Türkiye’de Vergi Yükünün, Enflasyonun ve Vergi Affı Beklentisinin Kayıt Dışı Ekonomiye Etkisi Üzerine Ampirik Bir Uygulama 1985-2012

Yıl 2014, Sayı: 31.1, 23 - 32, 01.01.2014

Ahmet Ay İ. Halil Sugözü Savaş Erdoğan

Öz

Kayıt dışıekonomi, hukuki olarak belgelenemeyen ve Gayri Safi Yurt İçi Hasıla GSYİH hesaplamalarında dikkate alınmayan, resmi kayıtlara giren tüm ekonomik işlemler ve faaliyetleri ifade eder. Kayıt dışıekonominin ortaya çıkmasındaki temel nedenler dört grupta toplanabilir. Bunlar: • Aşırıvergi yükü, enflasyon, ekonomik istikrarsızlık ve krizler gibi finansal ve ekonomik nedenler • Vergi affı, yolsuzluk, rüşvet ve kamu muhasebe servisinin yetersizliği gibi yönetimsel ve hukuki nedenler • Kentlere göç, güvenlik olmamasıve nüfus politikalarında eksiklik gibi sosyal ve psikolojik nedenler • Siyasal istikrarsızlık ve popülist politikalar gibi siyasal nedenler Kayıt dışıekonomiye yol açan tüm bu negatif etkenlere rağmen, kayıt dışıekonominin ekonomik büyümeyi pozitif ya da negatif etkilediğine dair tam bir fikir birliği yoktur. Bu duruma rağmen, kayıt dışıekonomiyi önlemek için bazıpolitikalar geliştirilmelidir. Faiz oranlarının düşürülmesi, vergilendirme sisteminde bazıreformlar yapılması, dolaylıvergilerin toplam vergiler içindeki payının azaltılması, istihdam üzerindeki vergilerinin minimum seviyeye getirilmesi, vergi hakkında farkındalığın arttırılmasıve siyasal istikrarsızlıktan kaçınılmasıbu politikalar arasındadır. Bu çalışmada, kayıt dışıekonomi ile vergi yükü, enflasyon ve vergi aflarıarasındaki ilişki, 1985 ve 2012 dönemi yıllık verileri bazında incelenmiştir. Çalışmada kullanılan kayıt dışıekonomi verileri genişletilmişparasal oran yöntemine göre hesaplanmıştır. Bu değişkenin alınmasının sebebi parasal oran yöntemlerine göre yapılan hesaplamalar içerisinde genişletilmişparasal oran yönteminin kayıt dışıekonomiyi hesaplarken nakit işlemler yanında vadesiz mevduat hesaplarınıda modele katarak kayıt dışılığıhesaplamasıdır. Diğer taraftan, vergi yükü verileri, toplam vergi gelirlerinin GSYİH’ya oranıile hesaplanmışve veriler Maliye Bakanlığıweb sitesinden alınmıştır. Tüketici fiyat endeksi değerleri Türk İstatistik Kurumunun veri tabanından elde edilmiştir. Vergi affı, vergi kanunlarıyürürlüğe girdiği periyotlar bazında kukla değişken olarak modeline dâhil edilmiştir. Kurulan ekonometrik modeli sonucu, ilk olarak verilerin durağanlığıbelirlenmişve daha sonra değişkenler arasındaki ilişki regresyon denklemi sayesinde ortaya çıkarılmıştır. Yapılan nedensellik testi sonucunda; vergi yüklerinden kayıt dışıekonomiye doğru tek taraflıbir nedenselliğin olduğu %10 anlamlılık düzeyinde ortaya çıkmıştır. Bununla birlikte enflasyonun vergi yükünü etkilediği yönündeki nedensellik ilişkisi de tek taraflıolarak anlam ifade etmektedir. Ekonometrik sonuçlardan elde edilen genel durum gösteriyor ki, kayıt dışıekonomiyi azaltmak için düzenlemeler, vergi yükünü hafifletmeye, fiyat istikrarının sağlanmasına ve vergi affıbeklentisini ortadan kaldırmaya yönelik yapılmalıdır.

Anahtar Kelimeler

Kayıt dışıEkonomi, Vergi Yükü, Enflasyon Oranı, Vergi Affı

An Empirical Application On The Effects of Tax Burden, Inflation and Expectations of Tax Amnesty On Informal Economy 1985-2012

Öz

Informal economy refers to all economic transactions and activities that are entered in official records, can not be documented through legal documents and are not taken into account in calculations of Gross Domestic Product GDP . The fundamental reasons for the emergence of informal economy can be subsumed in four groups. These; • Financial and economic reasons such as excessive tax burden, inflation, economic instability and crises • Administrative and legal reasons such as tax amnesties, corruption, bribery and inadequacy of public accountant services • Social and psychological reasons such as migration to cities, lack of confidence and shortcomings in population policies • Political reasons like political instability and populist policies. Despite all these negative factors leading to informal economy, there is not complete consensus about whether informal economy affects economic growth positively or negatively. In spite of this state of affairs, some policies should be developed to prevent informal economy. Among these policies are reducing interest rates, making some reforms in the taxation system, reducing the share of indirect taxes within the total taxes, bringing the taxes on employment to a minimum, raising an awareness about taxes and preventing political instability. This study investigated the relationship between informal economy and tax burden, inflation and tax amnesties on the basis of the annual data between the years 1985 and 2012. The informal economy data used in the study were calculated using the extended monetary ratio. The reason why we used this variable is that, within the calculations made using the monetary ratio methods, the extended monetary ratio method calculates informality by incorporating drawing accounts into the model in addition to cash businesswhile calculating informal economy. The tax burden data, on the other hand, were calculated by the ratio of the total tax revenues to the Gross Domestic Product and the data were obtained from the website of the Finance Ministry. Consumer prices index values were taken from the data base of The Turkish Statistics Institute. Tax amnesties were included in the model as dummy variable on the basis of the periods when the tax laws took effect. As a result of the econometric model that was constructed, first the stability of the data was determined and then the relationship among the variables was revealed through regression equation. The causality test that was conducted indicated at a significance level of 10 % that tax burden was a reason for informal economy and variations in inflation rates affected tax burden. The overall situation obtained from the econometric results shows that regulations should be made aimed at alleviating tax burden, ensure stability of prices and eliminating expectations of tax amnesties in order to reduce informal economy

Anahtar Kelimeler

Informal Economy, Tax Burden, Inflation, Tax Amnesty

Kaynakça

• ACAR, Fatih (2005), “Kayıtdışı Ekonomiyle Mücadelede Gelinen Nokta ve Yapılması Gerekenler”,http://muhasebenet.net/makale_fatih_acar_kayit%20disi%20ekonomiyle%20mucadele.html
• ACAR, M., IŞIK, N (2003) “Kayıtdışı Ekonomi: Ölçme Yöntemleri, Boyutları, Yarar ve Zararları Üzerine Bir Değerlendirme” 136.
• ADAM, M. C. ve V. GİNSBURGH (1985) “The Effects of Irregular Markets on Macroeconomic Policy: Some Estimates for Belgium” , European Economic Review, 29(1), 15–33
• AKALIN, Gülsüm, Ferdi Kesikoğlu (2007), “Türkiye’de Kayıt dışı Ekonomi ve Büyüme İlişkisi”, ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 3, Sayı 5, 71-87
• AKTAN, Coşkun Can (2000), Vergi Dışı Piyasa Ekonomisi, TOSYÖV Yayınları, Ankara, , 07.12.2003
• ALTUĞ, Osman (1999), Kayıtdışı Ekonomi, Türkmen Kitabevi, İstanbul.
• AY, Ahmet, İbrahim Halil SUGÖZÜ, Nezir KÖSE (2005), “Vergi Yükündeki Değişmelerin Kayıt Dışı Ekonomiye Etkisinin Simetrikliği Üzerine Bir İnceleme: Türkiye Örneği (1968–2001)” , İktisat İşletme ve Finans Dergisi, Yıl.20, Sayı:233, Ağustos, 52–64
• AYDEMİR, Şinasi(1995), Türkiye’de Kayıtdışı Ekonomi, Hesap Uzmanları Kurulu Yayınları, İstanbul
• BALDEMİR, Ercan, F.Gökalp, M.Avcı (2006), “Türkiye’de Kayıtdışı Ekonominin Mimic Model İle Tahminlenmesi“, SDÜ, İİBF Dergisi, 1-14.
• BOZDOĞANOĞLU, Burçin(2006), “Gelişmekte Olan Ülkeler ve Vergi Politikalarına Kısa Bakış” , http://www.muhasebetr.com/ yazarlarimiz/burcin/03.asp, 26.06.2006
• ÇETİNTAŞ, Hakan, Hasan VERGİL(2003), “Türkiye'de Kayıtdışı Ekonominin Tahmini” , Doğuş Üniversitesi Dergisi, Cilt:4, Sayı:l, 15-30
• DEMİRCAN, Esra Siverekli(2004), “Türkiye’de Vergi Politikalarının Siyasi Analizi: Siyasi Değişimin Vergi Kayıp ve Kaçaklarına Etkisi Üzerine Bir İnceleme” , 19. Türkiye Maliye Sempozyumu, 10-14 Mayıs, Antalya
• DERDİYOK, Türkmen(1993), “Türkiye'nin Kayıt Dışı Ekonomisinin Tahmini” , Türkiye İktisat Dergisi, Mayıs, 54–63
• DOĞAN, Hasan(1999), “Vergiciliğimiz Vergi Güvenliği Önlemlerinden Bir Bir Yoksun Bırakılıyor Kayıt Dışı Çalışanlar Gene Kazandı, Vergi Gene Üreten, Çalışan Yasalara Uyan Kimseler Üzerine” , Vergi Dünyası, Sayı:217, Eylül, 3–16
• DOĞRUSÖZ, A. Bumin(2003), “Kayıtdışı ile Mücadele Konusunda Bazı Düşünceler” , Dünya Gazetesi, 17.11.2003.
• DOĞRUSÖZ, A. Bumin(2004), “Kayıt Dışı Ekonomi ile Mücadele Açısından Vergi Hukuku Özel Hukuk İlişkilerine Bakış” , 19. Türkiye Maliye Sempozyumu, Antalya, 10-14 Mayıs, 158-176
• EKESAN, Nur(2006), “Kayıtdışı Ekonomi, Nereye Kadar?”, http://www.turktrade.org.tr/durum/durum_ocak_2006/nurekesan.html, 01.01.2006
• ERTEK, Tümay(1996), Ekonometriye Giriş, Beta Yayınları, 2. Baskı, İstanbul
• FIRAT, Ebru (2004), “Sektörlerin Kayıt dışı Ligi”, http://www.capital.com.tr/haber.aspx?HBR_KOD=1628, 01.11.2004.
• GILES, D. E. A., T. G. WERKNETT, J. B. JOHNSON(1999), “Asymmetric responses of the Underground Economy to Tax Changes: Evidence from New Zealand Data” , Econometrics Working Paper, EWP 9911, Department Economics, University of Victoria
• GÖKBUNAR, Ali Rıza(1997), “Türk Vergi Sisteminde Reform Gereği” , Prof. Dr. Nezihe SÖNMEZ’e Armağan, İzmir, 301–324
• ILGIN, Yılmaz(2002), “Kayıt Dışı Ekonomiyi Tahmin Yöntemleri ve Türkiye’de Durum” , Planlama Dergisi 42. Yıl Özel Sayısı, DPT Yay., 145–156 http://ekutup.dpt.gov.tr/planlama/ 42nciyil/ilginy/kayitdis.pdf, 01.01.2004
• KAYA, Muammer(2004), “Kayıt Dışı Ekonomi ve Kayıt Dışı İstihdam” , http://turk.internet.com.
• KIZILOT, Şükrü, Şafak Ertan Çomaklı (2004), “Vergi Kayıp ve Kaçaklarının Kayıtdışı Ekonomi İlişkisi ve Boyutlarının Mevzuat Açısından Değerlendirilmesi”, 19. Maliye Sempozyumu, Türkiye’de Vergi Kayıp ve Kaçakları ve Önlenmesi Yolları, Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Yayını, Mayıs
• KOBAN, Emine(1998), “Türkiye’de Kayıt Dışı Ekonomi Sorunu ve Önlenmesinde Vergi Denetiminin Rolü” , Uludağ Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt:16 Sayı:3, Ekim
• MAVRAL, Ülker(2001), Karapara Kayıtdışı Ekonomi İlişkisi ve Türkiye’ye Yansımaları, Vergi Denetmenleri Derneği, Ankara.
• ÖĞÜNÇ, Yılmaz; YILMAZ,G (2000) “Estimating the underground Economy in Turkey”, CBRT Research Department Discussion Paper.
• SARILI, Mustafa Ali(2002), “Türkiye’de Kayıt Dışı Ekonominin Boyutları, Nedenleri, Etkileri ve Alınması Gereken Tedbirler” , Bankacılar Dergisi, Sayı 41,32–50
• SUGÖZÜ, İbrahim Halil (2010), “Kayıt Dışı Ekonomi ve Türkiye” Nobel yayın Dağıtım, Ankara.
• T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı(2002), Vergi Politikalarının Üretim ve İhracata Etkileri, T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı Yayınları, Sayı:11
• T.C. Başbakanlık DPT(2001), Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (2001-2005), Kayıtdışı Ekonomi Özel İhtisas Komisyonu Raporu, DPT Yayınları, Ankara
• T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı(2004), Kayıt Dışı İstihdam ve Yabancı Kaçak İşçi İstihdamı, Genel Yayın No: 116, Ankara.