مساهمة الروايات التي نقلها الإمام مسلم في كتاب التفسير في علم التفسير

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 578 - 597, 30.10.2025

Murat Bahar

https://doi.org/10.31121/tader.1704515

Öz

يتميز كتاب ”الجامع الصحيح“ لمسلم بن الحجاج (ت 261/875) بجمعه النصوص الموثوق بها في الرواية. وهذه الخاصية التي يمتاز بها العمل تضمن للمعلومات التي ينقلها مصداقية وشهرةً، وتجعل منه مصدراً مهماً للبحث في هذا الموضوع. إن إسهام الروايات الواردة في كتاب التفسير في علم التفسير واضح في مجال التفسير. وفي هذا الصدد، تركز هذه الدراسة على كتاب مسلم في باب التفسير من كتاب التفسير وتهدف إلى الوصول إلى المعلومات المتعلقة مباشرة بفن التفسير. والهدف الرئيسي للدراسة هو الوصول إلى المعلومات التي ينقلها المحدث والمصدر الحديثي الأساسي حول تخصص التفسير في مجال التفسير. وقد استخدم في البحث منهجية تدوين البيانات التاريخية والتقييم التحليلي للبيانات. ونتيجة لهذا المنهج توصل البحث إلى تفسير آيات البقرة، 2/58-59؛ والنساء، 4/3، 6، 93-94، 127-128؛ والأعراف، 7/31، 161-162؛ والفرقان، 25/68-71؛ والحديد، 57/16 وغيرها من المعلومات المتعلقة بهذه الآيات. كما أنه يحدد المعلومات المتعلقة بنزول آيات البقرة، 2/189؛ والمائدة، 5/3؛ والإسراء، 17/57؛ والحج، 22/19؛ والنور، 24/33 .ومن أبرز النتائج التي توصلت إليها الدراسة في هذا السياق ما جاء في تفسير بعض الآيات التي نزلت في بني إسرائيل من تمرد بني إسرائيل الاعتقادي والعملي، وتفضيل قرة ”السلام“ على ”السلام“، والعلاقة بين ظلم اليتيمات وتعدد الزوجات، وعرض المرأة على زوجها الذي يريد طلاقها. ومن النتائج البارزة التي توصلت إليها الدراسة أن اختلاف الروايات في أي آية نزلت آخر ما نزل من القرآن الكريم مرتبط بكثرة نزول الآيات على رسول الله صلى الله عليه وسلم في آخر يوم من أيامه. وبناءً على هذه النتائج يُفهم من هذه النتائج أن تفسير مسلم رحمه الله تعالى في كثير من المسائل الخلافية بالروايات، ولذلك فهو من أهم مصادر التفسير من حيث الإتيان بالجديد في المسائل.

Anahtar Kelimeler

التفسير , مسلم , صحيح , كتاب التفسير , الرواية

The Contribution of Muslim’s Narrations in Kitāb al-Tafsīr to the Science of Tafsīr

Öz

Muslim b. al-Ḥajjāj’s (d. 261/875) al-Jāmiʽ al-Ṣaḥīḥ stands out for compiling the most authentic variants of prophetic narrations. This characteristic of the work ensures that the information it conveys gains credibility and fame, and also makes it one of the most important sources of research on the subject. Given the aforementioned significance of the Ṣaḥīḥ, the narrations transmitted in the Kitāb al-Tafsīr contribute substantially to the discipline of tafsīr. In this respect, this study focuses on Muslim’s Kitāb al-Tafsīr and aims to access all the information directly related to the discipline of tafsīr. The main goal of the study is to bring the information conveyed by a muhaddith and a main hadith source about the discipline of tafsir to the field of tafsir. The research uses the methods of historical data transcription and analytical evaluation of data. As a result of the method employed, the exegeses of the following verses al-Baqarah, 2/58-59; al-Nisā, 4/3, 6, 93-94, 127-128; al-Aʽrāf, 7/31, 161-162; al-Furqān, 25/68-71; al-Hadīd, 57/16 as well as other relevant information concerning these verses, are obtained. In addition, he identifies the nuzūl information of the verses al-Baqarah, 2/189; al-Māʽida, 5/3; al-Isrā, 17/57; al-Hajj, 22/19; and al-Nūr, 24/33. In this context, the rebellion of the Israelites in word and deed, the preference of the qiraats “salām-salam”, the relationship between injustice to orphan girls and polygamy, and the proposal of a woman to her husband who wants to divorce her are some of the findings. Another prominent finding of the study is the understanding that the different reports about which verse was revealed last is related to the intensive revelation of verses to the Prophet on his last day. In light of these findings, it becomes evident that the Tafsīr section of Muslim’s Ṣaḥīḥ contributes to numerous disputed exegetical issues through its narrations, and thus occupies a foundational place among the primary sources of tafsīr by offering fresh insights into such matters.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr , Muslim , Sahīh , Kitāb al-Tafsīr , Narration

Müslim’in Kitâbu’t-Tefsîr Bölümünde Naklettiği Rivayetlerin Tefsir İlmine Katkısı

Öz

Müslim b. Haccâc’ın (ö. 261/875) el-Câmiʽu’s-Sahîh’i, bir rivayetin güvenilir metinlerini bir araya getirmekle öne çıkmaktadır. Eserin bu niteliği naklettiği bilgilerin itimat kazanmasını ve şöhret bulmasını sağlamakta, ayrıca konuyla ilgili araştırmaların önemli kaynaklarından olmasına yol açmaktadır. Sahîh’in söz konusu önemine binaen Kitâbu’t-Tefsîr’de naklettiği rivayetlerin tefsir disiplinine katkıda bulunacağı görülmektedir. Bu itibarla çalışmada Müslim’in Kitâbu’t-Tefsîr bölümü konu edilmekte, bölümde yer alan tefsir disipliniyle doğrudan ilgili bilgilere ulaşılması amaçlanmaktadır. Çalışmanın temel hedefi ise bir muhaddisin ve temel hadis kaynağının tefsir disiplinine dair naklettiği bilgilerin tefsir alanına kazandırılmasıdır. Araştırmada tarihsel verilerin dökümü ve verilerin analitik değerlendirmesi yöntemleri kullanılmaktadır. Takip edilen bu yöntem sonucunda Bakara, 2/58-59.; Nisâ, 4/3, 6, 93-94, 127-128.; Aʽrâf, 7/31, 161-162.; Furkân, 25/68-71.; Hadîd, 57/16. âyetlerinin tefsirlerine ve âyetlerle ilgili diğer bilgilere ulaşılmaktadır. Ayrıca Bakara, 2/189.; Mâide, 5/3.; İsrâ, 17/57.; Hac, 22/19.; Nûr, 24/33. âyetlerinin nüzûl bilgileri tespit edilmektedir. Bu bağlamda İsrâiloğullarının kavlî ve amelî isyanları, “selâm-selem” kıraatlarının tercihi, yetim kızlara adaletsizlik yapmak ile çok eşliliğin ilişkisi, kadının boşanmak isteyen kocasına yapacağı teklif gibi tefsirler söz konusu bulgulardan bazılarıdır. Son indirilen âyetin hangisi olduğuna dair farklı nakillerde bulunulmasının Resulullah’a son gününde yoğun bir şekilde âyet indirilmesiyle ilişkili olduğunun anlaşılması da yine çalışmanın öne çıkan bulgularındandır. Bu tespitlerden hareketle Müslim’in Tefsîr bölümünün birçok tartışmalı meseleye rivayetlerle katkıda bulunduğu, dolayısıyla konulara yeni açılım getirmek bakımından tefsir ilminin temel kaynakları arasında olduğu anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsîr , Müslim , Sahîh , Kitâbu’t-Tefsîr , Rivayet

Kaynakça

• Abdürrezzâk es-Sanʽânî, Ebû Bekr. et-Tefsîr. nşr. Mahmûd Muhammed Abduh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Ağırbaş, Abdulhekim. “Tevbe Sûresi 12. Âyeti Bağlamında Kırâat Farklılığının Tefsire ve Fıkhî İstinbatlara Etkisi”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 8/2 (Ekim 2024), 659-679. https://doi.org/10.31121/tader.1526645.
• Ahfeş el-Evsat, Ebu’l-Hasen. Meʽâni’l-Kur’ân. thk. Hüdâ Mahmud Kırâ‘a. Kâhire: Mektebe-tü’l-Hancî, 1990.
• Akbaş, Mustafa Yasin. Kitâbu’t-Tefsîr Literatürü Teşekkül Döneminde Hadis ve Tefsir. İstan-bul: İFAV Yayınları, 2023.
• Bahar, Murat. “Buhârî’nin el-Câmi‘u’s-Sahîh’inde Tefsir Bilgisi”. Eskiyeni 52 (Mart 2024), 325-350. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1412267.
• Bahar, Murat. “The Husband’s Nushūz and the Nature of Intra-Familial Ṣulḥ in the Context of an-Nisā’ 4:128”. İçtimaiyat (Aile Özel Sayısı), 75-93. https://doi.org/10.33709/ictimaiyat.1727977.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Abdullah b. Mesʽûd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/114-117. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Fayda, Mustafa. “Ömer”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/44-51. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Ferrâ, Yahyâ b. Ziyâd. Me‘âni’l-Kur’ân. nşr. Ahmed Yûsuf en-Necâtî vd. Mısır: Dâru’l-Mısriyye, ts.
• Güler, Nurdane. “Müslim’in Sahih’inde Yer Alan Tefsir Bölümü”. İslami İlimler Dergisi 6/2 (2012), 135-148.
• Güler, Nurdane. Sahîh-i Müslim’de Kur’an Atıflı Rivayetler. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sos-yal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. Târîhu Bağdâd ev medîneti’s-selâm. thk. Beşşâr ʽAvvâd Maʽrûf. Beyrut: Dâru’l-Garbî’l-İslâmî, 2001.
• İbn ʽAsâkir, Ebu’l-Kâsım. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. ʽAmr b. Gurame el-ʽUmerî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1994.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fazl Şihâbüddîn. Tehzîbü’t-tehzîb. Haydarâbâd: Matbaʽatu Mec-lis-i Dâireti’l-Maʽârifi’n-Nizâmiyye, 1907.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed ed-Dîneverî. ‘Uyûnu’l-ahbâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Kandemir, M. Yaşar. “el-Câmiʽu’s-Sahîh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/114-123. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Kandemir, M. Yaşar. “Müslim b. Haccâc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/93-94. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• el-Kelâbâzî, Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed. Ricâlu’s-sahîhi’l-Buhârî. nşr. Abdullâh el-Leysî. Beyrut: Dâru’l-Maʽrife, 1986.
• Keleş, Mehmet. “Kıraat Farklılıklarının Anlam Üzerindeki Etkisi: Yâsîn Sûresi Özelinde Bir İnceleme”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 8/1 (Nisan 2024), 152-177. https://doi.org/10.31121/tader.1406627.
• Maʽmer b. el-Müsennâ, Ebû ʽUbeyde. Mecâzu’l-Kur’ân. nşr. Muhammed Fuâd Sezgin. Kahi-re: Mektebetü’l-Hâncî, 1961.
• Mizzî, Yûsuf b. Abdurrahman. Tehzîbu’l-kemâl fî esmâ’i’r-ricâl. thk. Beşşâr ʽAvvâd Maʽrûf. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980.
• Mukâtil b. Süleymân, Ebu’l-Hasen el-Ezdî. et-Tefsîru’l-kebîr. nşr. Abdullah Mahmûd Şehhâte. Beyrut: yy., 2002.
• Mücâhid b. Cebr, Ebu’l-Haccâc el-Mahzûmî. Tefsîru Mücâhid. nşr. Muhammed Abdusselâm Ebu’n-Nîl. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-İslâmî, 1989.
• Müslim b. el-Haccâc, Ebu’l-Hüseyin el-Kuşeyrî. Kitâbu’l-künâ ve’l-esmâ. nşr. Abdurrahîm Muhammed Ahmed el-Kaşkarî. Medine: ʽİmâdetu’l-Bahsi’l-ʽİlmî, 1984.
• Müslim b. Haccâc, Ebu’l-Hüseyin el-Kuşeyrî. el-Müsnedü’s-sahîhu’l-muhtasar bi nakli’l-ʽadl ʽani’l-ʽadl ilâ Resulillah. nşr. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʽArabî, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ. Tehzîbu’l-esmâ ve’l-lugât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Süfyân es-Sevrî, Ebû Abdillah el-Kûfî. Tefsîru Süfyân es-Sevrî. nşr. Ebû Caʿfer Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Sofuoğlu, Mehmed. Sahîh-i Müslim ve Tercemesi. İstanbul: İrfan Yayımcılık, ts.
• Taberî, Ebû Caʽfer Muhammed b. Cerîr. Câmiʽu’l-beyân ʽan te’vîli ʽâyi’l-Kur’ân. nşr. Ab-dullâh b. Abdilmuhsin et-Turkî. Dâru Hicr, 2001.
• Türcan, Saliha “Rivayet Tefsirlerinde Sahîh-i Buhârî’nin Kaynaklık Değeri”, Turkish Academic Research Review 6/5 (2021), 1624-1674.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dîni Kur’ân Dili. nşr. İsmail Karaçam vd. İstanbul: Azim Dağıtım, 2011.
• Zehebî, Ebû Abdillâh. Tezkiratü’l-huffâz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.