Siyāq in the Tafsīr of Ibn Juzayy: A Study of Its Meaning and Function

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 741 - 757

Nazife Vildan Güloğlu

https://doi.org/10.31121/tader.1702455

Öz

When the tafsīr literature is examined, it is possible to encounter multiple interpretations of a single verse. In the face of these differing interpretations, which arise from various causes, certain criteria have been developed to determine which of them should be preferred. One of the exegetes who discusses such criteria of preference in his tafsīr is Ibn Juzayy (d. 741/1340). It is observed that Ibn Juzayy, who was also a Mālikī jurist, attributes particular importance to siyāq among his criteria of preference. This study aims to determine in what sense Ibn Juzayy employs siyāq in his tafsīr and what functions he assigns to it in these usages. In the existing literature, different evaluations can be found regarding how some exegetes have used siyāq; however, the specific sense in which Ibn Juzayy uses siyāq in his tafsīr has not yet been addressed. Therefore, this study is expected to contribute to the field by identifying the historical development of the concept of siyāq. In this article, which employs qualitative research methods—particularly document analysis and content analysis—the occurrences of the word siyāq in Ibn Juzayy’s tafsīr are first examined. According to the findings, the author uses the word siyāq in its indefinite form thirty-two times; two of these occur in the introduction (muqaddima), while the rest are found in the explanations of verses. In some instances, the concept of siyāq is used in the sense of intra-textual context, referring to the preceding or following part of the relevant passage. It may also be said that Ibn Juzayy sometimes employs the concept in the sense of extra-textual context. Ibn Juzayy makes use of siyāq in such cases to determine the referents of pronouns. The functions he assigns to siyāq in his tafsīr may be summarised as follows: Siyāq is an important interpretive tool that serves to identify the referents of pronouns in various sentence structures and to clarify ambiguous expressions. It also functions as a significant criterion for accepting or rejecting tafsīr reports that can be evaluated within the scope of extra-textual context. In addition, siyāq may serve as a basis for legal inferences.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr , Siyāq , Context , Ibn Juzayy , al-Tashīl.

Etik Beyan

It is hereby declared that scientific and ethical principles were observed during the preparation of this study, and that all sources utilized have been duly cited in the bibliography.

Teşekkür

I would like to thank my professors who have contributed to this work.

السياق في تفسير ابن جُزَيّ: دراسة في معناه ووظيفته

Öz

عند دراسة أدبيّات التفسير، يمكن العثور على عدّة تفسيراتٍ لآيةٍ واحدة. وقد أدّى وجود هذه التفسيرات المختلفة، النّاجمة عن أسبابٍ متعدّدة، إلى تطوير بعض المعايير لتحديد التفسير الذي ينبغي تفضيله. ومن بين المفسّرين الذين تضمّنت تفاسيرهم معايير للترجيح ابن جُزَيّ (ت. 741هـ/1340م). ويُلاحظ أنّ ابن جُزَيّ، الذي كان أيضًا فقيهًا مالكيًّا، أولى عنايةً خاصّةً بالسياق ضمن معايير الترجيح التي اعتمدها .وتهدف هذه الدراسة إلى تحديد المعنى الذي استخدم فيه ابن جُزَيّ مصطلح السياق في تفسيره، وما الوظائف التي أسندها إليه في استعمالاته. ويُلاحظ في الأدبيّات وجود تقييماتٍ مختلفةٍ حول استخدام بعض المفسّرين لمصطلح السياق، إلّا أنّ المعنى الذي قصده ابن جُزَيّ بهذا المصطلح في تفسيره لم يُتناوَل تناولًا خاصًّا. لذلك يُنتظر أن تُسهم هذه الدراسة في إثراء الأدبيّات العلميّة من خلال تحديد التطوّر التاريخي لمفهوم السياق .وقد استخدمت هذه المقالة إحدى طرائق البحث النوعي، وهي تقنيتا المسح الوثائقي وتحليل المحتوى. وفي هذا الإطار، تمّ البحث أوّلًا في مواضع استخدام كلمة سياق في تفسير ابن جُزَيّ. ووفقًا لذلك، لوحظ أنّ المؤلّف استخدم كلمة سياق غير معرّفة في اثنين وثلاثين موضعًا في تفسيره، اثنان منها في المقدّمة، والبقيّة في تفاسير الآيات. وقد تبيّن أنّه استخدم مفهوم السياق في بعضها بمعنى السياق الداخلي للنصّ، أي ما يسبق المقطع أو ما يليه. ويمكن القول أيضًا إنّه استعمل أحيانًا هذا المصطلح بمعنى السياق الخارجي للنصّ. وقد استعان ابن جُزَيّ بالسياق في هذا النوع من الاستخدام لتحديد المرجع الذي يعود إليه الضمير. ويمكن تلخيص الوظائف التي أسندها المفسِّر إلى مفهوم السياق على النحو الآتي: يُعدّ السياق أداةً تأويليّةً مهمّةً تساعد في تحديد المقصود بالضمائر في التراكيب المختلفة، وفي توضيح العبارات المبهمة. كما يُعدّ السياق معيارًا مهمًّا في قبول أو ردّ الروايات التفسيريّة التي يمكن تقييمها ضمن السياق الخارجي للنصّ. وإضافةً إلى ذلك، قد يُسهم السياق في الوصول إلى استنباطاتٍ فقهيّة.
الكلمات المفتاحية: التفسير، السياق، الربط النصّي، ابن جُزَيّ، التسهيل.

Anahtar Kelimeler

التفسير , السياق , الربط النصّي , ابن جُزَيّ , التسهيل

Etik Beyan

يُعلَنُ أنَّهُ تمَّ الالتزامُ بالمبادئِ العِلميّةِ والأخلاقيّةِ أثناءَ إعدادِ هذهِ الدِّراسة، وأنَّ جميعَ الأبحاثِ والمصادرِ المُستفادِ منها قد ذُكِرَت في قائمةِ المراجع

Teşekkür

أشكرُ أساتذتي الذين كانَ لهم فضلٌ ومساهمةٌ في هذا العمل

İbn Cüzey’in Tefsirinde Siyâk: Anlamı ve İşlevi Üzerine Bir İnceleme

Öz

Tefsir literatürü incelendiğinde herhangi bir âyetle ilgili birden fazla yorumla karşılaşılabilir. Çeşitli sebeplerden kaynaklanan bu farklı yorumlar karşısında ise bunlardan hangisinin tercih edilmesi gerektiğiyle ilgili bazı ölçütlerin geliştirilmesi söz konusu olmuştur. Tefsirinde tercih kriterlerine yer veren müfessirlerden biri de İbn Cüzey’dir (ö. 741/1340). Aynı zamanda bir Mâlikî fakîhi olan İbn Cüzey’in tercih ölçütleri arasında siyâka özel bir önem atfettiği görülmektedir. Bu çalışma, İbn Cüzey’in tefsirinde siyâkı ne manada kullandığını ve bu kullanımlarında siyâka ne gibi işlevler yüklediğini tespit etmeyi amaçlamıştır. Literatürde bazı müfessirlerin siyâk kullanımları hakkında farklı değerlendirmelerin yapıldığı görülmektedir. İbn Cüzey’in tefsirinde siyâkı hangi anlamda kullandığı ise özel olarak ele alınmamıştır. Dolayısıyla araştırmanın siyâk kavramının tarihi serüvenini belirleme açısından literatüre katkı sunması beklenmektedir. Nitel araştırma yöntemlerinden doküman tarama ve içerik analizi tekniği kullanılan bu makalede, öncelikle İbn Cüzey’in tefsirinde geçen siyâk kelimeleri araştırılmıştır. Buna göre müellifin tefsirinde harf-i tarifsiz olarak otuz iki yerde siyâk kelimesini kullandığı; bunlardan ikisine mukaddimede, diğerlerine ise âyetlerin izahında yer verdiği görülmüştür. Bunların bir kısmında “siyâk” kavramını, ilgili pasajın öncesini veya sonrasını ifade eden bir metin içi bağlam manasında kullandığı tespit edilmiştir. Onun bazen siyâk kavramını, metin dışı bağlam anlamında kullandığı söylenebilir. İbn Cüzey, bu türdeki siyâk kullanımlarında zamirlerin kime ait olduğunu belirlemede siyâktan yararlanmıştır. Müfessirin kullanımlarında siyâk kavramına yüklediği işlevler ise şu şekilde özetlenebir: Siyâk, çeşitli cümlelerde geçen zamirlerle kimlerin kastedildiğini belirlemede ve müphem ifadeleri açıklamada işlev gören önemli bir tevil aracıdır. Yine metin dışı bağlam kapsamında değerlendirilebilecek olan tefsir rivayetlerini kabul etmeye veya reddetmeye yönelik de önemli bir kriterdir. Bunlara ek olarak fıkhî çıkarımlara vesile olan bir mahiyet de arz edebilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Siyâk , Bağlam , İbn Cüzey , et-Teshîl.

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Teşekkür

Emeği geçecek hocalarıma teşekkür ederim.

Kaynakça

• Ali, Süleyman Muhammed vd. “Eseru’s-siyâk el-Kur’ânî fi’l-keşf ani’l-meânî ınde İbn Cüzey el-Kelbî”. el-Mecelletü’l-Ürdüniyye fi’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye 2/15 (1440/2019), 283- 292.
• Bağış, Mehmet. “İbn Cüzey’in et-Teshîl li ‘Ulûmi’t-Tenzîl Adlı Tefsîri’nin Mukaddimesinde Kur’ân İlimleri ve Tefsir Usûlü Konuları”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/19 (2018/1), 7-26.
• Ebü’l-Bekâ el-Kefevî, Eyyûb b. Mûsâ. el-Külliyyât mu‘cemun fi’l-müstalahât ve’l-fürûkı’l-lugavî. nşr. Adnân Dervîş v.dğr., Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1419/1998.
• Ekin, Yunus. Kur’an’ı Anlamada Siyakın Yeri -Ebussuûd Tefsiri Örneği-. Ankara: Araştırma Yayınları, 2018.
• Evzenî, Abdurrahmân b. Abdüh. Eserü delâleti’s-siyâki’l-Kurʾânî fî’t-tercîh beyne’l-akvâl ʿinde İbn Cüzey el-Kelbî fî tefsîrih: Dirâse fî suveri’l-mufassal. Doha: Câmiʿatü Katar, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-luga. thk. Muhammed Ali en-Neccâr v.dğr. 15 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Mısriyye, 1384/1964.
• Hatîb, Ahmed Saʿd. Mefâtîhu’t-tefsîr -Muʿcem şâmil limâ yehümmü’l-müfessiru maʿrifetehu min usûli’t-tefsîr ve kavâidih ve mustalahâtih ve mühimmâtih. 2 Cilt. Riyad: Dârü’t-Tedmüriyye, 1431/2010.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib b. Abdirrahmân el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-‘azîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• İbn Cüzey, Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. et-Teshîl li-ʿulûmi’t-tenzîl. thk. Abdullah el-Hâlidî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Erkâm b. Ebi’l-Erkâm, 1416/1995.
• İbn Cüzey, Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. et-Teshîl li-ʿulûmi’t-tenzîl. nşr. Ebûbekir Abdullah Sa‘dâvî. Şârika: el-Müntedâ el-İslâmî, 1433/2012.
• İbn Düreyd, Muhammed b. Hasan. Cemheretü’l-luga. thk. Remzi Münir Ba‘lebekî. Beyrut: Dârü’l-ilm li’l-Melâyîn, 1407/1987.
• İbn Fâris, Ahmed. Mu‘cemü Mekâyîsi’l-luga. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1979.
• İbn Ferhûn, İbrâhim b. Ali b. Muhammed. ed-Dîbâcü’l-müzheb fî maʿrifeti aʿyâni ʿulemâʾi’l-mezheb. thk. M. el-Ahmedî Ebü’n-Nûr. 2 Cilt. Kahire: Dârü’t-Türâs, 1392/1972.
• İbnü’l-Hatîb, Lisânüddin. el-İhâta fî ahbâri Gırnâta. nşr. M. Abdullah İnân. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Karataş, Ali. “Endülüs Tefsir Geleneği ve Müfessir İbn Ebî Zemenîn (324-399/935-1008)”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2013), 295-318.
• Kur’ân Yolu. Erişim 10 Aralık 2023. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Makkarî, Ahmed b. Muhammed. Nefhu’t-tîb min gusni’l-Endelüsi’r-ratîb. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dârü Sâdır, 1388/1968.
• Muhâsibî, Hâris. Fehmü’l-Kur’ân ve meânîh. thk. Hüseyin Kuvvetlî. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1391/1971.
• Mutayrî, Abdurrahman. es-Siyâku’l-Kur’anî ve eseruhû fi’t-tefsîr: Dirâse nazariyye ve tatbîkıyye min hilâli tefsîri İbn Kesîr. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’s-sahîh. nşr. Bedreddin Çetiner. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1413/1992.
• Özel, Ahmet. “İbn Cüzey”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/406-407. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Râgıb el-İsfahânî, Hüseyin b. Muhammed. Mukaddimetü Câmiʿi’t-tefâsîr. nşr. Ahmed Hasan Ferhât. Küveyt: y.y., 1404/1984.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. thk. Ahmed Şâkir. Kahire: Mektebetü’l-Halebî, 1358/1940.
• Şâtıbî, İbrâhim. el-Muvâfakât fî usûli’ş-şerîʿa. 4 cilt. Kahire: el-Mektebetü’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, ts.
• Şentürk, Mustafa. “Endülüs Tefsir Kültürü”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 11/21 (Ocak 2012), 53-72.
• TDK, Türk Dil Kurumu. Güncel Türkçe Sözlük. Erişim 8 Kasım 2024. http://sozluk.gov.tr
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ‘an hakâ‘ikı gavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. nşr. Halîl Me’mûn Şeyhâ. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 3. Basım, 1430/2009.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. Esâsü’l-belâga. thk. Muhammed Bâsil Uyûn es-Sûd. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Zenkî, Necmüddîn Kadîr Kerîm. Nazariyyetü’s-Siyâk: Dirâse usûliyye. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.