ÖZBEKİSTAN İRANİLERİNİN TARİHİNE KISA BİR BAKIŞ

Yıl 2021, Sayı: 51, 11 - 27, 30.04.2021

Leyla Derviş

https://doi.org/10.21563/sutad.984605

Öz

Makalenin amacı Özbekistan’da yaşayan İranilerin tarihini genel bir bakış açısıyla ele alıp konuyla ilgili detaylı araştırma yapmak isteyenlere yardımcı olabilmektir. Araştırma kapsamı Özbekistan İranileri ve onların tarihiyle sınırlıdır. Konu araştırılırken, Rusça ağırlıklı olmak üzere Özbekistan İranileri hakkında tarihi kaynaklarda geçen bilgilerin tahlili yöntemi benimsenmiştir. Günümüz Özbekistan topraklarında yaşayan İranilerin tarihi orta çağlara kadar uzanmaktadır. Onların “İrani” adını almasında ve bölgedeki Fars kökenli halklardan farklı görülmesinde Şîa faktörü önemli rol oynamıştır. İranilerin bölgeye genelde esir, köle olarak getirildiği anlaşılıyor. Zamanında İraniler Buhara Hanlığı’nda önemli görevler üstlenmişlerdir. Onların çoğu yerel halka karışarak Sünnileşmişken, bir kısmı belirli bölgelerde toplu halde yaşayarak ve Hanlıkta önem verilen kesim olarak inançlarını yaşayabilme ve canlandırma fırsatı yakalamışlardır. İranilerin ağırlıklı olarak Buhara ve Semerkant’ta yaşadıkları görülmektedir. Sayıları az olmakla birlikte Özbekistan’ın diğer bölge ve şehirlerinde de yaşayan İraniler vardır. Özbekistan İranileri gelinen nokta itibarıyla İranlı kardeşlerinden farklılaşmış ve pek çok yerel özellikleri benimsemişlerdir.

Anahtar Kelimeler

İrani, Forsi, Şiilik, gulam, Buhara, Semerkant

A BRIEF OVERVIEW OF THE HISTORY OF UZBEKISTAN IRANIANS

Öz

The purpose of this article is to investigate the history of Iranians living in Uzbekistan from a general perspective and assist those who want to do a detailed research on the subject. The scope of the research is limited to Uzbekistan Iranians and their history. Analysis method was applied in researching the information on Uzbekistan Iranians in historical sources, which are mainly in Russian. The history of Iranians living in today's Uzbekistan dates to the middle ages. The Shia factor played an important role in their adoption of the name “Iranian” and being different from peoples of Persian origin in the region. It is known that the Iranians were brought to the region mostly as captives and slaves. In former times, Iranians undertook important duties in the Bukhara Khanate. While most of them were assimilated and became Sunnis, some, living in certain regions collectively and being an important part of Khanate, had the opportunity to live and revive their beliefs. Although it is known that most Iranians reside in Bukhara and Samarkand, there are Iranians living in other regions and cities of Uzbekistan, but the numbers are few. Uzbekistan Iranians have currently reached the point when they differ from their Iranian ancestors and have adopted many local features.

Anahtar Kelimeler

Iranian, Persian, Shi, Ghulam, Bukhara, Samarkand

Kaynakça

• Abaza, K. (2008). Zavoevanie Turkestana, Moskova: Kuçkovo Pole.
• Alekseyev, A. K. (2013). ‘Ta’rihi inkilobi fikri dar Buhoro’ kak istoçnik po sunnito-şiitskim otnoşeniyam v Buharskom Emirate (k. XIX- naç. XX vv.) Lavrovskiy Sbornik. Materialı XXXVI i XXXVII Sredneaziatsko- Kavkazskih Çteniy 2012-2013 gg., SPb.: MAE RAN, s. 91-95.
• Aliyeva, F. (2002). Narodı Uzbekistana. İrantsı, etniçeskiy atlas Uzbekistana, http://shosh.uz/narodyi-uzbekistana-irantsyi/, (Erişim Tarihi: 11.02.2020).
• Baymirza, H. (1995). Türkistan devletlerinin milli mücadeleleri tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Borns, A. (1848). Puteşestvie v Buharu, Moskva: V Universitetskoy tipografii.
• Doğan, O. & Erdoğan, A. (2016). XIX. yüzyılda Türkistan (Orta Asya) Türk topluluklarında kölelik ve köle ticareti. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15(3), 971-986.
• Efendi, M. E. (2007). İstanbul’dan Asya-yı Vusta’ya Seyahat (M. Darga, Haz.). İstanbul: Everest Yayınları.
• Eker, S. (2012). Orta Asya’nın gizemli halkı: Soğdlular Soğd ve Soğdca. Türkbilig, 24, 77-92.
• Erdoğan, E. (2014). Babür İmparatorluğu’nun kuruluş safhasında Şah İsmail ile Babür ittifakı. History Studies, 6( 4), 31-39.
• Hanıkov, N. (1943). Opisanie Buharskago Hanstva, Saint Petersburg: Tipografii İmperatorskoy Akademii Nauk.
• Hassall, G. (1992). Notes on the Babi and Baha’i Religions in Russia and its territories, Journal of Baha’i Studies, 5(3), 41-80.
• Horoşhin, A. (1871). Narodı Seredney Azii. Turkestanskie Vedomosti, 10, 39-41.
• Horoşhin, A. (1872). Samarkand. Turkestanskie Vedomosti, 44, 177-178.
• Horoşhin, A. (1876). Sbornik Statey Kasayuşihsya Turkstanskago Kraya. Taşkent: Tipografiya i Hromolitografiya A. Tranşelya.
• Karakulak, M. (2020). Türkistan’da efendiler ve köleler. İstanbul: Kronik Kitap Yay.
• Kosven M. O. (1961). Etnografiya i istoriya Kavkaza. Moskva: İzdatelstvo vostoçnoy literaturı (izdaniye Akadenii Nauk SSSR).
• Lyuşkeviç, F. (1971). Etnografiçeskaya gruppa İrani. Zanyatiya i bıt narodov Sredney Azii içinde (s. 36-72). Leningrad: Nauka.
• Ostroumov, N. (1906). Skazki Sartov v Russkom izlojenii, Taşkent: Tipografiya okrujnogo ştaba.
• Ostroumov, N. (1908). Sartı. etnografiçeskie materialı. Taşkent: Tipografiya gazetı “Sredneaziatskaya jizn”.
• Öz, M. (1994). Ehl-i Beyt. İslâm ansiklopedisi (C. 10, s. 498-501). İstanbul: Türkiye Diyanet vakfı Yay.
• Pander, K. (2020). Timuroğullarının Orta Asya mimari sanatına katkıları. Türkler, C. 8, s. 852-861). Ankara: Yeni Türkiye Yay.
• Sobolev, L.N., (1874). Geografiçskiya i statistiçeskiya svedeniya o Zeravşanskom Okruge. Saint Petersburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk.
• Suhareva, O. (1958). K İstorii gorodov Buharskogo Hanstva (istoriko-etnografiçeskie oçerki). Taşkent: İzdatelstvo Akademii Nauk Uzbekskoy SSR.
• Suhareva, O. (1966). Buhara XIX- naçalo XX v. (pozdnofeodalnıy gorod i ego naselenie), Moskva: Nauka.
• Tohtiyev, Ş. R. (2012). Kratkaya istoriya Samarkandskih i Buharskih ‘İrani’. Evraziyskiy jurnal regionalnıh i politiçeskih issledovaniy, 33(287), 124-129.
• Vambery, A. (2003). Puteşestvie po Sredney Azii. Moskova: Vostoçnaya literatura.
• Yılmaz Vurgun, S. (2014). XIX. Yüzyılda Türkistan’da kölelik, çapul ve yağma. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 14/1), 179-196.