Halaççadaki Farsça Kopyalar Üzerine Bazı Gözlemler: Telhab Ağzı Örneği

Yıl 2023, Sayı: 58, 89 - 109, 28.08.2023

Hasan Güzel

https://doi.org/10.21563/sutad.1347292

Öz

Türkler ve İranlılar farklı coğrafyalarda yüzyıllar boyunca etkileşim içinde olmuşlardır. Bu etkileşiminin izleri çeşitli İran ve Türk dillerinde tespit edilmekle birlikte açık örneklerini Halaçça sunmaktadır. Halaççada, günümüzde birçok eskicil özellik korunmakla birlikte Farsçadan yapılan sayısız dilbilimsel kopya da kullanılmaktadır. Bu yazıda Halaç nüfusunun çoğunlukta olduğu Telhab köyünden toplanan metinlere odaklanılmıştır. Metinlerde, tipolojik olarak farklı bir yapıya sahip olmalarına rağmen yoğun dil ilişkisi sonucu Farsçanın ses, biçim, söz dizim vd. özelliklerinin Halaççaya kopyalandığı görülmektedir. Bu metinlerde, genel leksikal ve genel dilbilgisel kopyalar ele alınmıştır. Basit ve karmaşık yapıya sahip olabilen bu birimlerin kullanımı yaş gruplarına göre farklılık gösterir. Farklı yaş gruplarından toplanan veriler incelendiğinde, orta (35-60) ve orta üstü (60-…) yaş gruplarında leksikal kopyaların sayısı daha fazla iken genç nüfusta (15-35) hem leksikal hem de dilbilgisel kopyaların sıklıkla kullanıldığı tespit edilmiştir. Bununla birlikte bu yazıda çokdilli bir dil ekolojisine sahip olan Telhab Köyü’nde Halaççayı akıcı bir şekilde kullanan kişi sayısının çokluğu da vurgulanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Halaçça, Farsça, Dil İlişkileri, Kod Kopyalama, Genel Kopya.

Some Observations on Persian Copies in Khalaj: Case of Talkhab Dialect

Öz

Turks and Iranians have interacted in different geographies for centuries. Although the traces of this interaction can be detected in various Iranian and Turkic languages, the obvious examples are presented in Khalaj. Although many archaic features are preserved today, numerous linguistic copies made from Persian are also used in Khalaj. This article focuses on the texts collected from the village of Talkhab, where the majority of the Khalaj population is located. In the texts, it is seen that the features of Persian such as sound, form, syntax etc. are copied into Khalaj as a result of intense language relations. Global lexical and global grammatical copies in these texts are discussed. The use of these units, which can have simple and complex structures, differs according to age groups. When the data collected from different age groups are examined, it has been detected that while the number of lexical copies is higher in the middle (35-60) and upper middle (60-…) age groups, both lexical and grammatical copies are often used in the young population (15-35). However, this article highlights the large number of people fluent in the Khalaj language in the village of Talkhab, which has a multilingual language ecology.

Anahtar Kelimeler

Khalaj, Persian, Language Contact, Code Copying, Global Copy.

Kaynakça

• Akkuş, M. (2021). İran’da tehlike altındaki bir Türk dili değişkesi: Halaçça ve Halaç dil topluluğu”. İran ve Turan Araştırmaları Dergisi, C. 4, Sayı 7, 55 - 77
• Bosnalı, S. (2010). Halaççanın yitim ve değişim sürecine tasarlama kipleri açısından bir bakış, bilig 53, 67-88.
• Bosnalı, S. (2012). Dil edimi açısından halaççanın konumu. Karadeniz Araştırmaları 32, 45-67.
• Bosnalı, S. (2016). Halaçlar ve dilleri. S. Eker & Ü. Çelik Şavk (Ed.), Tehlikedeki Türk dilleri II (269-292, Astana/Ankara: Uluslararası Türk Akademisi/ Hoca Ahmet Yesevi Türk Kazak Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı.
• Bulut, C. (2016) Convergence and variation in the Turkic varieties of Iran: Examples from Qashqâ’î’, É. Á. Csató, L. Johanson & A. Róna-Tas, and B. Utas (Ed.) in: Turks and Iranians. Interactions in language and history, 235-282, Turcologica 105, Wiesbaden: Harrassowitz.
• Bulut, C. (2022). Turkic languages of Iran. L. Johanson & Csató, É. Á. (Ed.) in: The Turkic languages, 287-302, London and New York: Routledge.
• Doerfer, G. (1988). Grammatik des Chaladsch [Khalaj grammar], Turcologica 4, Wiesbaden: Harrassowitz.
• Doerfer, G. and Hesche, W. (1989) Südoghusische materialien aus Afghanistan und Iran [South Oghuz materials from Afghanistan and Iran], Wiesbaden: Harrassowitz.
• Doerfer, G. and Tezcan, S. (1994) Folklore-Texte der Chaladsch [Folklore texts in Khalaj], Turcologica 19, Wiesbaden: Harrassowitz.
• Doerfer, G. (1998). Turkic Languages of Iran. L. Johanson & Csató, É. Á. (Ed.) in: The Turkic languages,273-282, London and New York: Routledge.
• Doerfer, G. (1999). İran’daki Türk dil ve lehçeleri ile bunların hayatta kalma şansı, 3. Uluslararası Türk Dil Konferansı, Ankara: TDK.
• Doğan, T. (2017). Halaç Türkçesinde anlam kopyalarının bir kaynağı: Farsça zeden ‘vurmak, vd.’ fiili. XII. Uluslararası büyük Türk dili kurultayı bildirileri kitabı. Bükreş-Romanya: Meteksan Matbaacılık ve Teknik Sanayi Ticaret AŞ: 176-184.
• Gökdağ, B. A. and Doğan, T. (2016). İran’da Türkler ve Türkçe. Ankara: Akçağ.
• Güzel, H. (2019). Telhab Halaççası kiplik işaretleyicileri üzerine notlar. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 30. 43-52.
• Güzel, H. (2020). Telhab Halaçları üzerine toplumdilbilimsel bir değerlendirme, E. Yılmaz, N. Demir, N. Tezcan (Ed.) Semih Tezcan kitabı, 429-440, Ankara: Nobel Yayınları.
• Johanson, L. (1998). Code-copying in lrano-Turkic. Language Sciences 20, 325-337
• Johanson, L. (2010). Turkic language contacts. In: R. Hickey (Ed.) The handbook of language contact, 652-672, Malden, MA: Wiley-Blackwell.
• Johanson, L. (1992). Strukturelle faktoren in türkischen sprachkontakten [Structural factors in Turkic linguistic contacts] (Sitzungsberichte der Wissenschaftlichen Gesellschaft an der J. W. Goethe-Universität Frankfurt am Main, 29:5). Stuttgart: Steiner.
• Johanson, L. (1993). Code-copying in immigrant Turkish. G. Extra & L. Verhoeven (Ed.) Immigrant languages in Europe, 197-221, Clevedon & Philadelphia & Adelaide: Multilingual Matters Ltd.
• Johanson, L. (1996). Kopierte satzjunktoren im Türkischen [Copied clause juctions in Turkic]. Sprachtypologie und Universalienforschung, 49, 39–49.
• Johanson, L. (1997). Kopien russischer Konjunktionen in türkischen Sprachen [Copies of Russian conjunctions in Turkic]. D. Huber & E. Worbs (Ed.) Ars transferendi. Sprache, Übersetzung, Interkulturalität, 115-121, Frankfurt: Peter Lang.
• Johanson, L. (1998). Code-copying in Irano-Turkic. Language Sciences, 20, 325–337.
• Johanson, L. 2000. Attractiveness and relatedness: Notes on Turkic language contacts. In Proceedings of the Twenty-Fifth Annual Meeting of the Berkeley Linguistic Society, February 12–15, 1999. J. Good & A. C. L. Yu, (Ed.) Special session on Caucasian, Dravidian, and Turkic linguistics, 87-94, Berkeley: Berkeley Linguistics Society.
• Johanson, L. (2002a). Structural factors in Turkic Language contacts [With an introduction by Bernard Comrie]. London: Curzon.
• Johanson, L. (2002b). Contact-induced linguistic change in a code-copying framework. In M. C. Jones & E. Esch (Ed.) Language Change: The Interplay of internal, external and extra- linguistic Factors, 285-313, (Contributions to the Sociology of Language 86). Berlin: Mouton de Gruyter.
• Johanson, L. (2021). Turkic, United Kingdom: Cambridge University Press.
• Kıral, F. (2000). Copied relative constructions in Khalaj. Studies on Turkish and Turkic languages. Proceeding of the ninth international conference on Turkish linguistics, 181-188, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Kıral, F. (2001). Das gesprochene Aserbaidschanisch von Iran. Eine Studie zu den syntaktischen Einflüssen des Persischen. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Ragagnin, E. (2020). Major and minor Turkic language islands in Iran with a special focus on Khalaj, Iranian Studies 53/3-4, 573-588.
• Rahimi, M. (2020). Dil canlılığı bağlamında Halaç Türklerinin durumu, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 17/2, 131-145.
• Tezcan, S. (2018). 8. yüzyılda Afganistan’da Halaç prensesleri, günümüzde orta İran’da Halaçlar ve dilleri, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, C. 28, 2018, 231-254.