NEFİS MERTEBELERİNİN PSİKOLOJİDEKİ KARŞILIKLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME: ROBERT FRAGER ÖRNEĞİ

Yıl 2019, Cilt: 7 Sayı: 14, 547 - 567, 18.12.2019

Mehmet Şirin Ayiş

Öz

Özet

Tasavvuf
düşüncesinde nefis, aslında bir tanedir. Ancak içinde bulunduğu durum göz
önünde bulundurularak, emmâre, levvâme, mülhime, mutmainne, raziye, marziyye ve
kâmile olarak yedi mertebede ele alınmıştır. Tasavvufun, insan nefsi ile
alakalı olarak ortaya koyduğu bu yaklaşım, insanın tutum ve davranışlarını
inceleyen modern psikolojinin de ilgi alanına girmiştir. Bu yüzden günümüzde hem ülkemizde
hem de Batıda psikoloji alanında yapılan çalışmaların bir kısmında,
tasavvuftaki nefis mertebeleri konusunun, psikolojinin bazı konularıyla
birlikte ele alındığını görmekteyiz. Ancak İslam tasavvuf düşüncesinin nefis ilmine bakış açısı
ile Batı psikolojisinin bakış açısı faklı olmuştur. Tasavvuf düşüncesinde insan,
sürekli değişen ve gelişen dikey bir varlık olarak ele alınırken Batı psikolojisinde insan, ruhsal ve manevi
yükseliş hedefi olmayan, değişim ve dönüşüme kapalı, statik ve yatay bir varlık
olarak ele alınır. İslam tasavvufunun, insan nefsini ele alıştaki bu değişen,
gelişen, dinamik ve dikey bakış açısı Batı’da bu ilim ile uğraşanları farklı arayışlar içerisine
sokmuş ve bunun sonucunda birçok Batılı Psikolog ve araştırmacının yolu
tasavvuf ile kesişmiştir. Günümüzde, Batıda psikoloji alanında yapılan
bazı çalışmalarda, tasavvuftaki nefis mertebelerinin, modern psikolojinin
verileri ile birlikte ele alındığı görülmektedir. Bu çalışmamızda, Amerika’da,
Transpersonel Psikoloji alanında Profesör olan Robert Frager’in Kalp, Nefs ve
Ruh (Sûfî Psikolojisinde Gelişim, Denge ve Uyum) adlı kitabında, tasavvuf
düşüncesindeki nefis mertebeleri konusunun, modern psikolojinin verileri ile birlikte
nasıl ele alındığı hususları üzerinde durulacaktır. 

Anahtar Kelimeler

Nefis Mertebeleri, Tasavvuf, Psikoloji

Kaynakça

• Kaynakça Ayiş, Mehmet Şirin. (2014). “Semennudî’de Nefis Mertebeleri”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2, 493-537.Ayiş, Mehmet Şirin. (2015). Tarikat Adabı (Muhammed b. Hasan es-Semennudi’nin Hayatı Eserleri ve Tarikat Adabı ile İlgili Görüşleri), İstanbul: Rağbet Yayınları. Aynî, Mehmet Ali. (1991). Tasavvuf Tarihi, İstanbul: Kitabevi Yayınları.Bayzan, Ali Rıza. (2013). Sufi İle Terapist, İstanbul: Etkileşim Yayınları. Derin, Süleyman. (2010) “Mevlana'nın Mesnevi'sinde Psikolojik Yaklaşımlar”, İstanbul: Uluslararası Mevlana Sempozyumu Bildirileri, 1, 345-358.Frager, Robert. (2003). Kalp, Nefs ve Ruh, İstanbul: Gelenek Yayıncılık.Gündüz, İrfan. (1984). Gümüşhanevi Ahmed Ziyaüddin Hayatı, Eserleri, Tarikat Anlayışı ve Halidiyye Tarikatı, İstanbul: Seha Neşriyat. Hanî, Kasım b. Selahaddin. (2008). es-Seyru ve’s-Süluku ila Maliki’l-Mülüki, Kahire: Mektebetu Sakafetu’d-Diniyye.Işıtan, İbrahim. (2012). “Sadreddin Konevi’ye Göre Sûfi Psikolojisi: Konevî Düşüncesinde Sûfi Kişilik Yapısının Temel Dayanakları”, Tarih Kültür ve Sanat Arastırmaları Dergisi, 1 (2), 163-178.Işıtan, İbrahim. (2014). Sufî Psikolojisi (Sülemi’ye Göre Sufî Benlik Dönüşümü), İstanbul: Divan Kitap.Işıtan, İbrahim. (2016). “Kuşadalı İbrahim Halvetî’ye Göre Mânevî Şahsiyet Gelişimi”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 5 (6), 1698-1715.İsfahânî, Râgıb. (2007). el-Müfredât, Kur’ân Kavramları Sözlüğü, İstanbul: Pınar Yayınları. İskenderi, İbn Ataullah. (2008). Miftahü'l-felah ve Misbahü'l-ervah, Felaha Anahtar, Gönüllerin Neşesi Zikir, İstanbul: Üsküdar Yayınları.Kuşat, Ali. (2002). “Nefis Mertebelerine Psikolojik Bir Yaklaşım”, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, 3 (9), 119-128.Kuşeyrî, Abdülkerim. (1981). Kuşeyrî Risâlesi, İstanbul: Dergâh Yayınları. Merter, Mustafa. (2008). Dokuz Yüz Katlı İnsan, Tasavvuf ve Benötesi Psikolojisi (Transpersonal Psikoloji), İstanbul: Kaknüs Yayınları.Muslu, Ramazan. (2007). “Halvetiyye’de Atvar-ı Seb’a Geleneği ve Sofyalı Bâlî’nin Atvar-ı Seb’a Risâlesi”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 43-63.Muslu, Ramazan. (2012). “Seyr u Sülûk Metodları” Tasavvuf El Kitabı, Ankara: Grafiker Yayınları.Ögke, Ahmet. (1997). Kur’an’da Nefs Kavramı, İstanbul: İnsan Yayınları.Özelsel, Michaela Mihriban. (2013). Halvette Kırk Gün, İstanbul: Kaknüs Yayınları. Peker, Hüseyin. (1993) “Tasavvuf Psikolojisi”, On dokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7, 35-52.Sayar, Kemal. (2013). Sufi Psikolojisi, İstanbul: İnsan Yayınları.Schultz, Duane P. Schultz, Sydney Ellen. Modern Psikoloji Tarihi, (2016). İstanbul: Kaknüs Yayınları. Semennûdî, Muhammed b. Hasan. el-Âdabu’s-Seniyye Limen Yurîdû Tarikate’s-Sâdâti’l-Halvetiyye, Süleymaniye Kütüphanesi, Düğümlü Baba, Nu: 218. Semennûdî, Muhammed b. Hasan. Tuhfetu’s-Sâlikîn ve Delâletu’s-Sâirîn li Minhâci’l-Mukarrabîn, Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmut Efendi, Nu: 002460. Sülemî, Ebu Abdurrahman. (2000). Nefsin Ayıpları, İstanbul: İlke Yayıncılık.Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. (2007) “OZAK, Muzaffer”, DİA, İstanbul: TDV. Yayınları. Türer, Osman. (1995). Anahatlarıyla Tasavvuf Tarihi, İstanbul: Seha Neşriyat. Uludağ, Süleyman, (2006). “NEFİS”, DİA. İstanbul: TDV. Yayınları. Uludağ, Süleyman. (2001). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yayınları.Wilcox, Lynn. (2001): Sufizm ve Psikoloji, Çeviren: Orhan Düz, İstanbul: İnsan Yayınları.Yılmaz, Hasan Kamil. (2007). Aziz Mahmut Hüdayi, Hayatı, Eserleri, Tarikatı, İstanbul: Erkam Yayınları._________. Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul, Ensar Neşriyat.https://www.kimpsikoloji.com/uzmanlarimiz/psikoloji-egitimi-veren-hoca-ve-egitmenlerimiz/prof-dr-robert-frager/. Erişim Tarihi: 20.10.2019.https://www.turkcebilgi.com/psi%C5%9Fik. Erişim Tarihi: 22.10.2019.