ETNİK KİMLİĞİN DİL VE DİN TEMELİNDE İNŞASI: GAGAUZ ETNİSİTESİNE YÖNELİK BİR ANALİZ

Yıl 2022, Sayı: 55, 341 - 364, 26.08.2022

Rukiye Saygılı

https://doi.org/10.21563/sutad.1163348

Öz

Mukim olunan çok dinli-dilli coğrafya, yaşanan tarihsel gelişmeler, farklı devlet arasındaki siyasi nüfuz mücadeleleri ve tek tip olmayan kültürel ayırt ediciler, etnik kimlikleri tartışmalı hale getirmektedir. Söz konusu kimliklerden birisi de Gagauzlara aittir. Ortodoks toplulukların aksine Türkçeyi etnik dil olarak kullanmaları ve genelde Müslüman olan Türkî etnik topluluklardan farklı olarak Hristiyanlığı benimsemeleri, yüzyıllarca birçok devletin himayesinde kalan bu etnik topluluğu bilimsel açıdan dikkat çekici hale getirmektedir. Bu bağlamda Gagauz kimliğine yönelik çıkarımlar, nihai olarak kültürel aktarımı gerçekleştiren, etnik kimliği inşa eden ve etnik sürekliliği sağlayan dil ve din vasıtasıyla ortaya konmaktadır. Birincil ile ikincil kaynaklara dayanan bu nitel çalışma, Gagauzların etnik kimliğinin en temel nişaneleri olan Gagauz etnogenezi ve etnonimini dil ve din özelinde incelemeyi amaçlamaktadır. Gagauz etnik kimliğine yönelik daha tutarlı bir çalışma ortaya koyma gayretine bağlı olarak diğer etnik çalışmalarda da önemli yer tutan etnik tarih, etnik anayurt ve etnik kültür gibi etnisitenin boyutları da bu çalışmaya araştırma nesnesi olarak dâhil edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Etnisite, Etnik Kimlik, Dil, Din, Etnisitenin Boyutları, Gagauzlar

CONSTRUCTION OF ETHNIC IDENTITY ON THE BASIS OF LANGUAGE AND RELIGION: AN ANALYSIS ON GAGAUZ ETHNICITY

Öz

Multi-religious-linguistic geography of residence, historical developments, political influence struggles between different states and non-uniform cultural distinctions make ethnic identities controversial. One of the identities in question belongs to the Gagauz. The fact that they use Turkish as ethnic language as opposed to the Orthodox communities and that they have adopted the Christianity unlike the Turkic ethnic communities that are generally Muslim makes this ethnic community remarkable in scientific terms. In this context, the inferences on the Gagauz identity are put forward through language and religion, which ultimately realize the cultural conveyance, construct the ethnic identity and ensure the ethnic continuity. This qualitative study based on primary and secondary sources aims to examine the Gagauz ethno genesis and ethnonym, the most fundamental indicators of the ethnic identity of the Gagauz, specifically from the aspect of language and religion. In line with the effort to introduce a more consistent study on the Gagauz ethnic identity, dimensions of ethnicity such as ethnic history, ethnic motherland and ethnic culture, which take up an important place also in other ethnic studies, were included as research object in this study.

Anahtar Kelimeler

Ethnicity, Ethnic Identity, Language, Religion, Dimensions of Ethnicity, the Gagauz

Kaynakça

• Acaroğlu, M. T. (1999). Gagauzların kökeni. Belleten, 63(237), 453-487. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/ttkbelleten/issue/60523/889270
• Akıncı, A. (2019). Milliyetçiliğin kökenleri: Etnisite/ulus (millet) ilişkisi, İnsan&İnsan, 6(21), 413-430, doi: 0.29224/insanveinsan.540654.
• Aksoy, B. (2016). Post-Sovyet dönemde jeopolitik açıdan Gagauz nüfusu. Gagauz Türkleri dil, tarih ve kültürünün temel kaynakları. M. Şahingöz & A. Alp (Ed.). Hamdullah Suphi ve Gagauzlar içinde (s. 245-255). Ankara: Türk Yurdu Yay.
• Altınkaynak, E. (2003). Gagavuz masalları. Trabzon: KATÜ Yay.
• Anbarlı Bozatay, Ş. (2018). Gagauz kimliği ve siyasal özerkliği çerçevesinde Moldova kamu yönetimi reformlarının Gagauz Yeri (Gagauz Özerk Bölgesi) açısından değerlendirilmesi. AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 6(14) 1-19.
• Anzerlioğlu, Y. (2009). Karamanlı Ortodoks Türkler (2 bs). İstanbul: Phoenix Yayınevi.
• Argunşah, M. (1994). Gagavuz Türklerinin kullandığı alfabeler. Türk Dili, 513, 218- 222.
• Arnaut, T. (1999). Gagauz destanları. Bilge, Sayı. 21.
• Aydemir, Ş. S. (1970). Makedonya’dan Orta Asya’ya Enver Paşa c. 1 (1860-1908). İstanbul: Remzi Kitapevi.
• Baş, M. (2005). Türk Ortodoks Patrikhanesi. Ankara: Aziz Andaç Yay.
• Başer, A. (2018). Osmanlı Devleti ve Gagauzlar ilişkilerin ilk devresine dair bazı gözlemler. S. Kırlı & A. Sınar Uğurlu (Ed.). Gagauz dili, tarihi, coğrafyası ve inanç sistemleri içinde (s. 9-21). Bursa: Türk Ocakları Bursa Şubesi Yay.
• Bayku(r)t, C. (2007). Osmanlı ülkesinde Hristiyan Türkler. İstanbul: Karma Kitaplar.
• BCA (Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi). Gagavuz Türkleri hakkında yapılan etnografik araştırmaya ait iki rapor. Hariciye Vekâleti Muamelat Genel Müdürlüğü, 030.10.246.666.30.
• Bulduk, Ü. (2016). Karadeniz’in kuzeyindeki etnik ve dini oluşumların tarihi arka planı ve günümüze yansımaları Gagauz Türkleri dil, tarih ve kültürünün temel kaynakları. M. Şahingöz & A. Alp (Ed.). Hamdullah Suphi ve Gagauzlar içinde (s. 257-266). Ankara: Türk Yurdu Yay.
• Cahen, C. (2001). Gagauzların kökeni ile ilgili tartışmalı hususlar (H. Göngür, Çev.). Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, 173, 26-27. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/istem/issue/26549/279585
• Cebeci, A. H. (2008). XVI. yüzyıl Osmanlı tahrir defterlerine göre Gagauzlar. (Doktora Tezi) https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp.
• Chirciu, D. & Cura, A. (2021, 22 Şubat). Gagavuz Özerk Yeri Başkanı İrina Vlah: Türkiye'nin Gagavuzlara desteği paha biçilmez, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/gagavuz-ozerk-yeri-baskani-irina-vlah- turkiyenin- gagavuzlara-destegi-paha-bicilmez/2152744
• Ciachir, M. (1998). Basarabyalı Gagauzların tarihi. Niğde: Tolunay Yay.
• Cin, T. (2010). Milletlerarası ilişkilerde Yunanlılaştırma faaliyetlerine (asimilasyona) ilişkin iki örnek: Kalaşlar ve Gagavuzlar. Karadeniz Araştırmaları Dergisi, 25(25), 11-50. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/karadearas/issue/10071/124173
• Çobanoğlu, Ö. (2003). Anavatan’dan anavatan’a bir Gagauz. İstanbul: Yesevi Yay.
• Dağıstan, A. (2002). Hamdullah Suphi’nin Romanya Büyükelçiliği ve Gagauz Türkleri. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 18(54), 815-829. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/aamd/issue/61103/907178
• Demir, N. (2016). Gagauz Türkleri dil, tarih ve kültürünün temel kaynakları. M. Şahingöz & A. Alp (Ed.). Hamdullah Suphi ve Gagauzlar içinde (s. 223-240). Ankara: Türk Yurdu Yay.
• Ercilasun, A. B. (1989). Gagavuzlardan yeni haberler. Türk Kültürü, 27(316), 476-483.
• Eriksen, T. H. (2002). Etnisite ve milliyetçilik antropolojik bir bakış. İstanbul: Avesta Yay.
• Eröz, M. (1983). Hristiyanlaşan Türkler. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay.
• Gagavuzya Cumhurbaşkanı Irina Vlah bozkurt küpeleriyle meşhur oldu (t.y.) https://www.yenicaggazetesi.com.tr/gagavuzya-cumhurbaskani-irina-vlah-bozkurt- kupeleriyle-meshur-oldu-476460h.htm Erişim tarihi: 22.03.2022.
• Gradeşliev, İ. (1997). Gagavuzlar (I) (N. Eyüboğlu, Çev). Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 1, 50-55.
• Güngör, H. & Argunşah, M. (1991). Gagavuz Türkleri tarih dil folklor ve halk edebiyatı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• Hatlas, J. & Zyromski, M. (2011). Bucak’taki Gagauzların hayatında din (R. Adıbelli, Çev.). Türklük Bilimi Araştırmaları, 29, 533-549.
• Hutchinson, J. (1987). The dynamics of cultural nationalism. London: Allen & Unwin.
• İnalcık, H. (1991). Dobrudja. B. Lewis, Ch. Pellat, J. Schacht (Ed.). The Encyclopedia of Islam (C. 6, s. 610-613). Leiden: Brill.
• İnalcık, H. (2005). Türkler ve Balkanlar. Bal-tam Türklük Bilgisi 3, Prizen, 20-44.
• İusiumbeli, İ. (2005). Gagauz Türklerinin mitolojisi üzerine bir deneme. Milli Folklor, 17(68), 208-221. Erişim adresi: https://www.millifolklor.com/Yayin/68
• İusiumbeli, İ. (2008). Gagauz Yeri’nde kadın. (Doktora Tezi). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp.
• Karanastas Radova, O. (2004). Tuna ötesi göçmenleri ve Gagauzlar: 19. yüzyıl sonları 20. yüzyıl başları (M. Musaoğlu, Çev). Ankara: Türksav.
• Karanastas Radova, O. (2011). Güneydoğu Avrupa Gagavuzlarının tarihini ve kültürünü korumak-etnosun gelişmesinde bir şart temeldir. 38. ICANAS kültürel değişim, gelişim ve hareketlilik c. 1 içinde (s. 393-401). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yay.
• Karpat, K. (1976) Gagauzların tarihi menşei üzerine ve folklorundan parçalar. I. Uluslararası Türk Folklor Kongresi Bildirileri c. I içinde (s.163-177). Ankara: Kültür Bakanlığı Mifad Yay.
• Karpat, K. H. (1994a). The Seljukid origin of the Gagauzes, Etnograficheskoe Obozrenie 4 (July–August), 36-43.
• Karpat, K. H. (1994b). Dobruca. İslam ansiklopedisi (C. 9, s. 482-486). Ankara: Türk Diyanet Vakfı.
• Karpat, K. H. (1996). Gagauzlar. İslam ansiklopedisi (C. 13, s. 288-291). Ankara: Türk Diyanet Vakfı.
• Karpat, K. H. (2015). Balkanlarda Osmanlı mirası ve milliyetçilik (3. bs.). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kartal, E. (2016). Moldova dış politikasında Gagauzların yeri. M. Şahingöz & A. Alp (Ed.). Hamdullah Suphi ve Gagauzlar içinde (s. 149-159). Ankara: Türk Yurdu Yay.
• Kılıç, E. (2018). Gagauz tarih çalışmalarına genel bir bakış. S. Kırlı & A. Sınar Uğurlu (Ed.). Gagauz dili, tarihi, coğrafyası ve inanç sistemleri içinde (s. 23-54). Bursa: Türk Ocakları Bursa Şubesi Yay.
• Kılıç, S. (2010). Sosyo-Kültürel/ sanatsal ve ikonografik bağlamda Gagavuz Türk kimliğinin göstergeleri. Zeitschrift für die Welt der Türken (ZfWT), 2(1), 295-311. Erişim adresi: https://www.dieweltdertuerken.org/index.php/ZfWT/article/viewArticle/96
• Kiel, M. (1978). The türbe of Sarı Saltuk at Babadag-Dobrudja. Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 6-7, 205-225. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/iugaad/issue/1170/13815
• Kowalski, T. (2012). Kuzey-doğu Bulgaristan Türkleri ve Türk dili (Ö.F. Akün, Çev). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 3 (2-3), 477-500. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/iutded/issue/17040/177925
• Kurat, A. N. (1972). IV-XVIII. yüzyıllarda Karadeniz’in kuzeyinde Türk kavimleri ve devletleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kurt, B. (2017). Gagauz yeri özerk bölgesinde Türkiye Türkçesi öğretimi. Ankara: Sonçağ Yay.
• Kurubaş, E. (2008). Etnik sorunlar: Ulus-Devlet ve etnik gruplar arasındaki varoluşsal ilişki, Doğu Batı, 11(44), 11-41.
• Manov, A. (2001). Gagauzlar (Hristiyan Türkler) (M. T. Acaroğlu, Çev). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Maruneviç, M. (1993). Gagavuz halk kültüründe evvelki Türk kültürünün bulunması ve Gagavuzların şimdiki etnik durumları (F. Öztoprak, Çev). Türk Dünyası Tarih Dergisi, 74, 36-50.
• Meadwell, H. (1989). Cultural and instrumental approaches to ethnic nationalism. Ethnic and Racial Studies, 12(3), 309-328.
• Menz, A. (2007). The Gagauz Between Christianity and Turkishness. F. Kıral, B. Pusch, C. Schönig & A. Yumul (Ed.). Cultural Changes in the Turkic World içinde (s. 123- 130). Würzburg: Ergon Verlag.
• Menzel, T. (1945). Gagavuzlar. MEB İslâm Ansiklopedisi (C. 4, s. 706-707). İstanbul: MEB Basımevi.
• Merçil, E. (1990). Bizans’ta Selçuklu hanedan mensupları. XI. Türk Tarih Kongresi c. II içinde (s. 709-721). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Moşkov, V. A. (2006). Balkan yarımadasında Türk kavimleri (E. Ivanova, Çev). Elazığ: Manas Yay.
• Nayır, Y. N. (1999). Balkanlar ve Türklük I. İstanbul: Cumhuriyet Gazetesi Yay.
• Ocak, A. Y. (2011). Sarı Saltık popüler İslam'ın Balkanlar'daki destanı öncüsü (XIII. yüzyıl)( 2. bs). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Oral, F. M. (2016). Hamdullah Suphi Tanrıöver’in Balkan Türklüğüne Bakışı. M. Şahingöz & A. Alp (Ed.). Hamdullah Suphi ve Gagauzlar içinde (s. 131-137). Ankara: Türk Yurdu Yay
• Özçelik, M. E. (2018). Gagauzların Menşeî Meselesi (Yüksek Lisans Tezi). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp.
• Özkan, N. (2007). Gagavuz destanları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Özkan, N. (2013). Ağız alanından yazı diline geçiş: Gagavuz Türkçesi örneği. Turkish Studies, 8(9), 85-94. doi: 10.7827/TurkishStudies.5373
• Özkan, N. (2017). Gagavuz edebiyatı. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Özkırımlı, U. (1999). Milliyetçilik kuramları eleştirel bir bakış. İstanbul: Sarmal Yayınevi.
• Öztoprak Sağır, M. & Akıllı, H. S. (2004). Etnisite kuramları ve eleştirisi. C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, 28(1), 1-22.
• Radloff, W. (2015). Türk boylarının halk edebiyatından örnekler, M. Duranlı & T. Çulha (Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Smith, A. D. (1994). Millî kimlik (B. S. Şener, Çev.) İstanbul: İletişim Yay.
• Smith, A. D. (2002). Ulusların etnik kökeni (S. Bayramoğlu & H. Kendir, Çev.) Ankara: Dost Kitapevi.
• Smith, A. D. (2013). Milliyetçilik, kuram, ideoloji, tarih (Ü. H. Yolsal, Çev). Ankara: Atıf Yay.
• Smith, A. D. (2018). Seçilmiş halklar ulusal kimliğin kutsal kaynakları (A. Küçük, Çev), İstanbul: Alfa Yay.
• Sümer, F. (1991a). Gagavuzların aslı I. Türk Dünyası Tarih Dergisi, 52, 9- 12.
• Sümer, F. (1991b). Gagavuzların aslı II. Türk Dünyası Tarih Dergisi, 53, 5- 11.
• Sümer, F. (2002) Keykavus II. İslam ansiklopedisi (C. 25, s. 355-358). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Tanasoğlu, D. (2002). Gagauzlar. H.C. Güzel, S. Koca & K. Çiçek (Ed.). Türkler (C. XX, s. 245-249). Ankara: Yeni Türkiye Yay.
• Taşkıran, C. (2014). Türkiye ve Gagauzlar. R. Çoşkun (Ed.). 6. Uluslararası Balkanlarda Sosyal Bilimler Kongresi Bildiri Kitabı içinde (s. 423-434).
• Togan, Z. V. (1981). Umumi Türk tarihine giriş c. I en eski devirlerden 16. asra kadar (3.bs.). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• Turan, O. (1969). Selçuklular tarihi ve Türk-İslam medeniyeti (2. bs.). İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu.
• Türkdoğan, O. (2016). Günümüzde Karamanlılar ve Hazar Türkleri sosyolojik bir alan araştırması. Konya: Çizgi Kitapevi.
• Ülküsal, M. (1987). Dobruca ve Türkler (2.bs). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay.
• Varzari A., Kharkov, V., Stephan, W., Dergachev, V., Puzyrev, V., Weiss, E. H. & Stepanov, V. (2009). Searching for the origin of Gagauzes: Inferences from y-chromosome analysis. American Journal of Human Biology, 21(3), 326-336. doi: 10.1002/ajhb.20863.
• Weber, Max. (2012) Ekonomi ve toplum c. 1 (L. Boyacı, Çev). İstanbul: Yarın Yay.
• Wittek, P. (1952). Yazijioghlu‘ Ali on the Christian Turks of the Dobruja, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 14(3), 639-668.
• Yakıcı, A. (2016). Sözlü Kültür Ürünlerinin Göç Yoluyla Aktarımı: Gagauz Manileri Örneği, M. Şahingöz & A. Alp (Ed.). Hamdullah Suphi ve Gagauzlar içinde (s. 179-187). Ankara: Türk Yurdu Yay.
• Yalçıner, R. (2014). Etnisite ve milliyetçilik: eleştirel bir değerlendirme. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 69(1), 189 – 215. doi: 10.1501/SBFder_0000002308