Sünnî Siyaset Düşüncesinin 10-13. Asırlar Arasındaki Değişimi: Şia Karşıtlığından Sünnî Siyasal Teolojisine

Yıl 2025, Sayı: 44, 96 - 115, 29.06.2025

Arda Göbel

Öz

Bu çalışma, Sünnî siyaset düşüncesinin “bir saltanat ideolojisi olarak Sünnî siyasal teolojisine” dönüşümü sürecindeki temel argümanların ortaya konduğu 10 ila 13. asırları kapsayan tarihsel dönemi incelemektedir. İlâhî vahye dayanan öğretileri temel alan siyasal teolojinin en belirgin özelliği, siyasal meşrûluğun tesisinde dünyevî/beşerî referanslardan ziyade ilâhî referansların hâkim kılınmasıdır. İslâm tarihindeki en büyük mezhepsel kırılmayı teşkil eden Sünnîlik ile Şia arasındaki ayrımın temelinde de bu nokta yatmaktadır. Nitekim Şia, imâmet teorisi bağlamında hem imâmeti peygamberliğin bir devamı olarak görmesi bakımından hem de imâmlara peygamberlere has olan kutsî özellikler yüklemek bakımından kendisini en başından beri siyasal teolojik bir zeminde ifade etmiştir. Oysa, Şia’ya karşıt olarak, Sünnîliğin ilk devrinde siyasetin maddî meşrûluk kaynakları seçim, meşveret ve şûra gibi beşerî kaynaklara dayanmaktaydı. Yine, halifelerin insanî yönlerinin ön planda olduğu Sünnîliğin ilk devrinde halifelerin kendilerini Allah’ın değil Hz. Peygamber’in halifesi olarak görmeleri bakımından siyasetin manevî meşrûluğu da ilâhî değil beşerî kaynaklıydı. Ancak, hilafetin saltanata dönüşmesiyle siyasetin maddî meşrûluk temelini hükümdarın Allah tarafından seçildiği kabulünden hareket eden saltanat rejimi almıştır. Hilafetin saltanata dönüşmesini takiben Allah’a, Kur’an’a ve Hz. Peygamber’e yönelik referanslar vesilesiyle bir manevî meşrûiyet tesis edilmeye çalışılırken, halifelere de insan-üstü meziyetler atfedilmiştir. Hilafet, Emevîlerle saltanata dönüşmüş; bu dönemde bir saltanat ideolojisi olarak gelişen hilafet teorisi, esasen Abbasîlerin ciddî zayıflama emareleri gösterdiği 10. asrı takiben siyasal teolojik bir söylemin hâkim olduğu daha incelikli bir sisteme kavuşmuştur. Söz konusu dönemde Sünnî siyaset düşüncesi, maddî ve manevî meşrûluk kaynaklarının dünyevî/beşerî olmaktan çıkarak ilâhî kaynaklara yönelmesi bakımından büyük bir değişime uğramış ve nihayetinde de karşı çıktığı Şia’nın imâmet teorisine yaklaşmıştır.

Anahtar Kelimeler

Siyaset Felsefesi , İslâm Siyaset Düşüncesi , Sünnî Siyaset Düşüncesi , Siyasal Teoloji , Sünnî Siyasal Teolojisi

Kaynakça

• Abid, S. A. A. (1990). “Şiîlerin Siyasî Düşüncesi”. İçinde (Çev. Y. Z. Cömert), İslâm Düşüncesi Tarihi II (M. M. Şerif Ed., ss. 361-374). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Adalıoğlu, H. H. (2018). “Siyasetnâmelerde Din Devlet İlişkisi”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 43, 313-324.
• Aktan, A. (2003). İslâm Tarihi (Başlangıçtan Emevîlerin Sonuna Kadar). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.
• Akyüz, V. (1991). Hilafetin Saltanata Dönüşmesi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Arkoun, M. (2004). Tarih, Felsefe, Siyaset Üzerine Konuşmalar. (Çev. Y. Aktay - C. Erdemci), Ankara: Vadi Yayınları.
• Arnold, T. W. (1987). “Halife”. İslâm Ansiklopedisi (5/[1], ss. 148-155). İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Bağcı, M. (2000). “Kader İnancının Siyasetle İlişkisi ve Bu İlişkinin Hadis Uydurmadaki Rolü”. Dicle Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 2, 105-131.
• Black, A. (2010). Siyasal İslâm Düşüncesi Tarihi: Peygamberden Bugüne. (Çev. S. Çalışkan - H. Çalışkan), Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
• Çaylak, Â. (2018). “İslam Siyasî Düşüncesi: Giriş, Teorik Çerçeve ve Tarihsel Kavramsallaştırma”. İçinde İslam Siyasi Düşünceler Tarihi (Â. Çaylak Ed., ss. 3-22). Ankara: Savaş Yayınevi.
• Çınar, A. (2006). “Politik Teoloji”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 15(2), 211-230.
• Çifçi, O. Z. (2012). Mâverdî’ye Göre Din-Devlet İlişkisi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• El-Kâtip, A. ve Cabuğa, S. (2018). “Şiilik ve İmâmet Nazariyesinin Oluşumu”. İçinde İslam Siyasi Düşünceler Tarihi (Â. Çaylak Ed., ss. 168-233). Ankara: Savaş Yayınevi.
• El-Ma’sûmî, M. S. H. (1990). “Fârâbî”. İçinde (Çev. B. Köroğlu), İslâm Düşüncesi Tarihi II (M. M. Şerif Ed., ss. 333-346). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Evkuran, M. (2005). Sünnî Paradigmayı Anlamak: Bir Ekolün Politik ve Teolojik Yapılanması. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Evkuran, M. (2015). “Mâverdî’nin Düşünce Dünyası -İslâm’ın Klasik Çağında Reel-Politik-”. İçinde Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni V (B. A. Çetinkaya Ed., ss. 1197-1221). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Evkuran, M. (2018). “Ehl-i Sünnet ve Siyasi Düşüncesi”. İçinde İslam Siyasi Düşünceler Tarihi (Â. Çaylak Ed., ss. 297-322). Ankara: Savaş Yayınevi.
• Evkuran, Mehmet. (2020). “Ehl-i Sünnet’te Kimlik ve Siyaset”. İçinde Ehl-i Sünnet (M. Aykaç Ed., ss. 251-276). İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed. (2013). İdeal Devlet: “El-Medînetü’l Fâzıla”. (Çev. A. Arslan), İstanbul: Divan Kitap.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. (1989). El-Munkızu Min-Ad-Dalâl. (Çev. H. Güngör), İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. (2013). Yöneticilere Altın Öğütler (et-Tibru’l-Mesbûk fî Nasihati’l-Mülûk). (Çev. H. Okur), İstanbul: Semerkand Yayınları.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. (2016). Mülkün Sultanlarına (Nasihatü’l-Mülûk). (Çev. O. Şekerci), İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
• Güler, İ. (2010). Politik Teoloji Yazıları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Güler, İ. (2018). “İslam Siyasî Düşüncesinin Teo-Politik ve Tarihî Yapısal Sorunları”. İçinde İslam Siyasi Düşünceler Tarihi (Â. Çaylak Ed., ss. 87-117). Ankara: Savaş Yayınevi.
• Güllüce, V. (2001). “İnsan Allah’ın Halifesi midir?”. Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 15, 169-214.
• Hakyemez, C. (2013). “Ehl-i Sünnet’in Şiîlik Algısı ve Temel Etkenler”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi, 6(2), 173-194.
• Hamidullah, M. (2015). İslâm Tarihine Giriş. (Çev. R. Özcan), İstanbul: Beyan Yayınları.
• Han, M. K. (1990). “Mâverdî”. İçinde (Çev. Y. Z. Cömert), İslâm Düşüncesi Tarihi II (M. M. Şerif Ed., ss. 347-360). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Hassan, M. R. (1990). “Nizâmülmülk”. İçinde (Çev. Y. Z. Cömert), İslâm Düşüncesi Tarihi II (M. M. Şerif Ed., ss. 375-401). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Hatiboğlu, M. S. (2017). Hilafetin Kureyşliliği: İslâm’da İlk Siyasî Kavmiyetçilik. İstanbul: Otto Yayınları.
• Hitti, P. K. (1980a). Siyasî ve Kültürel İslam Tarihi II. (Çev. S. Tuğ), İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Hitti, P. K. (1980b). Siyasî ve Kültürel İslam Tarihi I. (Çev. S. Tuğ), İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Hourani, A. (2003). Arap Halkları Tarihi. (Çev. Y. Alogan), İstanbul: İletişim Yayınları.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. (2019). Es-Siyasetü’ş-şer’iyye. (Çev. M. Tutuş), Malatya: Daru’l-İmara Yayınları.
• Kallek, C. (2003). “Mâverdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (28, ss. 180-186). İstanbul: TDV Yayınları. Kaya, S. ve Yeşildere, A. (2024). “Din ile Devlet Kardeştir Nazariyesi Üzerine Bir Değerlendirme”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 11(1), 541-571.
• Kırbaşoğlu, M. H. (2018). “Takdim”. İçinde İslam Siyasi Düşünceler Tarihi (Â. Çaylak Ed., ss. XX-XXV). Ankara: Savaş Yayınevi.
• Korkmaz, S. (2018). “Şiiliğin Siyasi Kolları ve Siyasi Düşünceleri”. İçinde İslam Siyasi Düşünceler Tarihi (Â. Çaylak Ed., ss. 145-167). Ankara: Savaş Yayınevi.
• Kömbe, İ. (2018). “İslâm Siyaset Düşüncesinin Bir Kaynağı Olarak Siyasetnâme-Nasihatnâme Türünde Siyaset Tasavvuru”. İçinde İslâm Siyaset Düşüncesi: Âdil Devlet, Erdemli Şehir, Mükellef İnsan (L. Sunar ve Ö. Kavak Ed., ss. 203-237). İstanbul: İLEM Yayınları.
• Köse, H. M. (2018). “İslâm Siyaset Düşüncesinin Temelleri -Bir Giriş Denemesi-”. İçinde İslâm Siyaset Düşüncesi: Âdil Devlet, Erdemli Şehir, Mükellef İnsan (L. Sunar ve Ö. Kavak Ed., ss. 27-50). İstanbul: İLEM Yayınları.
• Kurtoğlu, Z. (1999). İslâm Düşüncesinin Siyasal Ufku. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Laoust, H. (2016). Gazzâlî’nin Siyaset Anlayışı. (Çev. R. Katı), İstanbul: Pınar Yayınları.
• Lapidus, I. M. (2005). İslâm Toplumları Tarihi I: Hazreti Muhammed’den 19. Yüzyıla. (Çev. Y. Aktay), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Menekşe, Ö. (2005). “İslâm Düşünce Tarihinde Devlet Anlayışı: Mâverdî ve Nizâmülmülk Örneği”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 5(2), 193-211.
• Mesudî, Ali b. Hüseyin. (2017). Murûc Ez-Zeheb (Altın Bozkırlar). (Çev. D. A. Batur), İstanbul: Selenge Yayınları.
• Mevdûdî, Ebu’l-A’lâ. (1990). “İslâm’ın İlk Döneminde Siyasi Düşünce”. İçinde (Çev. A. Ünlü), İslâm Düşüncesi Tarihi II (M. M. Şerif Ed., ss. 283-299). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Mücahid, H. T. (1995). Fârâbî’den Abduh’a Siyasi Düşünce. (Çev. V. Akyüz), İstanbul: İz Yayıncılık.
• Nizâmülmülk, Ebû Alî Kıvâmüddîn Hasen b. Alî b. İshâk et-Tûsî. (1981). Siyasetnâme (Siyeru’l-mülûk). (Çev. N. Bayburtlugil), İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Onat, H. (1992). “Şiî İmâmet Nazariyesi”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 32(1-2), 89-110.
• Öz, M. (2010). “Şia (Değerlendirme)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (39, ss. 120-121). İstanbul: TDV Yayınları.
• Özarslan, S. (2005). “Şia’nın Dinî Otorite Anlayışı ve Günümüze Yansımaları”. Kelam Araştırmaları Dergisi, 3(1), 41-60.
• Özarslan, S. (2016). “Ehl-i Sünnet’e Göre Hz. Ali”. Bozok Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 9(9), 77-90.
• Özdinç, R. (2018). İtikat ve Siyaset: Sünnî Kelâmında İmâmet-Hilafet Meselesi. İstanbul: Dergâh Yayınları. Rosenthal, E. I. J. (1996). Ortaçağ’da İslâm Siyaset Düşüncesi. (Çev. A. Çaksu), İstanbul: İz Yayıncılık.
• Sarıtaş, İ. (2022). “Antik Yunan’dan Moderne: Batı’da Politik Teoloji”. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 59, 202-225.
• Schmitt, C. (2005). Siyasi İlahiyat: Egemenlik Kuramı Üzerine Dört Bölüm. (Çev. E. Zeybekoğlu), Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
• Şahin, H. (2013). “İbn Teymiyye’nin Siyaset Anlayışı”. The Journal of Academic Social Science Studies, 6(3), 615-638.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm. (2005). El-Milel ve’n-Nihal: İslâm Mezhepleri. (Çev. M. Öz), İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Şeker, F. M. (2015). Türk Entelektüel Tarihinin Teşekkül Devri. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Turan, N. S. (2017). Hilafet: Erken İslâm Tarihinden Osmanlı’nın Son Yüzyılına. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Uludağ, S. (2016). İslâm-Siyaset İlişkileri. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Watt, W. M. (1981). İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. (Çev. E. R. Fığlalı), Ankara: Umran Yayınları.
• Yazar, N. (2020). Büyük Selçuklu Dönemi İslâm Siyaset Düşüncesi: Siyasetnâmeler Bağlamında Bir Okuma. Ankara: Otto Yayınları.
• Yazır, E. M. H. (2021). Hak Dini Kur’an Dili Meal-Tefsir. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Yıldırım, R. (2011). “Sünni Siyaset Düşüncesinin Tarih İçindeki Gelişimi ve Etkinliği”. İstanbul Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 24, 5-24.
• Yücedoğru, H. K. ve Bilgin, V. (2008). “Onbirinci Yüzyılda Siyasal Gerçeklik ve İslâm Siyaset Düşüncesine Etkisi”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 17(2), 729-746.
• Yüksel, M. (2021). “Sünnî ve Şiî Siyaset Anlayışının Hz. Hasan ile Hz. Hüseyin İmajına Yansıması”. Siyer Araştırmaları