Şahin Giray Dönemi’ndeki İsyanlarda Kendi Anlatımlarıyla Karaylar (1777-1783) “Öfke Dininceye Dek Tekrar Saklanmalıyız”

Yıl 2023, Sayı: 58, 301 - 324, 28.08.2023

Deniz Çolak Derya Derin Paşaoğlu

https://doi.org/10.21563/sutad.1347938

Öz

Küçük Kaynarca Antlaşması (1774) ile müstakil hanlık statüsü kazanan Kırım Hanlığı 1783 yılındaki Rus ilhakına değin iç çatışmalarla mücadele etmiştir. Kırım Yarımadasının çok etnikli ve çok dinli yapısı bu mücadeleler sırasında oldukça ilgi çekici hikâyelerin ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. İsyanlar ve iç savaşın sürdüğü kargaşa ortamından etkilenen çok dinli Kırım toplumu içinde yaşadıkları acılar ve bunları kaydetmeleri açısından Karaylar öne çıkmaktadır. Bu bağlamda çalışmanın konusunu da bahsi geçen Karay toplumunun hikâyeleri oluşturmaktadır.
Müstakil Kırım Hanlığı döneminde farklı etnik ve dini gruplar arasında varoluş mücadelesi vermek zorunda kalan ve bu gruplar arasında sıkışan Karay cemaatinin geride bıraktığı kayıtlardan yola çıkılarak hazırlanan çalışmada, isyanlar sırasında yaşanan dramatik olaylar ele alınmış ve bunların nedenleri üzerinde tartışılmıştır. Mevcut literatürde, Şahin Giray dönemindeki isyanlar siyasi olarak ele alınmakla birlikte isyanın toplumsal zemindeki karşılığı ihmal edilmiş bulunmaktadır. Bu eksiklikten yola çıkılarak mevcut çağdaş kaynaklar ışığında Kırımlı Karaylar incelenerek literatüre kazandırılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kırım Hanlığı, Çufutkale, Şahin Giray, Karaim, Karay, Musevi Türkler.

The Karaites in Their Narratives during the Revolts in Şahin Giray’s Era (1777-1783) “We Must Hide again till the Anger Subside”

Öz

The Crimean Khanate, which gained the status of an independent khanate with the Treaty of Küçük Kaynarca (1774), contended with internal conflicts until the Russian annexation in the year of 1783. The multi-ethnic and multi-religious structure of the Crimean Peninsula paved the way for the emergence of very interesting stories during the conflicts. The Karaites come to the fore in terms of recording the sufferings they experienced in the multi-religious Crimean community, which was affected by the turmoil of the uprisings and the civil war. In this context, the stories of the Karaite society form the subject of the study.
The study, based on the records of the Karaite community, which had to fight for its existence and was stuck between different ethnic and religious groups during the independent Crimean Khanate, discussed the dramatic events during the uprisings and the reasons were discussed. Although the revolts during the Sahin Giray era, mentioned in the current literature are approached politically, the social response of the revolt has been neglected. Here upon the lack of the study, the Crimean Karaims were examined in the light of the contemporary sources, and it tried to be brought to the literature.

Anahtar Kelimeler

Crimean Khanate, Chufut-Kale, Şahin Giray, Karaim, Karaite, Judaic Turks.

Kaynakça

• Akhiezer, G. (Haz.) (2015). Zavoevanie Krıma Rossiyskoy İmperiey Glazami Karaimskih Hronistov. Moskva: Geşarim.
• Altınkaynak, E. (2006). Tozlu Zaman Perdesinde Kırım Karayları. Haarlem: Sota Publications.
• Altınkaynak, E. (2018). Kırım Karayları Hakkında Kullanılan Bazı Kavram ve Anlam Yanlışlıkları Üzerine. Karadeniz, 37, 60-67. Ankara: www.dergikaradeniz.com
• Altınkaynak, E. (2021). Kırım Karayları Hakkında kullanılan Bazı Kavram ve Anlam Yanlışlıkları Üzerine. Uluslararası Karay Çalışmaları Sempozyumu Bildirileri (5-8 Nisan 2010, Bilecik) içinde (s. 93-100). Ankara: Bilecik Üniversitesi Yayınları.
• Arık, D. (2005). Türk Yahudiler: Kırım Karâîleri. Dini Araştırmalar, 7(21). 27-49. Ankara: Öncü Basımevi.
• Arık, D. (2012). Karaylar ve Türkiye'deki Karay Cemaati Üzerine, Dinler Tarihi Araştırmaları-Vlll -Bütün Yönleriyle Yahudilik (Uluslararası Sempozyum) 18-19 Şubat 2012 içinde (s. 129-148). Ankara: Türkiye Dinler Tarihi Derneği Yayınları.
• Artamonov, M. İ. (2008). Hazar Tarihi, Türkler, Yahudiler, Ruslar. Çev. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Atmaca, E. (2020). Karai Mezhebi ve Bu Mezhebi Benimseyen Karay Türkleri. MESOS Disiplinler Arası Ortaçağ Çalışmaları Dergisi, 2, 57-81.
• Bıyık, Ö. (2014). Kırım’ın İdarî ve Sosyo-Ekonomik Tarihi (1600-1774). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Brook, K. A. (2014). The Genetics Of Crimean Karaites, Karadeniz Araştırmaları, 42, 69-84.
• Can, Z. P. (2013). Michał Németh, Unknown Lutsk Karaim Letters in Hebrew Script (19th-20th Centuries) A Critical Edition, Studia Turcologica Cracoviensia:12, Kraków 2011, 416 s. Belleten, 61(2), 281-284.
• Çulha, T. (2002). Sereya Şapşal’a Göre Karay Türkleri ve Karayca. Türk Dilleri Araştırmaları, 12, 97-188.
• Doğan, İ. (2002). Kırımçaklar. Türkler (C.20. s.790-795). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Dubinski, A. (2021). Karai Mezhebinin Temelleri. Çev. R. Gözdaş, E. Atmaca. Asya Studies-Academic Social Studies/ Akademik Sosyal Araştırmalar, 18, 403-410.
• Dubrovin, N. F. (1885). Prisoedipenie Krıma k Rossii, Reskriptı, Pisma, Pelyatsii i Doneseniya (C. II). Sanktpeterburg.
• Emecen F. (1984). Son Kırım Hanı Şahin Giray’ın İdamı Meselesi ve Buna Dair Vesikalar, Tarih Dergisi, 34, 315-346.
• Emecen, F. (2010). Şahin Giray. TDV İslam Ansiklopedisi (C.38, s. 275-277). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Fisher, A. (1970). The Russian Anexation of the Crimea 1772-1783. Cambridge: Cambridge University Press.
• Fisher, A. (1998). Between Russians and Turks: Crimea and Crimean Tatars. İstanbul: Isis Press.
• Gürkan, S. L. (2009). Sebt, TDV İslam Ansiklopedisi (C. 36, s. 257-258). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Karatay, O. (2011). Hazar’ın Musevileşme Tarihi, Uluslararası Karay Çalışmaları Sempozyumu Bildirileri (5-8 Nisan 2010, Bilecik) içinde (s.59-92). Ankara: Bilecik Üniversitesi Yayınları.
• Karatay, O. (2019), Hazarlar Yahudi Türkler, Türk Yahudiler ve Ötekiler, Ankara: Kripto Yayınları.
• Kavak, N. (2011). Kırım Hanlığı Şeriye Sicilleri’ndeki Karaim İzleri, Uluslararası Karay Çalışmaları Sempozyumu Bildirileri (5-8 Nisan 2010, Bilecik) içinde (s. 337-348). Ankara: Bilecik Üniversitesi Yayınları.
• Kokizov, Yu. D. (2011). Karay Türklerinin Kısa Tarihçesi, Uluslararası Karay Çalışmaları Sempozyumu Bildirileri (5-8 Nisan 2010, Bilecik) içinde (s. 869-882). Ankara: Bilecik Üniversitesi Yayınları.
• Kolonkaya, B. Y. (2022). İstanbul Karaim Cemaati Tevrat’ın Kadim Takipçileri, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kuzdun, Ş. (1997). Hazarlar ve Karaylar, Yeni Türkiye Türk Dünyası Özel Sayısı II, 16, 1713-1719.
• Kuzgun, Ş. (2000). Karay Türklerinin Dünü Bugünü, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Prof. Dr. Şaban Kuzgun Armağanı, 5, 1-4.
• Laşkov, F. F. (1886). Şagin-Girey, Posledniy Krımskiy Han, K.: Tip. A. Davidenko arend. Ştamom, 44, 37-80.
• Magocsi, P. R. (2017). Şu Mübarek Topraklar Kırım ve Kırım Tatarları. Çev. F.B. Aydar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Öztürk, A. (2016). Musevî Bir Topluluk: Tarihten Günümüze Karaylar, III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyum 25-27 Mayıs 2016 (C.II) içinde (s.1-4). Bakü.
• Öztürk, Y. (2000). Osmanlı Hâkimiyetinde Kefe (1475-1600). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Schiltberger, J. (1995). Türkler ve Tatarlar Arasında (1394-1427). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Smetek, D. (2015). Crimean Karaim Version Of Melukhat ShaʾulCritical Edition And Linguistic Analysis. Poznan: Adam Mickiewicz University In Poznań Turkic Studies 5.
• Şapşaloğlu (Kırımlı) S. (2009). Kırım Karaî Türkleri, Tekin A. İzgören A.Z. (Haz.) Türk Yılı 1928 Yusuf Akçuraoğlu içinde (s. 605-650). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Şem’dânî-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi (1981). Mür’i’t-Tevârih (C. III) Münir Aktepe (Haz.). İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Taleysanizade Hâfız Abdullah Efendi (2003). İstanbul’un Uzun Dört Yılı Feridun Emecen (Haz.). İstanbul: TATAV Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ.H. (2011). Osmanlı Tarihi Karlofça Antlaşmasından XVIII. Yüzyılın Sonlarına Kadar (C. IV). Ankara: TTK.
• Ülküsal, M. (1980). Kırım Türk-Tatarları (Dünü-Bugünü-Yarını). İstanbul: Baha Matbaası.
• Wrangell, B. L. De. (2014). Kırım’ın Çehreleri. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Yaşa, F. (2021). Bahçesaray (1650-1675). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yılmaz, F. (2011). Terekelere Göre Kırım Karaylarının Servetleri, Uluslararası Karay Çalışmaları Sempozyumu Bildirileri (5-8 Nisan 2010, Bilecik) içinde (s. 351-376). Ankara: Bilecik Üniversitesi Yayınları.
• Zweig, S. (2015). Gömülü Şamdan. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.