The Influence of the Socio-Cultural Environment on Tafsir: The Case of Ibn Atiyya

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 778 - 796, 30.10.2025

Rukiye Çelebi

https://doi.org/10.31121/tader.1704485

Öz

Tafsir activity, as a product of human effort, represents a field of knowledge where individual tho-ught meets collective accumulation. The education, intellectual environment and the problems en-countered by the exegete are among the main factors that shape their way of understanding and interpreting the text. This study examines Ibn ʿAṭiyya’s al-Muḥarrar al-wajīz fī tafsīr al-kitāb al-ʿazīz within a socio-cultural context, analyzing how the social, cultural, and political dynamics of his time influenced his exegetical interpretations. Andalusia, where Ibn ʿAṭiyya lived, was one of the most significant centers of Islamic civilization in terms of scholarship and culture. The exegete wit-nessed a critical period in Andalusia history marked by the end of the mulūk al-ṭawāʾif era and the establishment of Almoravid rule. The political rivalries among local rulers had led to fragmentation and weakness, paving the way for the Christian Reconquista. In response to this threat, the Muslims of al-Andalus sought aid from the Almoravids of North Africa. Answering this call, the Almoravids, under the leadership of Yūsuf b. Tāshfīn, entered Andalusia, abolished the mulūk al-ṭawāʾif system, and established a centralized authority, ushering in a new political and social order. Ibn ʿAṭiyya’s tafsir thus gains particular significance for being composed during this pivotal period of historical transition. The political upheavals and resulting socio-cultural atmosphere of the time led the exege-te to emphasize certain issues in his commentary. Employing a qualitative research method and the case study technique, this research focuses on Ibn ʿAṭiyya’s tafsir with the primary aim of identif-ying the socio-cultural factors that influenced it. The findings reveal that the socio-cultural structure of the period significantly affected Ibn ʿAṭiyya’s interpretations. In this regard, the study highlights the importance of socio-cultural context in understanding exegetical works.

Anahtar Kelimeler

Tafsir , Andalusia , Ibn Atiyye , socio-cultural environment , el-Muḥarraru’l-vecīz

تأثير البيئة الاجتماعية والثقافية على التفسير: حالة ابن عطية

Öz

يُعدّ علم التفسير نشاطًا ناتجًا عن جهدٍ إنسانيّ، حيث يلتقي التفكير الفردي مع التراكم المعرفي الجماعي، وَ يُعدّ تعليم المفسّر وبيئته الفكرية والتحديات التي يواجهها من بين العوامل الأساسية التي تُحدِّد أسلوبه في فهم النصّ وتفسيره. تهدف هذه الدراسة إلى تحليل تفسير ابن عطية المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز في سياقه الاجتماعي والثقافي، وذلك من خلال الكشف عن تأثير الديناميكيات الاجتماعية والثقافية والسياسية للعصر الذي عاش فيه المفسّر على تفسيراته. كانت الأندلس، حيث عاش ابن عطية، من أهم مراكز الحضارة الإسلامية، وقد شهد المفسّر فترةً تاريخية حرجة تمثّلت في نهاية حكم ملوك الطوائف وبداية سيطرة المرابطين. وأدّى الانقسام السياسي والصراعات بين الأمراء المحليين في الأندلس إلى إضعافها، مما هيّأ الأرضية لتقدّم حركة الاسترداد (Reconquista) المسيحية. وأمام هذا التهديد المتزايد، لجأ مسلمو الأندلس إلى طلب المساعدة من المرابطين في شمال إفريقيا، فاستجاب المرابطون، بقيادة يوسف بن تاشفين، لهذا النداء، ودخلوا الأندلس، وقضوا على ملوك الطوائف، وأقاموا سلطة مركزية موحّدة، ممّا مثّل بداية نظام سياسي واجتماعي جديد في الأندلس. و يتميز تفسير ابن عطية بأهمية خاصة لكونه يعكس طبيعة هذه المرحلة الانتقالية؛ إذ دفعت الاضطرابات السياسية والبيئة الاجتماعية والثقافية الناتجة عنها المفسّر إلى التركيز على بعض القضايا والموضوعات في تفسيره. وقد أُجريت هذه الدراسة باستخدام المنهج النوعي، مع اعتماد تقنية تحليل الحالة في جمع البيانات، واقتصرت على تفسير ابن عطية بهدف تحديد الظروف الاجتماعية والثقافية التي أثّرت في منهجه التفسيري. وأظهرت النتائج أن البنية الاجتماعية والثقافية للحقبة الزمنية كان لها تأثير مباشر في تفسير ابن عطية، ومن ثمّ تُبرز هذه الدراسة أهمية السياقين الاجتماعي والثقافي في فهم وتفسير كتب التفسير.

Anahtar Kelimeler

التفسير , الأندلس , ابن عطية , البيئة الاجتماعية الثقافية , محرّر الوجيز

Sosyo-kültürel Ortamın Tefsirlere Etkisi -İbn Atıyye Örneği-

Öz

Tefsir faaliyeti, insanî bir çabanın ürünü olarak, bireysel düşüncenin toplumsal birikimle buluştuğu bir ilim dalıdır. Müfessirin eğitimi, entelektüel çevresi ve karşılaştığı problemler, onun metni anlama ve yorumlama biçimini belirleyen başlıca unsurlar arasında yer almaktadır. Bu çalışma, İbn ʿAṭiyye’nin el-Muḥarraru’l-vecīz fī tefsīri’l-kitābi’l-ʿazīz isimli tefsirini, sosyo-kültürel bağlamda incelemekte; müfessirin yaşadığı dönemin toplumsal, kültürel ve siyasî dinamiklerinin onun yorum-larına olan etkisini ele almaktadır. İbn ʿAṭiyye’nin hayatını sürdürdüğü Endülüs, İslam medeniyeti-nin en önemli ilim ve kültür merkezlerinden biri olmuştur. Müfessir, Endülüs’te mülûkü’t-tavâif döneminin sona erdiği ve Murâbıtlar’ın hakimiyet kurduğu tarihsel sürece tanıklık etmiştir. Endü-lüs’te emirler arasında siyasî çekişmelerin yol açtığı zayıflık, hıristiyan “reconquista” hareketinin ilerlemesi için uygun bir zemin hazırlamıştır. Bu tehdit karşısında Endülüs müslümanları çareyi Kuzey Afrika’da yer alan Murâbıtlar’dan yardım istemekte bulmuşlardır. Bu çağrıya kayıtsız kala-mayan Murâbıtlar, Yûsuf b. Tâşfîn önderliğinde Endülüs’e gelerek mülûkü’t-tavâifi ortadan kaldır-mış ve merkezî bir otorite tesis etmişlerdir. Bu gelişme, Endülüs’te yeni bir siyasî ve toplumsal dü-zenin başlangıcı olmuştur. İbn ʿAṭiyye’nin söz konusu tefsiri, bu tarihsel geçiş dönemine tanıklık etmesi açısından ayrı bir önem taşımaktadır. Bu dönemde ortaya çıkan siyasî çalkantılar ve bunların doğurduğu sosyo-kültürel atmosfer, müfessirin tefsirinde bazı hususlara özellikle vurgu yapmasına sebep olmuştur. Nitel araştırma yöntemiyle yürütülen bu çalışmada, veri toplama sürecinde durum analizi tekniği kullanılmıştır. Araştırma, İbn ʿAṭiyye’nin tefsiriyle sınırlandırılmış olup temel amacı, bu tefsire etki eden sosyo-kültürel koşulların tespit edilmesidir. Elde edilen bulgular, dönemin sosyo-kültürel yapısının İbn ʿAṭiyye’nin yorumlarını etkilediğini ortaya koymuştur. Bu bağlamda çalışma, sosyo-kültürel bağlamın tefsir eserleri açısından önemini gözler önüne sermektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Endülüs , İbn Atıyye , sosyo-kültürel , el-Muḥarraru’l-vecīz.

Etik Beyan

Çalışmanın tüm süreçlerinin araştırma ve yayın etiğine uygun olduğunu, etik kurallara ve bilimsel atıf gösterme ilkelerine uyduğumu beyan ederim.

Destekleyen Kurum

Çalışmayı herhangi bir kurum desteklememiştir.

Kaynakça

• Abdıllah, Akhmad Mughzi. Ebussuûd Tefsirini Sosyokültürel Bağlamında Okumak (Zekât, Nikâh ve Hac Ayetleri Bağlamında). Ankara: Ankara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2022.
• Abdulvehhāb, Fāyid. Menhecü İbn ʿAṭiyye fī tefsīri’l-Kur’āni’l-Kerīm. Kahire: el-Heyʾetü’l-ʿÂmme li-Şuʾûni’l-Matâbiʿi’l-Emîriyye, 1973.
• Altay, Şeyma. Keşşaf Tefsiri’nin Tarihsel Bağlamı: Hermenötik Bir Analiz. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Doktora Tezi, 2020.
• Avcı, Hatice. Râzî Tefsirini Kültürel Antropolojik Okuma. Ankara: Ankara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2018.
• Aydınlı, Osman. Mu’tezilî İmamet Düşüncesinde Farklılaşma Süreci. Ankara: Araştırma Yayınları, 1. Basım, 2003.
• B. Merriam, Sharan. Nitel Araştırma. çev. Selahattin Turan. Ankara: Nobel Yayınları, 2015.
• Bakkal, M. Cihad. “İbn Atıyye’nin Nüzûl Sebebi Rivayetlerini Yorumlama Yöntemi ve Tenkidi”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (30 Haziran 2022), 297-322. https://doi.org/10.17859/pauifd.1103127
• Baysal, Sıddık. “Tefsirde Kültürel Antropolojik Yaklaşım”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 3/2 (2019), 317-356. https://doi.org/10.31121/tader.620705
• Buḫārī, Muḥammed b. İsmāʿīl. Ṣaḥīḥu’l-Buḫārī. thk. Rāid Rāʾid b. Ṣabrī İbn Ebī ʿAlfe. Riyâd: Dârü’l-Hadâre li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 3. Basım, 2015.
• Büyüköztürk, Şener vd. Eğitimde Bilimsel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 29. Basım, 2020.
• Cerrahoğlu, İsmail. Kur’ân Tefsirinin Doğuşu ve Buna Hız Veren Âmiller. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1968.
• Çalışkan, İsmail. Siyasal Tefsirin Oluşum Süreci. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Ḍabbī, Aḥmed b. Yaḥyā. Buġyetü’l-mültemis fī tārīḫi ricāli ehli’l-Endelüs. thk. İbrāhīm el-Ebyārī. Kahire/Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Mısrî & Dârü’l-Kitâbi’l-Lübnânî, 1989.
• Erkal, Mustafa E. Sosyoloji. İstanbul: Der Yayınları, 2009.
• Erten, Mevlüt. “Tefsirde Sahabenin Öznelliği”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/27 (2016), 57-90.
• Esat, Özcan. “Endülüs Ulemâsı”. ed. Gülşen İstek - Emrah İstek. İstanbul: Beyan Yayınları, 2021.
• Esmerī, Şāyi‘ b. Abduh. İstidrākātü İbn ‘Atiyye fi’l-Muharreri’l-vecīz‘ala’t-Taberī fī Cāmi‘i’l-Beyān. Medine: el-Câmi‘atü’l-İslâmiyye, 2006.
• Fāsī, ʿAli İbn Ebī Zerʿ. el-Enīsu’l-muṭrib. Rabat: Mektebetu’l-Mansur, 1972.
• Fichter, Joseph. Sosyoloji Nedir? çev. Nilgün Çelebi. Ankara: Atilla Kitabevi, 5. Basım, 2001.
• Haccî, Abdurrahman Ali. İslamî Fetihten Gırnata’nın Düşüşüne Kadar Endülüs Tarihi. çev. Kadir Kınar. İstanbul: İlk Harf Yayınevi, 2017.
• Haviland, William A. vd. Kültürel Antropoloji. çev. İnan Deniz Erguvan Sarıoğlu. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2008.
• İbn Ferḥūn, İbrāhīm b. ʿAli b. Muḥammed. ed-Dībācü’l-müz̠heb fī maʿrifeti aʿyani ʿulemāi’l-mez̠heb. thk. Muḥammed el-Aḥmedī Ebu’n-Nūr. Kahire: Dârü’t-Turâs, ts.
• İbn Haldun. Mukaddime. ed. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 18. Basım, 2018.
• İbn ʿAṭiyye, el-Endelüsī. el-Muḥarraru’l-vecīz fī tefsīri’l-kitābi’l-ʿazīz. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Hayr, 2007.
• İnce, Abdullah. “Modern Dönemde Din (Kur’an) Yorumları Üzerine Sosyolojik Bir Değerlendirme”. Tefsir ve Toplumsal Sorunlar. ed. Ali Karataş vd. Ankara: İlâhiyât, 2020.
• Karataş, Zübeyir. “Fahreddîn er-Râzî ve Seyyid Kutub Özelinde Sosyal Çevrenin Tefsire ve Müfessire Etkisi: Nisâ/59. Âyet Örneği”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 15/1 (2023), 122-136. https://doi.org/10.26791/sarkiat.1264592
• Kazıcı, Ziya. “Hukuk ve Adalet”. İslâm Medeniyeti-I. ed. Mehmet Şeker. İstanbul: Siyer Yayınları, 2018.
• Kutlu, Enise. İbn Atiyye’nin el-Muharrerü’l-Veciz İsimli Eserinde Kur’an İlimlerine Yaklaşımı. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Maḳḳarī, Aḥmed b. Muḥammed. Nefḥu’ṭ-ṭīb min ġuṣni’l-Endelüsi’r-raṭīb. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1997.
• Müşīnī, Mustafa İbrahīm. Medresetü’t-tefsīr fi’l-Endelüs. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1986.
• Nisbet, Robert. “Sosyoloji ve Din”. çev. Ali Coşkun. Din, Toplum ve Kültür. İstanbul: İz Yayıncılık, 2005.
• Onat, Hasan. Emevîler Devri Şiî Hareketleri ve Günümüz Şiîliği. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları (Siyasi Tarih). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Paçacı, Mehmet. “Kur’an”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 26/398-401. Ankara: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2002.
• Paşa, Ziya. Endülüs Tarihi. çev. Yasemin Çiçek. İstanbul: Timaş Yayınları, 2012.
• Sayğın, Sümeyye. “Bakara Sûresi 155-157. Ayetler Bağlamında İmtihanlar Karşısında Müminin Tutumu”. Olağandışı Dönemlerde Ahlak ve Vicdan Ekseninde Değişim, Süreklilik ve Sürdürülebilirlik. ed. Muhiddin Okumuşlar vd. 2/434-454. Konya: Türkiye İmam-Hatipliler Vakfı Yayınları, 2021.
• Süyūtī, Celālüddīn. Buġyetü’l-vuʿāt fī ṭabaḳāti’l-luġaviyyīn ve’n-nüḥāt. thk. Muḥammed Ebü’l-Faḍl İbrāhīm. 2 Cilt. Lübnan: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Şeyban, Lütfi. “Tarihî Kaynaklar ve Güncel Arkeolojik Veriler Işığında Endülüs Müslüman Mezarlıkları”. Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9/35 (2022), 230-272.
• Ṭaberī, Muḥammed b. Cerīr. Cāmiʿu’l-beyān ʿan teʾvīli ʾāyi’l-Ḳurʾān. thk. ʿAbdullāh b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkī. Kâhire: Dâru Hecr, 2001.
• Temel, Enes. Ṭaberī Tefsirini Sosyal ve Kültürel Bağlamında Okumak. Ankara: Ankara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2023.
• Yüksel, Muhammed Bahaeddin. Kur’an’ı Farklı Anlama ve Nedenleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Zehebī, Muḥammed Ḥüseyin. et-Tefsīr ve’l-müfessirūn. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Vehbe, 2000.
• Ziriklī, Ḫayrüddīn b. Maḥmūd b. Muḥammed. el-Aʿlām. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-ilm li’l-Melâyîn, 2002.