Yeni Araştırmalar Bağlamında Diyarbakır Kalesi

Yıl 2019, Sayı: 42, 273 - 282, 01.08.2019

Ali Boran Razan Aykaç

Öz

Diyarbakır farklı din, kültür ve devletlerin hâkimiyeti altında kalmış ve tarihin her döneminde medeniyetlerin ilgi alanı olmaya devam etmiştir. Hıristiyanlık ve İslam bu şehirde hüküm süren iki önemli dindir. Romalılar, Partlar, Sasaniler ve Bizans İslam öncesi dönemin bölgeye hâkim olan devletleri olarak öne çıkmaktadır. Diyarbakır’da İslam fethi Hz. Ömer devrinde gerçekleşir. Hulefâ-i Râşidîn döneminden sonra yönetimi Emeviler devralmış bu dönemde Diyarbakır onların hâkimiyeti altında kalmıştır. Abbasiler dönemi Diyarbakır’da kitabelerine en çok rastlanan dönemlerden biri olarak görülmektedir. Şeyhoğulları, Hamdanîler, Büveyîler yine Diyarbakır’da hüküm süren devletler arasındadır. Bölgeye hâkimiyet ve hizmetleri bakımından ön sırada yer alan hanedan Mervânîlerdir. Türk ve İslam tarihinin tartışmasız en büyük devletlerinden olan Büyük Selçuklu Devleti ve ona tabi devletlerden Suriye Selçukluları ve Anadolu Selçukluları; İnaloğulları, Nisânoğulları, Artukoğulları; Akkoyunlu ve Osmanlı Devleti Diyarbakır’a hâkim olmuştur. İslam öncesi ve İslam döneminde kesintisiz bir şekilde inşa, onarım ve yeniden inşa devam etmiş olup Diyarbakır, sadece sanat tarihinde değil, genel tarih ve Türk Tarihi bakımından da son derece değerli bir hazinedir.

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır, Kale, Sur Duvarı, Ulu Beden, Mervaniler, Artuklular

Diyarbakir Castle in the Ligt of New Studies

Öz

Diyarbakir had been under the rule of different religions, cultures and states and It continued to be the area of interest of civilizations during each period of the history. Christianity and Islam in this city are two important religions prevailing. Romans, Parthians, Sassanids and Byzantine were dominant states of the region during pre-Islamic period. Islamic conquest in Diyarbakir took place in the course of Hz. Omar period. After the rule of Hulefâ-i Râşidîn, the Umayyads took over the administration. Diyarbakir was under their rule during that period. Abbasid period inscriptions are common in the region and seen as among one of the most common periods about inscriptions in Diyarbakir. Şeyhoğulları, Hamdanîs, Büveyîs are also among the ruling states in Diyarbakır. Mervanids were the leading dynasties with regards to their their services and domination of the region. The Great Seljuk State which was undoubtedly one of the largest state in Turkish and Islamic history and the states that were subject to it, Syrian Seljuks and Anatolian Seljuks; İnaloğulları, Nisânoğulları, Artukoğulları; Akkoyunlu and Ottoman Empire dominated Diyarbakır. In Diyarbakir, during Pre-Islamic and Islamic periods, constructions, repair and reconstruction continued uninterruptedly, that is why, Diyarbakir is a valuable treasure not only in respect to its old-history but also in terms of general history and Turkish history. Particularly during the Artukoğluları, a major public works were carried out on the castle walls. “Ulu Beden” The great body and “Yedi Kardesh” the Seven Brothers bastions towers were built and the walls were repaired during this period. “Ulu Beden” The great body and “Yedi Kardesh” the Seven Brothers bastions are masterpieces of Turkish art. There is an inner castle at the northeast end of the city, which has two main roads intersecting north-south and east-west intersect at the center, four main gates and secret passageways connected to these roads, which have been demolished or rebuilt with new buildings. Diyarbakir Castle, which was built in accordance with the topography of the land and fortified with 82 bastions, has a rectangular plan with rounded corners. In a part of the walls of Diyarbakır Castle, between 1930-1932, there were various demolitions. Approximately 200 m of the area around Harput Gate was destroyed by dynamite because it prevented air from entering the city. Albert Gabriel, who came to the city in 1932, convinced the authorities that the destruction was a mistake and prepared publications containing extensive information, documents, photographs and drawings about the walls. The walls have been repaired since the 1940s

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır, Castle, Fortification Wall, Ulu Beden, Mervanids, Artuklular

Kaynakça

• Tihranî, Abu Bakrı. Kitab-ı Diyarbakriyya Akkoyunlular Tarihi, Ankara, 1993.
• Ahunbay, M. (2012). “Diyarbakır- Amida Surlarının Erken Dönemi, Uluslararası Diyarbakır Surları Sempozyumu, Diyarbakır, 67-78.
• Akbulut, İ. (1995). “Diyarbakır Surları”, İlgi, 85, İstanbul, , s.28-35.
• Akbulut, İ. Diyarbakır, Diyarbakır, 1998
• Alper, M. (2006). “Diyarbakır Surları ve İçkale”, Albert Gabriel (1883-1972) – Mimar, Arkeolog, Ressam, Gezgin, İstanbul, s.93-102.
• Coşkun, A. (1991). “Artuklular”, DİA, III, İstanbul, s.415-418.
• Altun, A. (2000). “Diyarbakır İçkale / Kalehisar / Eski Van Ulu Camii Kazıları ve Türkiye’de İstanbul Üniversitesi’nin Ortaçağ Kazıları”, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (1932-1999), Ankara, s. 273-275.
• Altun, A. Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisinin Gelişmesi, İstanbul, 1978.
• Anonim, Salnâme-i Vilâyet-i Diyarbekir, Diyarbakır, 1302.
• Anonim, Salnâme-i Vilâyet-i Diyarbekir, Diyarbakır, 1318.
• Anonim, Salnâme-i Vilâyet-i Diyarbekir, Diyarbakır, 1319.
• Arseven, C. E. (1993). “Kale”, Sanat Ansiklopedisi, II, s.908.
• Arslan, R. (1999). “Diyarbakır Kentinin Tarihi ve Bugünkü Konumu”, Diyarbakır Müze Şehir, İstanbul, s.80-107.
• Aslanapa, O. (1965). “Die Ausgrabung des Palastes von Diyarbakır”, Atti del Secondo Congresso Internazionale di Arte Turca, Napoli, s.13-29.
• Aslanapa, O. (1962). “Diyarbakır Sarayı Kazısından İlk Rapor”, Türk Arkeoloji Dergisi, XI-2, 1961, Ankara, s.10-18.
• Aslanapa, O. (1962). “Erster Bericht über die Ausgrabung des Palastes von Diyarbakır”, Istanbuler Mitteilungen, 12, Tübingen, s.115-128.
• Baş, G. (2006). “Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimarisinde Süsleme”, YYÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Van.
• Bayburtluoglu, Zafer. Anadolu Selçuklu Dönemi Yapı Sanatçıları, Erzurum, 1993.
• Bayhan, Ahmet A. (2005). “Diyarbakır ve Çevresindeki Eyyubi Eserlerinden Örnekler, I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu Bildirileri, Diyarbakır, s. 385-323.
• Baykal, Kâzım. Diyarbakır Şehri, Diyarbakır, 1942.
• Baykal, K. - Savcı S. (1939). “Diyarbakır Kitabeleri”, Karacadag, I, Diyarbakır, s. 6-8.
• Bell, Gertrude. Amurath to Amurath, London, 1924.
• Berchem, Max Van (1909), Arabische Inshriften aus Armenien und Diyarbekr, Leipzig.
• Berchem, Max Van, Strzygowski, J., Bell, G. L. Amida, Diyarbakır, 2015.
• Beysanoglu, Ş. (1939). “Diyarbakır’da Vakıflar”, Karacadağ, 2, Diyarbakır, s. 17- 19.
• Beysanoglu, Şevket. Kısaltılmış Diyarbakır Tarihi ve Abideleri, İstanbul, 1963.
• Beysanoglu, Ş. (1995). “Diyarbakır’ın Tarihine Genel Bir Bakış”, Kültür ve Sanat, 28, Diyarbakır Özel Sayısı, Ankara, Aralık, s. 5-9.
• Beysanoglu, Şevket. Anıtları ve Kitabeleriyle Diyarbakır Tarihi, I - III, Ankara, 1996.
• Beysanoglu, Şevket. Kanuni Devrinde Amid (Diyarbakır Şehri), İstanbul, 1986.
• Beysanoglu, Şevket(1999), “Kuruluşundan Günümüze Kadar Diyarbakır Tarihi”, Diyarbakır Müze Şehir, İstanbul, s. 38-80.
• Bir zamanlar Diyarbakır, Zamanlar, Mekanlar, İnsanlar (1999), Editör M.Şefik Korkusuz, İstanbul.
• Boran, A. (2000). “The Architectural Style of Castles During The Ottoman Period”, The Great Ottoman, Turkish Civilisation, IV, Ankara, s. 346–363.
• Boran, A. (2002). “Türk Sanatında Kale Mimarisi”, Türkler, VII, Ankara, 2002, s. 878 – 892.
• Boran, A. (2006). “Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Kaleleri”, Prof. Dr. Nejat Diyarbekirli’ye Armağan, Ankara, s. 275 – 288.
• Boran, A. (2011). “Diyarbakır Kalesi”, Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi, Diyarbakır.
• Borngasser, B. (1999). “Les Châteaux et L’hérésie Catheres en France Méridionale”, L’art Gothique, Paris, s. 116-118.
• Cahen, C. (1935). “Le Diyarbekr au Temps des Premier Urtikides”, Journal Asiatique, CCXXVII, s. 269-276.
• Cahen, C. (1955). “Contribution a L’historie du Diyar Bakr ouqortorzi eme Siecle”, Journal Asiatique, 243, s. 65-100.
• Cahen, Claude. Le Diyarbekr au temps des Premiers Urtukides, 1935.
• Creswell, K.A.C. (1998). “ Mardin and Diyarbekr”, Muqarnas, XV, s. 1-8.
• Çetintaş, S. (1972). “Diyarbakır Kalesi”, Kara Amid, II/8, Diyarbakır, s.87-103.
• Çevik, A. (2002). “XI-XIII Yüzyıllarda Diyar-ı Bekir Bölgesi Tarihi”, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Dağtekin, E. – Acar B. (2007). “Diyarbakır Surları Üzerinde Yer Alan Selçuklu İzleri”, Selçuklu Çağında Mimarlık Sempozyumu ve Sergisi,15- 17 Kasım 2007, Konya, s.74-83.
• Değertekin, H. (1999). “Diyarbakır Surlarının Bugünkü Durumu”, Diyarbakır Müze Şehir, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, s. 179 – 193.
• Degertekin, Halil. Diyarbakır Surlarının Onarım ve Restorasyonu, Diyarbakır, 1995.
• Degertekin, H. (2001). “Dünden Bugüne Diyarbakır Surları”, I.Bütün Yönleriyle Diyarbakır Sempozyumu, 27-28 Ekim 2000, Ankara, s. 23-30.
• El-Belâzurî. Fütûhu’l Büldan, Çev. M. Fayda, Ankara, 1987.
• Erdoğu, B., -Tanındı, O. - Uygun, D. Karşılaştırmalı Tablolara Göre Anadolu Kronolojisi, TAY - Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri 14 C Veri Tabanı, Ege Yayınları, İstanbul, 2004.
• Evliya Çelebi. Seyahatnâme (Çev. Mehmet Zıllıoglu), IV, İstanbul, 1986.
• Eyice, S. (1974). “Kale”, Türk Ansiklopedisi, XXI, Ankara, s. 141.
• Eyice, S. (2001). “Kale”, DİA, C. 24, İstanbul, s. 234-242.
• Flury, S. (1920). İslamische Schriftbander Amida Diarbekr X , Jahrhundert, Basel.
• Gabriel, A. (1933). “Mardin ve Diyarbekir Vilayetlerinde İcra Olunmuş Bir Arkeologya Seyahati Hakkında Rapor”, Türk Tarihi Arkeologya ve Etnografya Dergisi, 1, İstanbul, s. 134-149.
• Gabrıel, A. Voyages Archeologiques Dans la Turque Orientale, Paris, 1940.
• Gabrıel, A. Diyarbakır Surları (Çev. Kaya Özsezgin), Diyarbakır, 1993.
• Gabriel, A. Şarki Türkiye’de Arkeolojik Geziler, Dipnot Yayınları, Ankara. 2014.
• Göyünç, N. (1968). “Onaltıncı Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 7-12, İstanbul, Nisan, s. 76-80.
• Göyünç, N. (1991). “Diyarbakır”, DİA, 9, İstanbul, s. 464-466.
• Günkut, Bedri. Diyarbakır Tarihi, Diyarbakır, 1937.
• Halifeoğlu, F. M. (2012). “Diyarbakır Surlarının Mimari Özellikleri ve Yapım Tekniği”, Uluslararası Diyarbakır Surları Sempozyumu, Diyarbakır, s. 115-130.
• İbn’ül- Ezrak. Mervani Kürtleri Tarihi (Çev. M Emin Bozarslan), İstanbul, 1975.
• Karadoğan, S. (2015). “Yerleşmeye Etkileri Açısından Diyarbakır Kenti ve Yakın Çevresinin Doğal Peyzaj Unsurları”, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri Kültürel Peyzajı, Alan Yönetimi Başkanlığı Yayınları 4 , s. 1-17.
• Kaya, Ö. (2012). “Eyyübü Meliklerinden El Eşref Musa’nın Artuklu Melikleriyle İlişkileri”, Eyyübiler, Yönetim, Diplomasi, Kültürel Hayat, İstanbul, s. 263-288.
• Konyar, Basri. Diyarbakır Tarihi I-II, Ankara, 1936.
• Korkusuz, M. Şefik. Seyahatnamelerde Diyarbekir, İstanbul, 2003.
• Mommsen, T. (1873). “Corpus Inscriptionum Latinarum”, III, 213 cf. III p. 973.
• Nabikoğlu, A. - Dalkılıç, N. (2012). “Diyarbakır Surlarının Günümüzdeki Durumuna Yeni bir Bakış”, Restorasyon Konservasyon Dergisi, S.15, s.23-36.
• Nasır-ı Hüsrev. Sefernâme, (Çev. A. Terzi), İstanbul, 1985.
• Nasuhü’s Silahi (Matrakçı). Beyan-ı Menazil-i Sefer-i Irakeyn-i Sultan Süleyman Han, Hüseyin Yurdaydın (Yay.Haz.), Ankara, 1976.
• Öney, G. (1969). “Anadolu Selçuklu Sanatında Ejder Figürleri”, Belleten, XXXIII/130, Ankara, Nisan, s. 171-216.
• Parla, C. (2004). “Osmanlı Öncesinde Diyarbakır: Kente Hakim Olanlar ve Bıraktıkları Fiziksel İzler”, 1. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu, (20-22 Mayıs 2004), Diyarbakır, s. 247 - 283.
• Parla, C. (2005). “Diyarbakır Surları ve Kent Tarihi”, ODTÜMFD, 2005/1, Ankara, s. 57- 84.
• Parla, Canan – Tuncer, Orhan Cezmi. Yazıtları ve Betimlemesiyle Diyarbakır Surları, Diyarbakır Valiliği, Ankara, 2016.
• Parlak, S. (2010). “Osmanlı Öncesi Anadolu Kalelerinde Kapılar”, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Anonim. Salnâme-i Diyarbakır, I-V ( Haz. A. Zeki İzgöer), İstanbul, 1999.
• Sarı, İbrahim. Şehrimiz Diyarbakır, İstanbul, 1996.
• Sevgen, Nazmi. Diyarbakır Kalesi, TTOKB, 74, 1948.
• Sevgen, Nazmi. Anadolu Kaleleri, I, Ankara, 1959.