SÜLEYMAN HÜSNÜ PAŞA’NIN TARİH-İ ÂLEM’İNİN (1876) İKİ BÖLÜMÜ ÜZERİNDEN ESKİÇAĞ TARİH YAZIMININ DEĞERLENDİRİLMESİ

Yıl 2022, Sayı: 55, 257 - 282, 26.08.2022

Hatice Gül Küçükbezci Döndü Çavdar

https://doi.org/10.21563/sutad.1163269

Öz

XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde birtakım reformlar gerçekleştirilmiştir, doğal olarak bunlar eğitim alanına da yansımıştır. Örneğin tarih anlayışındaki değişim, XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren tarih eğitimi alanında meyvelerini vermeye başlamıştır. Bu bağlamda Umumi Tarih dersi orta ve yüksek eğitim kurumlarının müfredatına konulmuştur. İçeriği ise sadece İslam ve Osmanlı tarihiyle sınırlı kalmayıp, farklı coğrafyaların ve milletlerin tarihlerini de ele almaya başlayan bir dünya tarihi formatına bürünmüştür. Bu dönemde yeni müfredata uygun ders kitapları hazırlanmaya başlanmıştır. Bunlardan biri de askeri liselerin ikinci sınıfında okutulmak üzere Süleyman Hüsnü Paşa tarafından hazırlanan Tarih-i Âlem’dir. 1876 yılında yayınlanan kitap, Osmanlı Devleti’nde telif edilen ilk umumi tarih ders kitapları arasında yer almaktadır. Eser, sadece Eskiçağ tarihiyle ilgilidir. Tarih-i Âlem’de eski ile yeni metotlar, geleneksel ile modern tarih anlayışı ve anlatılar, Doğulu ve Batılı kaynaklar ve tarihsel yaklaşımlar harmanlanmıştır. Bu çalışmayla Tarih-i Âlem’in içeriği, formatı ve metodu analiz edilecek, yöntemde ve konu içeriği seçiminde neden bir standardın uygulan(a)madığı irdelenecektir. Bu amaçla farklı tarih yazımı geleneklerinin bulunduğu iki bölüm örnek olarak seçilmiştir. Bunlardan biri geleneksel tarih ve kutsal tarih anlayışının temsil edildiği Ezmine-i Evveliye bölümü, diğeri ise modern tarih anlayışına daha yakın olan Ezmine-i Esâtiriye bölümünden Asya-yı Suğra kısmıdır. Her iki bölümün günümüz harflerine aktarımı eklerde verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Süleyman Hüsnü Paşa, Tarih-i Âlem, Umumi Tarih, Anadolu, Eskiçağ Tarihi

AN EVALUATION OF ANCIENT HISTORY WRITING THROUGH TWO SECTIONS OF SÜLEYMAN HÜSNÜ PASHA’S TARİH-İ ÂLEM (1876)

Öz

Some reforms were carried out in the Ottoman Empire in the 19th century, and naturally these reforms had impacts in the field of education. For example, the change in the understanding of history began to bear fruit in the field of history education after the second half of the 19th century. In this context, a course entitled General History was included in the curriculum of secondary and higher education institutions. The content of this course was not only limited to the history of Islam and the Ottoman Empire, but also took the form of a world history that undertook to deal with the histories of different geographies and nations. In this period, textbooks began to be prepared in accordance with the new curriculum. One of them is Tarih-i Alem (History of the World), which was prepared by Süleyman Hüsnü Pasha to be taught in the second year of military high schools. Published in 1876, the book is among the first general history textbooks written in the Ottoman Empire. The content of the book is restricted only to ancient history. Old and new methods, traditional and modern understanding of history and narratives, Eastern and Western sources and historical approaches are all blended in the History of the World. In this study, the content, format and method of Tarih-i Âlem will be analysed, and it will be examined why a standard was not (or could not be) applied in the method and in the selection of the subject and content. For this purpose, two sections with different traditions of historiography were chosen as examples. One of them is the Ezmine-i Evveliye section, where understandings of traditional history and sacred history is represented, and the other is the Asya-yı Suğra section from the chapter entitled Ezmine-i Esâtiriye, which is closer to the modern understanding of history. The transliteration of both parts in the Latin alphabet is given in the appendices section.

Anahtar Kelimeler

Süleyman Hüsnü Paşa, Tarih-i Âlem, General History, Asia Minor, Ancient History

Kaynakça

• İ.DH, nr.264/16459, 1. ve 2. Belge; nr.562/39138, 2. Belge
• Ahmet Midhat (1295). Tarih-i umumi, kısm-ı evvel, ezmine-i mukaddime tarihi. İstanbul Kırk Anbar Matbaası.
• Bousset, J.-B. (1681). Dicours sur l’histoire universelle. Quebec.
• Chambers, William (1293). Tarih-i umumi. C. I, mütercim: Ahmed Hilmi, İstanbul: Matbaa-i Amire, 9 Recep 1293 /31 Temmuz 1876.
• Duruy, Victor (1289). Tarih-i mücmel kurûn-ı vusta, Mütercim: Ahmet Tevfik, 9 Recep 1289 /12 Eylül 1872.
• Düstûr (1289). I. Tertip, C.2, İstanbul: Matbaa-i Amire.
• Ebû Hanîfe Ed-Dineverî (2017), el-Ahbâru’t-tıvâl: Eskinin haberleri. Çev. Zekeriya Akman- Hüseyin Siyabend Aytemür, Ankara: Ankara Okulu Yay.
• Hanyevi Mehmed Âtıf (1289). Hülâsâtü’t-tevârih. C. I, 1289/1872-1873.
• Levi-Alvares, D. E. (1835). Esguisses historique, ou cours méthodique d’histoire, composé sur un plan nouveau et renfermant des précis gradués d’histoire des principaux peuples du globe. Paris.
• Levi-Alvares, David E. (1848), Nouveaux éléments d’histoire Générale, Brüksel.
• Nanni G. (1601). An historical treatise of the travels of Noah into Europe. çeviren: R. Lynche, Londra.
• Sale, G., G. Psalmanazer, A. Bower, G. Shelvocke, J. Campell, J. Swınton (1747), An universal history from the earliest account of time to the present, Vol. I, Dublin.
• Smith, G. (1878). The history of Babylonia. (ed). Archibald Henry Sayce, Londra.
• Süleyman Hüsnü (1293), Tarih-i âlem, kısm-ı evvel kurun-ı ûlâ, Mekteb-i Fünûn-ı Harbiye Matbaası, 3 Cemaziyelevvel 1293/ 27 Mayıs 1876.
• Al-Tabari (1985). The history of al-Tabari, C. I: General Introduction and From the Creation to the Flood, Çev. Franz Rosenthal, Ed: Ehsan Yar-Shater, New York: State University of New York Press.
• Al-Tabari (1987). The history of al-Tabari. C. II: Prophets and Patriarchs, Çev. William M. Brinner, Ed. Ehsan Yar-Shater, New York: State University of New York Press.
• Al-Tabari (1991). The history of al-Tabari. C. III: The Children of Israil, Çev. William M. Brinner, Ed. Ehsan Yar-Shater, New York: State University of New York Press.
• Firdevsî (2016). Şahnâme. C. I, Çev. Necati Lugal, İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Mesudi (2020). et-Tenbîh ve’l-işrâf: Dünya coğrafyası ve tarihi. çev. Mithat Eser, Ankara: Ankara Okulu Yay.
• Ağırakça, A. (2006). Müneccimbaşı, Ahmed dede. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 3, s. 24-6). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Akçura, Y. (1932). Tarih yazmak ve tarih okutmak usullerine dair. I. Türk Tarih Kongresi bildirileri içinde, (s. 577-607), Ankara: Türk Tarih Kurumu, https://drive.google.com/file/d/0B7liBn5XLsAfUTkyRG84QUJva1U/view?resourcekey=0-1Ypyk86m8yuiFRZ6j6obqQ
• Akçura, Y. (1978). Türkçülük: Türkçülüğün tarihi gelişimi. İstanbul: Türk Kültür Yay.
• Akyıldız, A. (2018). İlk Türk akademisi Encümen-i Daniş’in kuruluşu ve faaliyetleri (1851-1862). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yay.
• Arıkan, Z. (1985). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e tarihçilik. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, (C. 61584-1594). İstanbul: İletişim Yay.
• Başar, F. (1994). Kadı Beyzâvî'nin tarihe dâir eseri Nizâmü't-tevârih'in Türkçe tercümesi hakkında. Tarih Dergisi, S. 35, 267-280.
• Bayram, S. (1981). Musavvir Hüseyin tarafından münyatürleri yapılan ve halen vakıflar genel müdürlüğü arşivi’nde muhafaza edilen Silsile-name. Vakıflar Dergisi, S. XIII, Ankara, 253-278.
• Beydilli, K. (2010). Süleyman Hüsnü paşa. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 38, s. 89-92). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Canatar, M. (1993). Cenâbî Mustafa efendi. TDV İslâm Ansiklopedisi ( C. 7, s. 352-353). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Çapa, M. (2012). Osmanlı imparatorluğu’ndan Türkiye Cumhuriyeti’ne geçiş sürecinde Türkiye’de tarih öğretiminin tarihçesi. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. 2, S. 3, Ocak-2012, 1-28.
• Çetin, N. (2015). Son sadrazam Ahmet Tevfik paşa, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yay.
• Demircioğlu, İ. H. (2012), Osmanlı devletinde tarih yazımının tarih öğretimi üzerine etkileri. Millî Eğitim, Sayı: 193, 115-125.
• DİA (2010). Şem‘dânîzâde Süleyman Efendi. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 38, s. 501-503). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Efe, A. (2004). Süleyman Hüsnü Paşa’nın tarih anlayışı. Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, C. 9, S. 9, 207-215.
• Flemmıng, B. (1988). Political genealogies in the sixteenth century. Osmanlı Araştırmaları (C. VII-VIII, s. 123-137). İstanbul: Yeni Türkiye Yay.
• Gökyay, O. Ş. (2002), Kâtip Çelebi. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 25, s. 36-40). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Göyünç, N. (1977). Tarihçiliğimizin dünü. Felsefe Kurumu Seminerleri. Ankara: 240-254.
• Günaltay, Ş. (1995). Türk Tarihinin Ana Kaynaklarından Camiüttevarih ve Fazlullah Reşidüddin. Belleten, 2. Baskı (1. Baskı 1937), C. 1, S. 1, 165-179.
• https://islamansiklopedisi.org.tr/kahtan (13.10.2021)
• İpşirli, M. (1987). Lale devrinde teşkil edilen tercüme heyetine dair bazı gözlemler. Osmanlı İlmî ve Meslekî Cemiyetleri, 1. Millî Türk Bilim Tarihi Sempozyumu 3-5 Nisan 1987, Yay. Haz. Ekmeleddin İhsanoğlu, 33-42.
• Karal, E. Z. (1977). Tanzimat’tan bugüne kadar tarihçiliğimiz. Felsefe Kurumu Seminerleri, 255-268.
• Kayaoğlu, T. (1998). Türkiye’de tercüme müesseseleri. İstanbul: Kitapevi Yay.
• Kılıç, H. (2003). Lârî, Muslihuddin. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 27, s. 103-104). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Kodaman, Bayram (1991). Abdülhamid devri eğitim sistemi. Ankara: TTK yay.
• Küçükbezci, H. G. (2016). Târih-i âlem ve târih-i umumî’de yer alan eskiçağ tarihi bölümleri üzerine bir değerlendirme. International New Tendencies Congress in Ottoman Researches (INOCTE), October 7 – 9, 2016 Sarajevo, 223-234.
• Küçükler, O. Z. (2016). Osmanlı devletinde eğitimde modernleşme ve Encümen-i Daniş. Ankara Üniversitesi Basılmamış Doktora Tezi.
• Nakıp, T. (2006). Osmanlı Devleti’nde Geç Dönem Tarih-i Umûmîler. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı Basılmamış YLT.
• Ortaylı, İ. (2009). Osmanlı tarih yazıcılığının evrimi üzerine düşünceler. Tarih Yazıcılık Üzerine, 80-95.
• Özbilgen, E. (2012). Osmanlının Balkanlardan çekilişi: Süleyman Hüsnü paşa ve dönemi, İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Baskı.
• Özcan, A. (1994). Düstûrname-i Enverî. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 10, s. 49-50). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Özcan, A. (1995). Fezleketü’t-tevârîh. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 12, s. 542-544). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Özcan, A. (1995b). Ferâizizâde Mehmed Said. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 12, 366-367). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Özcan, A. (2002). Koca Hüseyin. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 26, s. 130-131). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Özcan, A. (2003). Mehmed Çelebi, Ramazanzâde. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 28, 449-500). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Özcan, A. (2007). Neşri. TDV İslâm Ansiklopedisi, (C. 33, s. 20-22). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Özcan, A. (2020). Osmanlı’da tarih yazımı ve kaynak türleri. İstanbul: Kronik Kitap.
• Özdemir, R. – A. Aydın (2019). Osmanlı Tarih yazıcılığında muhtasar umumi tarihler üzerine. Anasay, S. 7, 105-136.
• Schmidt, J. (2002). Künhü’l-ahbâr. TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 26, Ankara: 555-556. Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Şeşen, R. (1993). Câmiu’t-tevârîh. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 7, 132-134). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Tunçay, M. (1977). İlk ve orta öğretimde tarih. Felsefe Kurumu Seminerleri, 276-311.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1948). Şıpka kumandanı Süleyman Hüsnü paşa'nın menfa hayatına dair bazı vesikalar. Belleten, C. XII, S. 45, 207-221.
• Yıldız, E. (2015). Tanzimat’tan meşrutiyet’e Osmanlı tarihyazımında dünya algısının dönüşümü, Mersin Üniversitesi Basılmamış Doktora Tezi.
• Yiğit, İ. (2021). Osmanlı mülkünün tarihi coğrafyası. İstanbul: Yeditepe Akademi Yay.
• Yinanç, M. H. (1940). Tanzimattan meşrutiyete kadar bizde tarihçilik. Tanzimat I, İstanbul Maarif Matbaası, İstanbul: s. 573-595.
• Yolcu, C. (2016). Ahmed Hilmi efendi. TDV İslâm Ansiklopedisi (Gözden geçirişmiş 2. Baskı, EK-1, s. 44). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Yurdaydın, H. G. (2003). Matrakçı Nasuh. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 28, s. 143-145). Ankara:
• Zorlu, H. (2018), Süleyman Hüsnü paşa: tarihçiliği ve Tavaîf-i Türk, Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.