OSMANLI DÖNEMİ VAKIF KÜTÜPHANELERİ VE BU KÜTÜPHANELERİN TOPLUM HAYATINA ETKİLERİ

Yıl 2021, Cilt: 9 Sayı: 2, 241 - 267, 30.12.2021

Müşerref Avcı

https://doi.org/10.53586/susbid.991487

Öz

Türk-İslam medeniyetinin ayrılmaz bir parçası olan vakıf kültürü, Osmanlı Dönemi’nde altın çağını yaşamış ve kamusal hizmetlerin önemli bir kısmı hayır sahiplerince kurulan vakıflar tarafından üstlenilmiştir. Devletin ilk yıllarında yalnızca yol, çeşme, imarethane ve hastane yapımı gibi işleri üstlenen vakıfların hizmet alanı yıllara sâri olarak genişlemiş ve bünyesine medrese, mektep, kütüphane gibi birimlerin de eklenmesiyle sosyokültürel ve ekonomik hayatın neredeyse tamamını kuşatır hâle gelmişlerdir. Bahse konu vakıf eserleri içerisinde nitelik ve nicelik açısından önemli bir yer işgal eden kütüphaneler de bu değişime/gelişime ayak uydurmayı bilmiş ve başlangıçta saray, ev, konak gibi mekânlarda kurulan özel kütüphaneleri, zamanla halk kütüphaneleri, okul kütüphaneleri ve hatta özel ihtisas kütüphaneleri takip etmiştir. Değişim/gelişim kendisini mekânsal anlamda da göstermiş ve başlangıçta cami, türbe ve tekkelerin bünyesinde veya çevresinde konumlandırılan kütüphaneler; sonraları vakıf özelliğini korumakla birlikte, diğer vakıf eserlerinden bağımsız alanlarda veya eğitim öğretim kurumlarının yakınlarında inşa edilmeye ve eğitim camiasına hizmet verecek şekilde tanzim edilmeye başlanmıştır. Gerek diğer vakıf kurumlarıyla aynı ortamı paylaşan, gerekse müstakil olarak hizmet veren vakıf kütüphaneleri; toplum hayatını olumlu yönde etkilemiş, öğrenci ve âlimlerin kişisel gelişimlerine ve toplumun eğitim seviyesinin yükselmesine önemli katkı sunmuştur. Bu makale, Osmanlı vakıf kütüphanelerinin incelenmesi ve bahse konu kütüphanelerin toplum hayatına etkilerinin değerlendirilmesi amacıyla hazırlanmıştır. Araştırma neticesinde, vakıf kütüphanelerinin Osmanlı toplumunun sosyokültürel gelişimine büyük katkı sağladığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Halk Kütüphanesi, Osmanlı Dönemi, Toplumsal Hayat, Vâkıf, Vakıf Kütüphaneleri

Kaynakça

• Akgündüz, A. (2002). Osmanlı hukukunda vakıflar, hükümleri ve çeşitleri. Türkler Ansiklopedisi, Cilt: 10 (s. 447-460) içinde. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Alar, H. (2001). Kütüphaneciliğin tarihçesi ve ilk kütüphaneler. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 16, 295-308.
• Alp, H. (2003). Cumhuriyet Dönemi Türk kütüphaneleri ve kütüphaneciliği (1923-1950) [Yüksek Lisans Tezi]. Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Anameriç, H. (2006). Osmanlılarda kütüphane kültürü ve bilimsel yaşama etkisi. OTAM Dergisi, 19, 53-78.
• Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü (TİTE) Arşivi.
• Atatürk, M. K. (1996). Atatürk’ün yazdığı yurttaşlık bilgileri. Ankara: Çağdaş Yayınları.
• Baltacı, C. (2002). Osmanlı Devleti’nde eğitim ve öğretim. Türkler Ansiklopedisi, Cilt: 11 (s. 446-462) içinde. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Baysal, J. (1985). Kütüphanecilik. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türk ansiklopedisi, Cilt: 5 (s. 1307-1322) içinde. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Begtimur, M. E. (2018). İlk matbaanın mucidi. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 12, 160-168.
• Can, A. (1998). Kütüphaneler Genel Müdürlüğü’nün tarihçesi. Türk Kütüphaneciliği, 12(1), 54-61.
• Çavdar, T. (1995). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e kadar Osmanlı kütüphanelerinin gelişimi [Doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Çavdar, T. (2006). Vakıf kütüphaneleri. Vakıflar Dergisi, Özel Sayı, 54-57.
• Cihan, A. (2002). Medreselerdeki personel çeşitliliği ve sosyal mobilizasyon. Türkler Ansiklopedisi, Cilt: 15 (s. 26-34) içinde. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Cunbur, M. (1957). Fatih Devri̇ kütüphaneleri̇ ve kütüphaneci̇li̇ği̇. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, 6(4), 1-16.
• Demir, E. (2018). Osmanlı’da gayrimüslim nüfusu ve yerleşimi: 19. yüzyılda Ayıntab örneği. Nüfusbilim Dergisi, 40, 105-125.
• Demir, M. (2002). Türkiye Selçuklu vakıfları. Türkler Ansiklopedisi, Cilt: 7 (s. 272-280) içinde. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Ersoy, O. (1966). Halk kütüphanelerimiz üzerine bir araştırma. Ankara: Güven Matbaası.
• Erünsal, İ. E. (2015a). Osmanlılarda kütüphaneler ve kütüphanecilik. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Erünsal, İ. E. (2015b). Osmanlılarda kütüphaneler ve kütüphanecilik. Milli Eğitim, 208, 194-199.
• Genelkurmay Başkanlığı Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi.