Dönemi Enmûzecü’l-Ulûm Literatüründe İlimler Sıralaması ve Nev‘î’nin Netâyicü’l-Fünûn’u. İslam Araştırmaları Dergisi, 50, 33-73.
• Wehr, H. (2014). نبت. Mayıs 2023 tarihinde Ejtaal-Arabic Almanac: https://ejtaal.net/aa/#hw4=1113,ll=2851,ls=49,la=4317,sg=1115,ha=756,br=940,pr=152,aan=649,mgf=799,vi=364,kz=2581,mr=702,mn=1376,uqw=1603,umr=1053,ums=886,umj=820,ulq=1638,uqa=409,uqq=385,bdw=h861,amr=h620,asb=h959,auh=h1574,dhq=h551,mht=h879,msb=h232,tla adresinden alındı
• Yavuz, M. (2019). Canlılık ve Canlılıkbilimi Üzerine Yeni Bir Değerlendirme. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları, 40, 183-197.
• Yavuz, M., & Oliva, P. H. (2020). Botany As A New Field Of Knowledge In The Thirteenth Century: On The Genesis Of The Specialized Sciences. Teorie Vědy / Theory Of Science, XLII (1), 51-75.