Maqāsıdī Tafsīr in Abū Hanīfa

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 797 - 824, 30.10.2025

Musa Öztürk , Emrah Dindi

https://doi.org/10.31121/tader.1709745

Öz

Recently, interest in maqāṣidī tafsīr has increased and important studies have been carried out in this field. However, a significant part of the studies are literature introductions and fiqh-centred maqāṣid researches. Therefore, in this study, it has been tried to identify and analyse the maqāṣidī tafsīr understanding of Abū Hanīfa, who shaped the history of Islamic belief, shaped the theological and jurisprudential understanding of Ahl al-Sunnah and represented dynamic reason, maslahah and maqāṣid in the second century of Hijri. In this framework, five different titles such as takfīr, tafdīl, textual criticism, conditions for the acceptability of favours, and is-tihsān, which deal with Abū Hanīfa in terms of aqīqah, ethics, ahkām, and methodology, have been emphasised. In this way, the study has exceeded the limits of maqāṣid al-sharīa, which deals only with fiqh, and has gained the character of maqāṣidī tafsīr. In this study, especially the treatises attributed to Abū Hanīfa, early Hanafī books and researches on Abū Hanīfa and the Hanafī madhhab in terms of maqāṣid were used as sources. As a result, it has been determined that Abū Hanīfa interpreted the issues related to aqīqah, ethics, ahkām, and methodology with a maqāṣidī perspective, that he based his interpretation of the verses on the general principles he developed based on the Qur’ān, Sunnah and reason instead of specific evidences, that he took into account the reasons such as custom, necessity, maslahah, need, public interest, etc. in his opinions, and that he developed a solution-oriented and human-centred aqīqah and fiqh system based on maslahah. In addition, it has been concluded that this study, which focuses on one of the roots of the maqāṣidī tafsir understanding, can be done for other scholars who have the same idea and thus an important gap in maqāṣidī tafsir will be filled.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr , Maqāṣid , Maqāṣidī Tafsīr , Abū Hanīfa , Method

التفسير المقاصدي عند أبي حنيفة

Öz

ازداد الاهتمام بالتفسير المقاصدي في السنوات الأخيرة، وطُرحت دراسات مهمة في هذا المجال. ومع ذلك، فإن جزءًا كبيرًا من الدراسات التي أجريت تتكون من مراجعات المدونات والبحوث المقاصدية المتمركزة حول الفقه. لذلك في هذه الدراسة، تم تحديد وتحليل فهم التفسير المقاصدي لأبي حنيفة، الذي شكل تاريخ العقيدة الإسلامية، وشكل فهم اللاهوت والفقه لأهل السنة، ومثل العقل الديناميكي والمصالح والمقاصدي في القرن الثاني للهجرة. وفي هذا الإطار، تم التأكيد على خمسة عناوين مختلفة، وهي التكفير، والتفضل، ونقد النصوص، وشروط قبول الأعمال الصالحة، والاستحسان والتي تدرس أبي حنيفة من حيث العقيدة والأخلاق والأحكام والمنهج بهذه الطريقة، تجاوزت الدراسة حدود مقاصد الشريعة التي تتناول الفقه فقط، واكتسبت صفة التفسير المقاصدي. في الدراسة، تم استخدام الرسائل المنسوبة إلى أبي حنيفة، وكتب الحنفية المبكرة، والدراسات التي تبحث في أبي حنيفة والمدرسة الحنفية من منظور مقاصدي كمصادر. ونتيجة لذلك، تم تحديد أن أبا حنيفة فسر القضايا المتعلقة بالعقيدة والأخلاق والأحكام والمنهج من منظور مقاصدي، وأنه بنى تفسيره للآيات على مبادئ عامة وضعها بناءً على القرآن والسنة والعقل بدلاً من الأدلة الجزئية، وأنه راعى العرف والضرورة والمصلحة والحاجة والمصلحة العامة وما إلى ذلك في آرائه، وأنه وضع نظامًا للعقيدة والفقه قائمًا على المصلحة والتوجه نحو الحل والمحور الإنساني. بالإضافة إلى ذلك، تم التوصل إلى أن هذه الدراسة، التي تركز على أحد جذور فهم التفسير المقاصدي، يمكن إجراؤها أيضًا على علماء آخرين لديهم نفس الفكر وبالتالي سيتم سد فجوة مهمة في التفسير المقاصدي..

Anahtar Kelimeler

التفسير , المقاصد , التفسير المقاصدي , ابو حنيفة , أصول

Ebû Hanîfe’de Makâsıdî Tefsir

Öz

Makâsıdî tefsir üzerine son dönemlerde ilgi artmış ve bu alana dair önemli çalışmalar ortaya konulmuştur. Yapılan çalışmaların önemli bir bölümünü literatür tanıtımları ve fıkıh merkezli makâsıd araştırmaları oluşturmaktadır. Bundan ötürü bu çalışmada İslam inanç tarihine yön vermiş, Ehl-i Sünnet’in itikadî ve fıkhî anlayışını şekillendirmiş ve hicrî ikinci yüzyılda dinamik aklın, maslahatın ve makâsıdın temsilciliğini yapmış olan Ebû Hanîfe’nin makâsıdî tefsir anlayışı tespit ve tahlil edilmeye çalışılmıştır. Bu çerçevede Ebû Hanîfe’yi akâid, ahlak, ahkâm ve usul yönünden ele alan tekfîr, tafdîl, metin tenkidi, iyiliklerin makbul olma şartları ve istihsân şeklinde beş ayrı başlık üzerinde durulmuştur. Bu sayede çalışma, sadece fıkhı konu alan makâsıdü’ş-şerîa sınırlarını aşmış ve makâsıdî tefsir niteliği kazanmıştır. Bu bağlamda araştırmada Ebû Hanîfe’ye nispet edilen risaleler, ilk dönem Hanefî kitapları ve Ebû Hanîfe ve Hanefî mezhebini makâsıd açısından ele alan araştırmalar kaynak olarak kullanılmıştır. Netice olarak Ebû Hanîfe’nin akâid, ahlak, ahkâm ve yöntemle ilgili meseleleri makâsıdî bir perspektifle yorumladığı, ayetleri tefsir ederken tikel deliller yerine Kur’ân, sünnet ve akla bağlı olarak geliştirmiş olduğu genel ilkeleri esas aldığı, görüşlerinde örf, zaruret, maslahat, ihtiyaç ve kamu yararı gibi gerekçeleri göz önünde bulundurduğu ve maslahata dayalı, çözüm odaklı ve insan merkezli bir akâid ve fıkıh sistemi geliştirdiği tespit edilmiştir. Ayrıca makâsıdî tefsir anlayışının köklerinden birine mercek tutan bu çalışmanın, aynı düşünceye sahip diğer ilim adamları için de yapılabileceği ve bu sayede makâsıdî tefsirle ilgili önemli bir boşluğun doldurulacağı kanaatine varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Makâsıd , Makâsıdî Tefsir , Ebû Hanîfe , Yöntem

Etik Beyan

Bu makale, Prof. Dr. Emrah Dindi danışmanlığında Musa Öztürk tarafından yürütülen "Makâsıdî Tefsirde Yöntem" adlı doktora tezinin bir bölümünden üretilmiştir.

Teşekkür

Her hafta gerçekleştirdiği özel makâsıdî tefsir dersleriyle bizlere ilim ve ufuk kazandıran kıymetli hocamız Prof. Dr. M. Hanefi Palabıyık'a ilmi katkıları ve rehberliği için minnettarız.

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Müsnedü Ahmed. thk. Şuayb el-Arnavût ve Adil Mürşid. 45 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Ali Haydar Hoca Emin Efendi. Dürerü’l-hukkâm fî şerhi mecelleti’l-ahkâm. 4 Cilt. Mısır: Dâru’l-Ceyl, 1991.
• Aruçi, Muhammed. “er-Risâle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/116-117. İstan-bul: TDV Yayınları, 2008.
• Ayaz, Hacer. “Klasik Hadis Usulünde Metin Tenkidi Tartışmaları Üzerine Bir Değerlendirme”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/20 (Temmuz 2021), 325-367.
• Bâcî, Ebû’l-Velîd Süleyman b. Halef b. Sa‘d b. Eyyûb b. Vâris. el-Müntekâ Şerhu’l-Muvatta‘. 7 Cilt. Mısır: Matbaatü’s-Seâde, h. 1332.
• Bardakoğlu, Ali. “İstihsan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/339-347. İstanbul: TDV Yayınları, 2001. Beğavî, Ebû Muhammed. Şerhu’s-Sünne. thk. Şuayb el-Arnaûd – Muhammed Züheyr eş-Şâvîş. 15 Cilt. Dımaşk - Beyrût: el-Mektebetü’l-İslâmî, 2. Baskı, 1983.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali b. Musa Ebû Bekir. Şuabü’l-îmân. thk. Abdülalî Abdülhamîd Hâmid. 13 Cilt. Riyâd - Hind: Mektebetü’r-Rüşd li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘ – ed-Dâru’s-Selefiyye, 2003.
• Bezzâr, Ebû Bekir. el-Müsnedü’l-Bezzâr - el-Bahrü’z-zehhâr. thk. Mahfûzurrahmân Zeynullah vd. 18 Cilt. el-Medînetü’l-Münevvera: Mektebetü’l-‘Ulûm ve’l-Hikem, 2009.
• Boynukalın, Ertuğrul. “Makâsıdü’ş-şerîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/423-427. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Buhârî, Alâüddîn. Keşfü’l-esrâr şerhu usûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. yrs.: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail Ebû Abdillah. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. Beyrût: Dâru Davkı’n-Necât, h. 1422.
• Cessâs, Ahmed b. Ali Ebûbekir er-Râzî. el-Füsûl fi’l-‘usûl. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâratü’l-Evkâfi’l-Kuveytiyye, 2. Baskı, 1994.
• Cübûrî, Salâh Hâtif Hâtim. Medînetü’l-Kûfe ‘imâratühâ neş’etühâ tedavvuruhâ. Irak: Câmiatü’l-Kâdisiyye, 2017.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdillah b. Yusuf b. Muhammed. Lumau’l-edille fî kavâidi akâidi Ehli’s-sünne ve’l-cemâ‘a. thk. Fevkiyye Hüseyin Muhammed. Lübnân: Âlemü’l-Kütüb, 2. Baskı, 1987.
• Çalışır, Elif. Ebû Hanîfe’de Makâsıdü’ş-Şerîanın Fıkha Yansıması: Kitâbü’l-Büyû‘ Örneği. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Çelebi, İlyas. “Ebû Hanîfe’nin Kelâmcılığı, İtikada Dair Risaleleri ve Bunların Otantik Olup Olmadıkları Meselesi”. İmâm-ı Azam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi. 581-594. ed. İbrahim Hatiboğlu. Ankara: Oku Okut Yayınları, 2025.
• Dahhak, Ümmügülsüm. “Hanefîlerde Istıslah ve Makâsıdla İlişkisi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/2 (Aralık 2022), 124-146.
• Dârekutnî, Ebû’l-Hasan Ali b. Ömer b. Ahmed b. Mehdî b. Mes‘ûd b. en-Nu‘mân b. Dînâr el-Bağdâdî. Sünenü’d-Dârekutnî. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 5 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2004.
• Debûsî, Ebû Zeyd. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Halil Muhyiddin el-Meys. yrs.: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2001.
• Dirik, Mehmet. “Ebû Hanîfe’nin İctihad Metodunda İstihsan”. PAU İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/10 (Aralık 2018), 180-224. https://doi.org/10.17859/pauifd.453882
• Duman, Soner. “İttifak Edilen Şer‘î Deliller”. Fıkıh Usûlü El Kitabı. ed. Talip Türcan. 222-254. Ankara: Grafiker Yayınları, 2. Baskı, 2022.
• Ebû Hanîfe, en-Nu‘mân b. Sâbit. el-Âlim ve’l-müteallim. thk. Muhammed Zâhit el-Kevserî. Kâhire: Matbaatü’l-Envâr, h. 1368.
• Ebû Hanîfe, en-Nu‘mân b. Sâbit. el-Fıkhu’l-ebsat. el-İmârâtü’l-‘Arabiyye: Mektebetü’l-Furkân, 1999.
• Ebû Hanîfe, en-Nu‘mân b. Sâbit. el-Fıkhu’l-ekber. Haydarâbâd: ed-Dâiratü’l-Meârifü’l-Osmâniyye, 3. Baskı, 1979.
• Ebû Hanîfe, en-Nu‘mân b. Sâbit. Risâletü Ebî Hanîfe ilâ Osman el-Bettî âlimi ehli’l-Basra. thk. Muhammed Zâhit el-Kevserî. Kâhire: Matbaatü’l-Envâr, h. 1368.
• Ebû Hanîfe, en-Nu‘mân b. Sâbit. Vasiyyetü’l-imâm Ebû Hanîfe en-Nu‘mân. thk. Ebû Muâz Muhammed Abdülhayy Uveyne. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1997.
• Ebû Zehra, Muhammed. Ebû Hanîfe hayâtüh ve ‘asruh ârâ’üh ve fıkhüh. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 1991.
• Ersöz, Resul. “Kur’ân’ı Maksatları Bağlamında Okumanın Değeri: Makâsıdî Tefsir”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 5/2 (Ekim 2021).
• Esad, Ali Muhammed. “et-Tefsîru’l-makâsıdî li’l-Kur’âni’l-Kerîm”. İslâmiyyetü’l-Ma‘rife 89 (2017).
• Eş‘arî, Ebû’l-Hasen Ali b. İsmail b. İshak b. Sâlim b. İsmail b. Abdillah b. Musa b. Ebî Bürde b. Ebî Musa. el-İbâne an usûli’d-diyâne. thk. Fevkî Hüseyin Mahmud. Kâhire: Dâru’l-Ensâr, 1397.
• Gaznevî, Cemâleddîn Ahmed b. Muhammed b. Saîd. Usûlu’d-dîn. thk. Ömer Vefîk ed-Dâûk. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1998.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-İktisâd fi’l-i‘tikâd. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Kavâidü’l-‘akâid. thk. Musa Muhammed Ali. Lübnân: Âlemü’l-Kütüb, 2. Baskı, 1985.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Mustasfâ. thk. Muhammed Abdusselâm Abduşşâfî. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1993.
• Görmez, Mehmet. Hadis İlminin Temel Meseleleri. Ankara: Otto Yayınları, 2. Baskı, 2014.
• Hacvî, Muhammed b. el-Hasan b. el-Arabî b. Muhammed. el-Fikru’s-sâmî fî târîhi’l-fıkhi’l-İslâmî. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1995.
• Hamîs, Muhammed b. Abdirrahman. Usûlü’d-dîn ‘inde’l-imâm Ebî Hanîfe. el-Mektebetü’l-‘Arabiyyetü’s-Suûdiyye: Dâru’s-Sumey‘î, ts.
• Humeydî, Ebû Bekir Abdullah b. Zübeyr b. İsa b. Ubeydillah el-Karşî el-Esedî. Müsnedü’l-Humeydî. thk. Hasan Selim Esed ed-Dârânî. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’s-Sekâ, 1996.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. el-Makâsıdü’ş-şer‘iyye ‘inde sâdeti’l-hanefiyye. Ürdün: Merkezü Envâri’l-‘Ulemâ li’d-Dirâsât, 2020.
• İbn Âşûr. Makâsıdu’ş-şerîati’l-İslâmiyye. thk. Muhammed el-Habîb İbnü’l-Hoca. 3 Cilt. Katar: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 2004.
• İbn Ebî Şeybe, Ebûbekir. el-Kitâbü’l-musannef. thk. Kemal Yusuf el-Hût. 7 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, h. 1409. İbn Ebî’l-‘İz, Sadreddîn Muhammed b. Alâiddîn Ali b. Muhammed el-Hanefî. Şerhu’t-Tahâviyye. thk. Şuayb el-Arnaûd - Abdullah b. el-Muhsin et-Türkî. 2 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• İbn Hazm el-Endelüsî. Mülahhasu ibdâli’l-kıyâs ve’r-ra’y ve’l-istihsân ve’t-taklîd ve’t-ta‘lîl. Thk. Saîd el-Afgânî. Dımaşk: Matbaatü Câmiati Dımaşk, 1960.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Sa‘îd ez-Zâhirî, el-Muhallâ bi’l-asâr. 12 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zâhirî. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ’ ve’n-nihal. 5 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, ts.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmail b. Ömer b. Kesîr el-Karşî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm. 2. Baskı. thk. Sâmi b. Muhammed Sellâme. 8 Cilt. Riyâd: Dâru Tayyibe li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1999.
• İbnü’l-Mukaffa‘. “Risâletü Abdillah b. el-Mukaffa‘ fî’s-sahâbe”. Cemheretü fî resâili’l-‘Arab fî usûri’l-‘Arabiyye. nşr. Ahmet Zeki Safvet. 3/30-47. Beyrût: el-Mektebetü’l-‘İlmiyye, 1966.
• İsferâyînî, Ebû’l-Muzaffer Tâhir b. Muhammed. et-Tabsîr fî’d-dîn ve temyîzü’l-firkati’n-nâciye ani’l-firaki’l-hâlikîn. thk. Kemal Yusuf el-Hût. Lübnân: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• Kâdı Abdülcebbâr, Ebû’l-Hasan. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. Mahmûd Mu-hammed Kâsım. Mısır: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, ts.
• Karâfî, Ebû’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdris b. Abdirrahman el-Mâlikî. el-Fürûk. 4 Cilt. Kâhire: Âlemü’l-Kütüb, ts.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekir b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâiu’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. 7 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2. Baskı, 1986.
• Keskin, Hasan. “Ebû Hanîfe’nin Beş Risalesinde Bazı Tefsir Problemlerine Yaklaşımı”. İslami Araştırmalar Dergisi 15/1-2 (2002), 221-239.
• Koşum, Adnan. “İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe’nin Akılcı Yönteminin (Re’yci) Başlıca Nedenleri ve Düşüncelerinin Oluştuğu İlmî Ortam”. Diyanet İlmî Dergi 54/1 (Ocak-Şubat-Mart 2018), 75-92.
• Köktaş, Yavuz. “Hadislerde Efdaliyet Anlayışına Dair”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17 (2003), 125-162.
• Mâlik b. Enes, İbni Mâlik b. Âmir el-Esbahî el-Medenî. Muvatta’. 2 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1985.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. et-Tevhîd li’l-Mâtürîdî. thk. Fethullah Halîf. İskenderiye: Dâru’l-Câmiâti’l-Mısriyye, ts.
• Mâtürîdî, Muhammed b. Muhammed b. Mahmud Ebû Mansûr. Tefsîru’l-Mâtürîdî. thk. Mecdî Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2005.
• Muhammed Kadri Paşa. Mürşidü’l-hayrân ilâ ma‘rifeti ahvâli’l-insân. Bulak/Kahire: el-Matbaatü’l-Kübrâ’l-Emîriyye, 2. Baskı, 1891.
• Müslim b. Haccâc. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 4 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, h. 1374.
• Neccâr, Abdülmecid. “Modern Dönem İslam Düşüncesinin Makâsıd Merkezli Bir Tefsire Olan İhtiyacı”. Makâsıdî Tefsir Kur’ân-ı Kerîm’i Amaç ve Hikmet Eksenli Anlamak, ed. Mustafa Çağrıcı. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali el-Horâsânî. el-Müctebâ mine’s-sünen = es-Sünenü’s-suğrâ. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. 8 Cilt. Halep: Mektebetü’l-Matbûâtü’l-İslâmiyye, 2. Baskı, 1986.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali el-Horâsânî. es-Sünenü’l-Kübrâ. thk. Hasan Abdulmun‘im Şelebî. 10 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Şeref. el-Minhâc şerhu Sahîhi Müslim b. el-Haccâc. 18 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2. Baskı, h. 1392.
• Nîsâbûrî, Ebû Abdillah el-Hâkim Muhammed b. Abdillah b. Muhammed. el-Müstedrek alâ’s-sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1990.
• Ömer, Ahmed Muhtâr. Mu‘cemü’l-lügati’l-Arabiyyeti’l-mu‘âsıra. 3 Cilt. Kâhire: Âlemü’l-Kütüb, 2008.
• Önder, Muharrem. “İstihsan Kavramının Ortaya Çıkışı”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 7 (Nisan 2006), 181-208.
• Öz, Mustafa. “Tafdîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39/369-371. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Pekcan, Ali. “Hanefî Ekolünde Makâsıd Düşüncesi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 9 (2007), 313-336.
• Pezdevî, Ebû’l-Yüsr Muhammed. Usûlü’d-dîn. thk. Hans Peter Lenz. Kâhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2005.
• Polat, Selahattin. “Hadiste Metin Tenkidi (1)”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/6 (Ocak 1989), 113-130.
• Raysûnî, Ahmed. Makâsıdu’l-makâsıd: el-Gâyâtü’l-‘ilmiyye ve’l-ameliyye li makâsıdi’ş-şerîa. Beyrût: eş-Şebeketü’l-Arabiyye li’l-Ebhâs ve’n-Neşr, 2013.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. İbrahim. el-Keşf ve’l-beyân ‘an tefsîri’l-Kur’ân. thk. Bir Gurup Araştırmacı. 30 Cilt. Cidde: Dâru’t-Tefsîr, 2015.
• San‘ânî, Ebû Bekir Abdürrezzâk b. Hemmâm. el-Musannef. thk. Habîbürrahmân el-A‘zamî. 10 Cilt. el-Hint: el-Meclisü’l-‘İlmî, 2. Baskı, h. 1403.
• Saymerî, Ebû Abdillah Hüseyin b. Ali. Ahbâru Ebî Hanîfe ve ashâbih. Beyrût: Âlemü’l-Kütüb, 2. Baskı, 1985.
• Schacht, Joseph. The Origins of Muhammadan Jurisprudence. Oxford: Oxford University Press, 1967.
• Sel‘ûs, Reym Azzâm. “Eserü Mürâ‘âti’l-Makâsıdi’ş-Şer‘iyye fî Usûli’l-Mezhebi’l-Hanefî”. Mecelletü Ramâh li’l-Buhûs ve’d-Dirâsât 52 (Mart 2021), 141-182.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl Şemsü’l-Eimme. el-Mebsûd. 30 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1993.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. Usûlü’s-Serahsî. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Sezgin, Fuat. Arap-İslam Bilimler Tarihi. 17 Cilt. trc. Nilüfer Epçeli. İstanbul: İBTAV Yayın-ları, 2020.
• Sicistânî, Ebû Dâvud Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk. Sünenü Ebî Dâvud. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 4 Cilt. Beyrût: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, ts.
• Soyal, Fikret. “Ebu Hanife’de Tekfîrin Problematik Boyutu”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2020), 259-296. https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2020.6.2.01
• Söylemez, M. Mahfuz. “Ebû Hanîfe’nin Yetiştiği Şehir: Kûfe”. İmâm-ı Azam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi. ed. İbrahim Hatiboğlu. 33-43. Ankara: Oku Okut Yayınları, 2025.
• Şâfi‘î, Ebû Abdillah Muhammed b. İdris. el-Ümm. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1990.
• Şâfi‘î, Ebû Abdillah Muhammed b. İdris. er-Risâle. thk. Ahmed Şakir. Mısır: Mektebetü’l-Halebî, 1940.
• Şelebî, Muhammed Mustafa. Ta‘lîlü’l-ahkâm. yrs.: Matbaatü’l-Ezher, 1947.
• Şener, Mehmet. “Ebû Hanîfe’de Makâsıd Düşüncesi Üzerine Bir İnceleme”. İmâm-ı Azam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi. ed. İbrahim Hatiboğlu. 155-173. Ankara: Oku Okut Yayınları, 2025.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Abdillah. İrşâdü’l-fühûl ilâ tahkîki’l-hakk min ‘ilmi’l-usûl. thk. Ahmed Azv ‘İnâye. 2 Cilt. Dimaşk: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1999.
• Şeybânî, Ebû Abdillah Muhammed b. el-Hasan b. Ferkad. el-Asl. thk. Muhammed Boynukalın. 12 Cilt. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 2012.
• Şinkîtî, Ahmed Mahmud Abdilvehhâb. el-Vasfü’l-münâsib li şer‘i’l-hükm. Medine: Merkezü’l-Bahsi’l-‘İlmî ve İhyâü’t-Türâsi’l-İslâmî, h. 1415.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr b. Yezîd b. Kesîr b. Gâlip el-Âmulî Ebû Ca‘fer. Câmiu’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân, thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Tayâlisî, Ebû Dâvud Süleyman b. Dâvud b. el-Cârûd. Müsned. thk. Muhammed b. Abdilmuhsin et-Türkî. 4 Cilt. Mısır: Dâru Hicr, 1999.
• Terzioğlu, Hülya. “Ebû Hanîfe’nin Din Anlayışında İnsan Merkezlilik”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 1/19 (Nisan 2012), 399-415.
• Tirmizî, Muhammed b. İsa. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 5 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998. Tok, Fatih. İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe’nin Kur’an Anlayışı. ed. Yusuf Şevki Yavuz. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2017.
• Vasfî Âşûr, Ebû Zeyd. “et-Tefsîru’l-makâsıdî li süveri’l-Kur’âni’l-Kerîm Fî zilâli’l-Kur’ân ünmûzecen”. Mu’temeru Fehmi’l-Kur’ân: Beyne’n-Nass ve’l-Vâkıa. Cezâyir: Usûli’d-Dîn Fakültesi, 4-5 Aralık 2013.
• Yaman, Ahmet - Çalış, Halit. İslam Hukukuna Giriş. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 8. Baskı, 2014.
• Yaşar, Mehmet. “İbn Abbas’ın Tefsir Kaynakları ve Tefsir Metodunun İncelikleri Üzerine”. Tasavvur - Tekirdağ İlahiyat Dergisi 8/2 (Aralık 2022): 1499-1539. https://doi.org/10.47424/tasavvur.1180925
• Zekiyyüddîn Şa‘bân. Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî. 2. Baskı. Beyrût: Matâbiu Dâri’l-Kütüb, 1971.
• Wijaya, Aksin ve Shofiyullah Muzammil. “Maqasidi Tafsir: Uncovering and Presenting Maqasid Ilahi-Qur’ani into Contemporary Contexts”. al-Jami‘ah: Journal of Islamic Studies 59/2 (2021).