Zajjaj’s İnfluence in the Work of Zamakhshari

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 2, 534 - 554, 30.10.2022

Fatih Kanca

https://doi.org/10.31121/tader.1134253

Öz

Jar Allah Al-Zamakhshari (538/1144) is a Mu’tazilite Muslim scholar. He is known as one of the most important linguists in Arabic literature. He benefitted greatly from some of the earlier Tafsir writers. He worked on Zajjaj’s Meani al-Qur’an and I’rabuhu (311/923), when he wrote his best-known work, Al-Kashshaf Al-Kashshaf is one of the famous works produced in the Dirayah Tafsir method. This study examines the influence of Zajjaj’s work on Zamakshari’s Al-Kashshaf. Zamakhshari utilized Tafsir techniques and methods used by Zajjaj, who lived two centuries before him. The quotations that he made from Zajjaj in terms of the Arabic language, literature, Qira’at, and grammar are all aimed at better explaining the words in the interpretation of The Qur’an. Although Zamakhshari was not always in agreement with Zajjaj's methods, he made these quotations the basis of his thoughts. For Zamakhshari, getting the benefits of Zajjaj’s work is not thought to be solely a matter of understanding. In addition, there were aspects in which he inspired him in terms of tafsir techniques. For example, it is possible to say that Zamakhshari's method of hypothetical questions and answers is influenced by Zeccâc work. In other words, both scholars start with the explanation of the previous linguists when explaining the word of the Qur'an. Although he had different religious ideas, Zamakhshari’s quotations from Zajjaj indicate that he exhibited a scientific approach that was far from Taassub (Bigotry). It can be said that this attitude continued in the following periods and caused Zamakhshari to be followed with interest by the scholars of Ahl al-Sunnah. This study is not only contended with the examination of the quotations but also includes the comparison between the reference work of Zajjaj and Zamakhshari’s Kashshaf and provides additional information in places where it is deemed necessary. Thus, it is intended to show the influence of Zajjaj, an Ahl Sunnah wal Jamaah scholar, over Mu’tezilite scholar Zamakhsari’s Tafsir understanding. 

Anahtar Kelimeler

Tafsir, az-Zamakhshari, Al-Kashshaf, az-Zajjaj, Me‘ani Al-Qur’an.

Zemahşerî’de Zeccâc Etkisi (el-Keşşâf Örneği)

Öz

Arap dili ve edebiyatının en önemli simalarından olan Cârullah ez-Zemahşerî (ö. 538/1144), Mu‘tezile kelam ekolüne mensup bir âlimdir. O dirâyet tefsir metodunun en nitelikli eserlerinden kabul edilen Keşşâf adlı tefsirini yazarken kendinden önceki bazı eser ve müelliflerden de istifade etmiştir. Zemahşerî’nin yararlandığı kaynaklardan biri de Zeccâc’ın (ö. 311/923) Me‘âni’l-Kur’ân ve İ‘râbühû adlı eseridir. Bu çalışmada Zeccâc’ın söz konusu kitabının, Zemahşerî’nin el-Keşşâf adlı eserine olan etkisi incelenmiştir. Zemahşerî, aralarında iki asrı aşkın bir süre olan Zeccâc’ın tefsir tekniklerini eserine taşımıştır. Onun lügat, gramer, kırâat gibi alanlarda Zeccâc’dan yaptığı iktibasları, Kur’ân’nın bazı kelimelerini açıklamak ya da âyetleri tefsir amacına matuftur. Müellifin bu iktibasları, genelde kendi düşüncelerini delillendirmek maksadıyla yaptığını söylemek mümkündür. Zemahşerî’nin Zeccâc’dan istifadelerinin sadece anlama eksenli konularda gerçekleştiği görülmektedir. Bunun yanında tefsir teknikleri bakımından da ondan esinlendiği yönler olmuştur. Örneğin Zemahşerî’deki farazî istifham ve cevap metodunun da Zeccâc’ın etkisiyle oluştuğunu söylemek mümkündür. Bunun yanı sıra Kur’ân kelimelerini açıklarken önceki dilcilerin izahlarıyla söze başlamak iki âlimde de bir yöntem olarak görülmektedir. Farklı itikâdî düşüncelere sahip olsa da Zemahşerî’nin Zeccâc’dan alıntılar yapması, onun taassuptan uzak ilmî bir yaklaşım sergilediğine işaret etmektedir. Bu tutumun sonraki dönemlere de yansıyarak, Zemahşerî’nin ehl-i sünnet âlimlerince ilgiyle takip edilmesine neden olduğu söylenebilir. Bu araştırmada Zemahşerî’nin yaptığı iktibasların tespitiyle yetinilmemiş, bunun yanında Zemahşerî’nin çokça yararlandığı Zeccâc’ın eseriyle Zemahşerî’deki bilgiler karşılaştırılarak değerlendirmeler yapılmıştır. Böylece Mu‘tezilî düşünceye sahip Zemahşerî’nin tefsir anlayışıyla Ehl-i sünnet akidesine mensup Zeccâc karşılaştırılarak farklı ekollere mensup müelliflerin birbirlerine olan etkileri mütâlaa edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Zemahşerî, el-Keşşâf, Zeccâc, Me‘âni’l-Kur’ân

Kaynakça

• Ağırkaya, Güven. “Tefsirde Bid‘at Nitelendirmeleri: Zemahşerî Örneği”. Bilimname 2020/41 (Mayıs 2020), 863-902.
• Akpınar, Fatih. Zecâc’ın Me‘âni’l-Kur’ân Adlı Eserinin Kırâat İlmi Açısından Tahlili. Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Altun, Hilmi Kemal. “Zemahşerî’nin el-Keşşâf Adlı Eserinde Sünnîlere Yönelik Eleştirileri”. Euroasia Journal of Social Sciences & Humanities 8/3 (2021), 38-44.
• Bulut, Ali. “Filolojik Tefsirle Rivâyet Tefsirinin Buluşma Noktası: Zeccâc’ın Me’âni’l-Kur’ân’ı”. Tarihten Günümüze
• Kur’an İlimleri ve Tefsir Usûlü. ed. Bilal Gökkır - Ömer Kara. 313-331. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2009.
• Boyalık, M. Taha. Dil Söz ve Fesahat. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Boyalık, M. Taha. “el-Keşşâf Şerh-Haşiye Geleneğinde Tefsir İlminin Mahiyeti Tartışması”. Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 4/1 (2017), 91-118.
• Cüveynî, Mustafa es-Sâvî. Menhecü’z-Zemahşerî fî Tefsiri’l-Kur’ân ve Beyâni İ’câzihi. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1984.
• ed-Dîneverî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim b. Kuteybe. el-Me‘ârif. thk. Servet ‘Ukkâşe. Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-‘Âmmetü li'l-Kitâb, 1992.
• Gözeler, Esra. “Zemahşerî Araştırmaları: Bir Literatür İncelemesi”. KADER Kelam Araştır-maları Dergisi 14/1 (19 Ocak 2016), 84-101. https://doi.org/10.18317/kader.82800
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Bağdâdî er-Rûmî. Muʿcemü’l-üdebâʾ. nşr. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1414.
• Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdüllah. Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn. 6 Cilt. Bağdat: Mektebetü’l-Mesnâ, 1941.
• Kaya, Mesut. “El-Keşşâf’ta Gizli İ’tizâl: ez-Zemahşerî’nin Tefsir Mukaddimesi Üzerinden Halku’l-Kur’an Tartışmaları”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 56/1 (2015), 107-135.
• Kaya, Mesut. “Osmanlı İlim Geleneğinde Şerh ve Hâşiye Yazıcılığı - Ahmed el-Karamânî’nin Tefsiri/Zemahşerî Şerhi Örneği -”. Marife: Bilimsel Birikim (Marife: Dini Araştırmalar Dergisi) 11/1 (2015), 9-31.
• Kaya, Mesut. “Osmanlı’da Entelektüel Dinamizm ve Hâşiye Yazıcılığı-Taşköprizâde’nin Keşşâf Hâşiyesi Örneği”. Sahn-ı Semân’dan Dârulfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler), 59-82.
• Kaya, Mesut. “Şerh ve Hâşiyelerin Tefsir İlmine Katkıları: Teftâzânî’nin el-Keşşâf Şerhi Örneği”. İslâm İlim ve Düşünce Tarihinde Şerh Geleneği, 201-242.
• Kılıç, Mustafa. Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ında Kırâat Olgusu. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Kitapçı, Zekeriya. Türklerin Arap Dili ve Edebiyatına Hizmetleri. Konya: Yedi Kubbe Yayınları, 2012.
• Lane, Andrew. Al-Zamakhshari And His Quran commentary Al-Kashshaf A Late Mutazilite Scholar At Work. Leiden: Brill, 2006.
• en-Nesefî, Ebû’l-Muîn Meymun b. Muhammed. Tebsîrâtü’l-edille. thk. Claude Salame. Dimaşk: Institut Français de Damas, 1990.
• er-Rabî‘i, Sadûn Ahmed Ali. Eseru me‘âni’l-Kur’ân’i li’l-Ferrâ ve me‘âni’l-Kur’ân’i ve i‘râbihî li’z-Zeccâci fi’l- Keşâfi’z-Zemahşerî. Bağdad: Bağdad Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Doktora Tezi, 2002.
• er-Rabî‘i, Sadûn Ahmed Ali. Sadûn Ahmed Ali er-Rabî‘i. “el-Eseru’s-sarfî li me‘âni’l-Kur’ân’i ve i‘râbihi li’z- Zeccâc fi’l-Keşâfi li-Zemahşerî”. Bağdâd: Mecelletü Bâbil li’l-‘ulûmi’l-İnsâniyye, ts.
• Özek, Ali. Zemahşerî ve Arap Lügatçılığındaki Yeri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006.
• Öztürk, Mustafa - Mertoğlu, M. Suat. “Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî ez-Zemahşerî”. 44/235-238. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Yağmur, Oğuzhan Şemseddin. Zemahşerî’nin Kur’ân’ı Yorumlama Yöntemi (Keşşâf Örneği). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Yıldız, İbrahim. “Ebû İshâk ez-Zeccâc ve Tefsir İlmindeki Yeri”. Harakani Dergisi 2 (2014), 83-108.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî. el-ibâne ve’t-tefhîm ’an me ’ânî bismillahir’-rahmâni’r-rahîm. thk. Abdüffettah Seyyid Selim. Vakfiyyetü’l-Emîn Gâzî, 2019.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî. Me’âni’l-Kur’ân ve i’râbühû. thk. Abdulcelil Abduhu Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: ’Âlemü’l-Kütüb, 1408.
• Zehebî, Muhammed Seyyid Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Zemahşerî, Cârullâh Ebû’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ‘an akā’ikı ğavâmidı’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekāvîl fî vucûhi’t-te’vîl. ed. Murat Sülün. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2022.
• Zemahşerî, Cârullâh Ebû’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ‘an akā’ikı ğavâmidı’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekāvîl fî vucûhi’t-te’vîl. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 4. Basım, 1407.
• Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedruddin Muhammed b. Abdullah b. Bahadır. el-Burhân fî ’ul’umi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. Beyrut: Dâru İhyâiʾl-Kütübi’l-’Arabiyye, 1957.