Does al-Bayḍāwī Have a Definition of Tafsīr? The Issue of the Attribution of Ta‘rīfāt al-‘ulūm to al-Bayḍāwī

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 711 - 740, 30.10.2025

Nesibe Büşra Tokuş

https://doi.org/10.31121/tader.1711178

Öz

One of the most prominent figures in the history of Qur’ānic exegesis (tafsīr), Qāḍī al-Bayḍāwī (d. 691/1292), offers important remarks regarding the discipline of tafsīr in the introduction of his Anwār al-Tanzīl, yet he does not provide a formal definition of tafsīr therein. However, the treatise Ta‘rīfāt al-‘Ulūm, attributed to al-Bayḍāwī, includes such a definition. In the glosses (ḥawāshī) and commen-taries (shurūḥ) on Anwār al-Tanzīl, various definitions of tafsīr are discussed while interpreting al-Bayḍāwī’s statements on the discipline, but neither Ta‘rīfāt al-‘Ulūm nor its definition of tafsīr is mentioned. Assuming that Ta‘rīfāt al-‘Ulūm is a well-known work, the fact that commentators and glossators have not referred to it, along with its attribution to al-Bayḍāwī in later sources, calls for a critical examination of whether the work truly belongs to al-Bayḍāwī. This inquiry is critical for de-termining whether al-Bayḍāwī truly articulated a definition of tafsīr. Accordingly, this article investi-gates the attribution of Ta‘rīfāt al-‘Ulūm to al-Bayḍāwī by analyzing its content and manuscript co-pies. Content analysis reveals several findings that reinforce doubts about whether the work truly belongs to al-Bayḍāwī, including internal inconsistencies and definitional differences compared to his other works. However, the presence of clear statements attributing the work to al-Bayḍāwī in all identified and complete manuscripts weakens these doubts. Therefore, unless new evidence emerges, it seems necessary to take Ta‘rīfāt al-‘Ulūm into account -albeit with scholarly caution- when discus-sing the existence of al-Bayḍāwī’s definition of tafsīr. The fact that commentators and glossators did not refer to this work suggests that it was not widely known. The article also offers an evaluative reading of the definition of tafsīr found in Ta‘rīfāt al-‘Ulūm, considering al-Bayḍāwī’s exegetical approach. The definition presents tafsīr not only as the interpretation of the meanings of the Qur’ān, but also as the derivation of rulings (aḥkām), thus granting it a broad functional scope. In his work Tuḥfat al-Abrār, where he classifies the sciences as originating from tafsīr and ḥadīth, al-Bayḍāwī does not explicitly associate tafsīr with one exclusive interpretive function. This silence points to his expansive conception of tafsīr. Thus, any scholarly activity aiming to understand the meanings of verses and derive rulings from them can be situated within the domain of tafsīr. In this respect, the science of tafsīr manifests itself as a domain where different disciplines converge to comprehend the divine word and derive rulings from it. Al-Bayḍāwī’s statement at the beginning of Anwār al-Tanzīl, in which he describes tafsīr as the noblest of sciences and the head of all religious disciplines, can be interpreted within this framework. The inclusion of insights pertaining to various disciplines in the exegesis of verses in Anwār al-Tanzīl demonstrates that al-Bayḍāwī practically upheld his expansive understanding of tafsīr. Accordingly, the definition of tafsīr in Ta‘rīfāt al-‘Ulūm appears to be consis-tent with al-Bayḍāwī’s exegetical approach and practice.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr , al-Bayḍāwī , Definition of tafsīr , Ta‘rīfāt al-‘ulūm , Classification of sciences

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Beyzâvî’nin Bir Tefsir Tanımı Var mı veya Ta‘rîfâtü’l-‘ulûm’un Beyzâvî’ye Nispeti Meselesi

Öz

Tefsir tarihinin en önemli isimlerinden biri olan Kādî Beyzâvî (öl. 691/1292), Envârü’t-tenzîl’in mu-kaddimesinde tefsir ilmine dair önemli açıklamalarda bulunmuş fakat bir tefsir tanımı yapmamıştır. Beyzâvî’ye nispet edilen ilimler tasnifi risâlesi Ta‘rîfâtü’l-‘ulûm’da ise bir tefsir tanımı yer almakta-dır. Envârü’t-tenzîl şerh ve hâşiyelerinde Beyzâvî’nin tefsir ilmine dair ifadeleri açıklanırken çeşitli tefsir tanımları zikredilmiş ancak ne Ta‘rîfâtü’l-‘ulûm’dan ne müellifin bir tefsir tanımı bulunduğun-dan bahsedilmiştir. Ta‘rîfâtü’l-‘ulûm’un bilinen bir eser olduğu kabul edilirse, şârih ve muhaşşîlerin bu esere başvurmamış olmaları, ayrıca eserin Beyzâvî’ye son dönem kaynaklarda nispet edilmiş ol-ması, ona aidiyetini sorgulamayı gerektirmektedir. Bu, Beyzâvî’nin gerçekten bir tefsir tanımı olup olmadığı noktasındaki soruya cevap verebilmek için önemlidir. Bu amaçla makalede Ta‘rîfâtü’l-‘ulûm’un Beyzâvî’ye aidiyeti, eserin muhtevası ve nüshaları üzerinden soruşturulmuştur. Muhteva açısından gerçekleştirilen incelemede eserin Beyzâvî’ye ait olmadığı yönündeki şüpheleri güçlendiren bulgular elde edilmiştir. Bunlar arasında eserin birtakım eksiklik ve tutarsızlıklar içermesi ile eserdeki bazı tanımların Beyzâvî’nin diğer eserlerindeki tanımlardan farklılık göstermesi sayılabilir. Ancak tespit edilen tam nüshalarının tümünün üzerinde, eserin Beyzâvî’ye ait olduğuna dair kayıtlar bulun-ması, aidiyet konusundaki şüpheleri zayıflatmaktadır. Bu sebeple -farklı yeni bulgular elde edilene kadar- Beyzâvî’nin tefsir tanımı noktasında Ta‘rîfâtü’l-‘ulûm’un -ihtiyat payıyla da olsa- dikkate alınmasının gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Şârih ve muhaşşîlerin bu esere başvurmaması, eserin yay-gın biçimde bilinmediğini göstermektedir. Makalede ayrıca, Ta‘rîfâtü’l-‘ulûm’daki tefsir tanımının Beyzâvî’nin tefsir anlayışı çerçevesinde değerlendirilmesi de yapılmıştır. Tanımda Kur’ân’ın manala-rını anlama ve açıklamanın yanı sıra hükümlerini çıkarma şeklinde bir görev de verilerek tefsire çok geniş bir faaliyet alanı tanınmaktadır. Beyzâvî’nin dinî ilimlerin tefsir ve hadisten doğduğunu söyle-diği Tuḥfetü’l-ebrâr isimli eserinde, ayet ve hadisleri konularına göre bölümleyerek ilimlerin onlarla ilgilenme cihetlerini belirtirken tefsirin ayetlerle ilgilenme veçhini zikretmemesi, onun tefsir tasavvu-runun genişliğine işaret etmektedir. Buna göre ayetleri anlama ve hükümlerini çıkarma noktasındaki araştırmalar tefsir faaliyeti içinde değerlendirilebilir. Bu haliyle tefsir ilmi, Allah’ın kelamını anlamak ve hükümlerini çıkarmak üzere ilimlerin buluştuğu bir faaliyet alanı olarak kendini göstermektedir. Beyzâvî’nin Envârü’t-tenzîl’in başında tefsirin ilimlerin kıymet bakımından en yücesi, dinî ilimlerin reisi ve başı olduğunu söylemesi de bu çerçevede anlaşılabilir. Envârü’t-tenzîl’de, ayetlerin tefsirinde çeşitli ilimlere dair çıkarımlara yer verilmesi de Beyzâvî’nin geniş tefsir anlayışını pratikte de sürdür-düğünü göstermektedir. Şu hâlde Ta‘rîfâtü’l-‘ulûm’daki tefsir tanımı Beyzâvî’nin tefsir anlayışı ve pratiği ile uyumlu görünmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Beyzâvî , Tefsir tanımı , Ta‘rîfâtü’l-‘ulûm , İlimler tasnifi

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

هل لدى البيضاوي تعريف للتفسير؟ مسألة نسبة رسالة تعريفات العلوم إلى البيضاوي

Öz

القاضي البيضاوي، أحد أهم الأسماء في تاريخ التفسير، قدم تصريحات مهمة حول علم التفسير في مقدمة كتاب أنوار التنزيل، لكنه لم يقدم تعريفاً للتفسير. وفي رسالة تصنيف العلوم التي تنسب إلى البيضاوي، تعريف للتفسير. وفي أثناء شرح أقوال البيضاوي في علم التفسير في شروح وحواشي كتاب أنوار التنزيل، وردت تعريفات مختلفة للتفسير، ولكن لم يذكر رسالة تعريفات العلوم ولا أن المؤلف له تعريف للتفسير. إذا سلمنا أن رسالة تعريفات العلوم رسالة معروفة، فإن عدم إشارة الشراح والمحشين إليها، ونسبتها إلى البيضاوي في المصادر المتأخرة، يوجب التساؤل عن نسبة الرسالة إليه. وهذا مهم للإجابة على سؤال هل لدى البيضاوي تعريف للتفسير حقيقة؟ ولتحقيق هذه الغاية تبحث عن نسبة رسالة تعريفات العلوم إلى البيضاوي في المقال من خلال محتواها ونسخها. وفي البحث الذي أجري من حيث المحتوى، تم التوصل إلى نتائج تؤكد الشكوك في أن الرسالة من تأليفات البيضاوي. ومن هذه النتائج أن الرسالة تحتوي على بعض النواقص والتناقضات، وأن بعض التعريفات الواردة فيها تختلف عن التعريفات الواردة في كتب البيضاوي الأخرى. ومع ذلك، فإن أن تحمل جميع نسخ الرسالة الكاملة المكتشفة قيود تشير إلى أن الرسالة ينتمي إلى البيضاوي، تضعف الشكوك حول نسبتها إليه. ولأجل ذلك ظهرت ضرورية أن نعتبر على رسالة تعريفات العلوم في وجود تعريف البيضاوي للتفسير ـ ولو بشيء من الحذرـ إلى أن يتم التوصل إلى نتائج جديدة مختلفة. إن عدم إشارة الشراح والمحشين إلى هذه الرسالة يدل على أنها لم تكن معروفة شائعة. علاوة على ذلك يقوم المقال بتقييم تعريف التفسير في رسالة تعريفات العلوم في إطار فهم البيضاوي للتفسير. ويعطى مجال النشاط الواسعة للتفسير جداً في هذا التعريف بإعطائه إليه وظيفة استخراج أحكام القرآن الكريم بالإضافة إلى فهم وبيان معانيه. ويدل أقوال البيضاوي في كتابه تحفة الأبرار على اتساع مفهوم التفسير عنده. وقد قال البيضاوي في هذا الكتاب إن العلوم الدينية تتولد من علمي التفسير والحديث، وبعد ذلك قسم الآيات والأحاديث حسب موضوعاتها وأشار إلى جهة تناول العلوم الآيات والأحاديث، بينما لم يشر جهة تناول التفسير بالآيات. ويفهم من هنا أن الدراسات في فهم الآيات واستخراج أحكامها تعتبر ضمن نشاط التفسير. وبهذا المعنى فإن علم التفسير يظهر لنا كمجال للنشاط تجتمع فيه العلوم لفهم كلام الله تعالى واستخراج أحكامه. ويمكن أن يفهم قول البيضاوي في مقدمة أنوار التنزيل في أن التفسير هو أعظم العلوم مقدارا ورئيس العلوم الدينية ورأسها، في هذا الإطار. إن إدراج البيضاوي استنباطات تتعلق على علوم مختلفة في تفسير الآيات في أنوار التنزيل يدل أيضاً على أن البيضاوي طبق فهمه الواسع للتفسير في الممارسة العملية. إذن يبدو أن تعريف التفسير في رسالة تعريفات العلوم يتوافق مع فهم البيضاوي وممارسته للتفسير.

Anahtar Kelimeler

علم التفسير , البيضاوي , تعريف التفسير , تعريفات العلوم , تصنيف العلوم

Etik Beyan

يعلن أنه قد تم الالتزام بالمبادئ العلمية والأخلاقية أثناء إجراء هذه الدراسة وكتابتها، وأن جميع المصادر المستخدمة قد تم ذكرها في قائمة المراجع

Kaynakça

• Ali, Yusuf Ahmed. el-Beyḍâvî ve menhecühû fi’t-tefsîr. Mekke: Câmi‘atü Ümmi’l-Kurâ, Doktora Tezi, 1997.
• Altınıçokzâde, Abdullah b. Muhammed. el-Cem‘u’l-ḥâvî fî şerḥi’l-Beyḍâvî. Konya: Yusuf Ağa Ktp., Yusuf Ağa Ktp., YY0000005171, 1b-222b.
• Âmilî, Bahâeddin. Ḥâşiye ‘alâ Envari’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl. İstanbul: Nuruosmaniye Ktp., Nuruosmaniye, 484, 1b-128b.
• Arıcı, Mustakim. “Bir Biyografinin Yeniden İnşası: Kādî Beyzâvî, İlişki Ağları ve Eserleri”. İslâm İlim ve Düşünce Geleneğinde Kādî Beyzâvî. ed. Mustakim Arıcı. 23-103. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı – İstanbul: İSAM Yayınları, 2017.
• Ay, Mahmut. “Envârü’t-Tenzîl’in Kaynakları ve Tefsir Yöntemi”. İslâm İlim ve Düşünce Geleneğinde Kādî Beyzâvî. ed. Mustakim Arıcı. 355-441. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı – İstanbul: İSAM Yayınları, 2017.
• Bâbertî, Ekmeleddin. Ḥâşiye ‘ale’l-Keşşâf ‘an ḥaḳā’iḳi ġavâmiḍi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-te’vîl. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Carullah, 198, 1b-169a.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-‘ârifîn esmâ’ü’l-mü’ellifîn ve âsâru’l-musannifîn. 1. cilt. tsh. Kilisli Rifat Bilge - İbnülemin Mahmut Kemal İnal. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1951.
• Başoğlu, Tuncay. Fıkıh Usulünde Fahreddin er-Râzî Mektebi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Bervecî Sıbgatullah. Ḥâşiye ‘alâ Envari’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, 226, 1b-97a.
• Berzencî, Muhammed b. Abdirresûl eş-Şehrezûrî. Enhâru’s-selsebîl li-riyâḍi Envâri’t-tenzîl ve mizâcü’z-zencebîl li-ḥiyâḍi esrâri’t-te’vîl. İstanbul: Beyazıt Ktp., Veliyyüddin Efendi, V303, 1b-402a.
• Beyzâvî, Nâsırüddin Abdullah b. Ömer. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl el-ma‘rûf bi-tefsîri’l-Beyḍâvî. haz. Muhammed Abdurrahman el-Mar‘aşlî. 5 cilt. Beyrut: Dâru İhyâ’i’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Beyzâvî, Nâsırüddin Abdullah b. Ömer. el-Gāyetü’l-ḳuṣvâ fî dirâyeti’l-fetvâ. thk. Ali Muhyiddin Ali el-Karadâğî. 3 cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâ’iri’l-İslâmiyye, 1429/2008.
• Beyzâvî, Nâsırüddin Abdullah b. Ömer. Minhâcü’l-vüṣûl ilâ ‘ilmi’l-‘uṣûl. thk. Şa‘bân Muhammed İsmâil. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1429/2008.
• Beyzâvî, Nâsırüddin Abdullah b. Ömer. Mirṣâdü’l-ifhâm ilâ mebâdi’i’l-aḥkâm. haz. Hasan b. Abdurrahman el-Hüseyin. 3 cilt. Kuveyt: Darü’z-Ziyâ’, 2015/1436.
• Beyzâvî, Nâsırüddin Abdullah b. Ömer. Niẓâmü’t-tevârîḫ. tsh., mukaddime, notlar ve açıklamalar Encüm Rahmânî. Lahor: İdâre-i Sekâfet-i İslâmiyye, 2010.
• Beyzâvî, Nâsırüddin Abdullah b. Ömer. Ta‘rîfâtü’l-‘ulûm. Amasya: Amasya Beyazıt Ktp., Amasya Beyazıt, 1761/27, 139b-142a.
• Beyzâvî, Nâsırüddin Abdullah b. Ömer. Ta‘rîfâtü’l-‘ulûm. Ankara: A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Ktp., Mustafa Çon A ve B, 221-003, 187b-200a.
• Beyzâvî, Nâsırüddin Abdullah b. Ömer. Ta‘rîfâtü’l-‘ulûm. Ankara: A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Ktp., Mustafa Çon A ve B, 447-001, 3b.
• Beyzâvî, Nâsırüddin Abdullah b. Ömer. Ta‘rîfâtü’l-‘ulûm. Ankara: Milli Ktp., Nevşehir Ürgüp Tahsin Ağa İlçe Halk Ktp., 50 Ür 386/12, 119b-121b.
• Beyzâvî, Nâsırüddin Abdullah b. Ömer. Ta‘rîfâtü’l-‘ulûm. Ankara: Milli Ktp., Samsun İl Halk Ktp., 55 Hk 344/3, 23b-24b.
• Beyzâvî, Nâsırüddin Abdullah b. Ömer. Ta‘rîfâtü’l-‘ulûm. Bursa: Bursa İnebey Ktp., Genel, 4774/3, 69b-71a.
• Beyzâvî, Nâsırüddin Abdullah b. Ömer. Ta‘rîfâtü’l-‘ulûm. Bursa: Bursa İnebey Ktp., Genel, 5004/23, 168b-170a.
• Beyzâvî, Nâsırüddin Abdullah b. Ömer. Ta‘rîfâtü’l-‘ulûm. Bursa: Bursa İnebey Ktp., Ulucami, 2483/2, 25b-26b.
• Beyzâvî, Nâsırüddin Abdullah b. Ömer. Ta‘rîfâtü’l-‘ulûm. Çorum: Çorum Hasan Paşa Ktp., Hasan Paşa Yazma, 2436/15, 250b-252b.
• Beyzâvî, Nâsırüddin Abdullah b. Ömer. Ta‘rîfâtü’l-‘ulûm. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, 03668-014, 116a-119a.
• Beyzâvî, Nâsırüddin Abdullah b. Ömer. Ta‘rîfâtü’l-‘ulûm. İstanbul: Topkapı Sarayı Ktp., Revan Köşkü, 2018/10, 97b-100a.
• Beyzâvî, Nâsırüddin Abdullah b. Ömer. Ta‘rîfâtü’l-‘ulûm. “Kâdî Beyzâvî’ye (v. 685/1286) Göre İlimlerin Tasnifi ve Munîf fî Sinâ‘ati’t-tarîf/Ta‘rîfâtü’l-‘ulûm Adlı Eserinin Edisyon Kritiği”. thk. Mansur Koçinkağ. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 26 (2015), 383-404.
• Beyzâvî, Nâsırüddin Abdullah b. Ömer. Ta‘rîfâtü’l-‘ulûm. Manisa: Manisa Ktp., Akhisar Zeynelzade, 649/13, 140b-142a.
• Beyzâvî, Nâsırüddin Abdullah b. Ömer. Ṭavâli‘u’l-envâr min meṭâli‘i’l-enẓâr. thk. Abbâs Süleyman. Beyrut: Dâru’l-Cîl - Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1411/1991.
• Beyzâvî, Nâsırüddin Abdullah b. Ömer. Tuḥfetü’l-ebrâr Şerḥu Meṣâbîḥi’s-sünne. thk. Nûreddin Tâlib vd. 3 cilt. Dâru’s-sekâfeti’l-İslâmiyye, 1433/2012.
• Bitlisî, İdrîs. Ḥâşiye ‘alâ Envari’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Ayasofya, 303M, 1b-145a.
• Boyalık, M. Taha. “el-Keşşâf Şerh-Haşiye Geleneğinde Tefsir İlminin Mahiyeti Tartışması”. Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 4/1 (Ekim 2017), 91-118. dx.doi.org/10.12658/Nazariyat.4.1.M0042
• Boyalık, M. Taha. “Molla Fenârî’nin Tefsir İlminin Mahiyetine Dair Tartışmasının Tahlili”. İslâm Araştırmaları Dergisi 18 (2007), 73-100.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Litteratur (GAL). 2 cilt. Leiden: E. J. Brill, 1943-49.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Ḥâşiye ‘alâ Envari’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl. Bursa: Bursa İnebey Ktp., Genel, 31, 1b-418b.
• Büyük, Enes. “Envârü’t-Tenzîl Şerh-Hâşiyelerinde Tefsir İlminin Mahiyeti”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 24/3 (Haziran 2020), 1039-1058. https://doi.org/10.18505/cuid.690206
• Büyük, Enes. Tefsir İlminin Mahiyeti Sorunu. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Büyük, Enes. “Tefsirin Dini İlimler Arasındaki Konumuna Dair Bazı Envârü’t-Tenzîl Hâşiyelerinin İncelenmesi”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 54 (Aralık 2020/2), 203-228. https://doi.org/10.29288/ilted.743708
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Ḥâşiye ‘ale’l-Keşşâf ‘an ḥaḳā’iḳi ġavâmiḍi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-te’vîl. 1. Cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1397/1977.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Mu‘cemü’t-Ta‘rîfât. thk. Muhammed Sıddîk el-Menteşâvî. Kahire: Dâru’l-Fazîlet, ts.
• Çiçek, Mehmet. “Kâfiyeci’de Tefsir İlminin Mahiyeti”. Tefsir İlminin Mahiyetine Yaklaşımlar -Klasikten Çağdaş Döneme-. ed. Enes Büyük. 111-140. İstanbul: Kitâbî, 2023.
• Çiçek, Mehmet. “Tefsir İlminin Tanımı: Molla Fenârî Örneği”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 1/1 (2017), 1-20.
• Demirci, Mehmet. “Tefsir İlminin Mahiyeti”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 1/1 (2017), 21-46.
• Emîr Pâdişah, Muhammed Emîn b. Mahmûd el-Hüseynî el-Buhârî. Ḥâşiye ‘alâ Envari’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl. İstanbul: Köprülü Ktp., Fazıl Ahmed Paşa, 181, 1b-113b.
• Endelüsî, Ebû Hayyân. Tefsîru’l-Baḥri’l-muḥîṭ, thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd vd. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
• Ensârî, Zekeriyyâ. Fetḥu’l-celîl bi-beyâni ḫafiyyi Envâri’t-tenzîl, İstanbul: Süleymaniye Ktp., Murad Molla, 221, 1b-171a.
• Erkekli, Mustafa. Beydâvî Tefsirinin Tenkîdine Dâir Yazılmış İthâf ve İs’âf Adlı Eserlerin Tahkiki. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1990.
• Fenârî, Molla Şemseddin Muhammed b. Hamza. ‘Aynü’l-a‘yân. Dersaadet: Rıfat Bey Matbaası, 1325.
• Fenarîzâde, Mehmed b. Muhammed. Ḥâşiye ‘alâ Envari’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, 1102, 311b-344b.
• Feyzullah Efendi, Feyzullah b. Muhammed. Ḥâşiye ‘alâ Envari’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, 7348, 1b-128b.
• Hâcî, Abdulaziz. el-Beyḍâvî müfessiran. Dımaşk - Beyrut: Dârü’n-Nevâdir, 1434/2013.
• Hafâcî, Şehâbeddin. ‘İnâyetü’l-Ḳāḍî ve kifâyetü’r-Râḍî. ḍabatahu Abdurrezzak el-Mehdî. 9 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1997.
• Halebî, İbrâhim b. Süleyman el-Kürdî. Ḥâşiye ‘alâ Envari’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl. Ankara: Milli Ktp., Samsun İl Halk Ktp., 55 Hk 771, 1b-423a.
• Hatîb el-Vezîrî, Şemseddin Muhammed b. İbrâhim. Ḥâşiye ‘alâ Envari’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Murad Molla, 209, 1b-96b.
• Hüseyin, Hasan b. Abdurrahman. “el-Ḳısmü’d-dirâsî”. Mirṣâdü’l-ifhâm ilâ mebâdi’i’l-aḥkâm. mlf. Nâsıruddin Abdullah b. Ömer el-Beyzâvî. 1/33-213. Kuveyt: Dârü’z-ziyâ’, 1436/2015.
• İbn Kâvân (Kârân), Bedreddin Hüseyin b. Şihâbüddin Ahmed el-Geylânî eş-Şâfi‘î. Ḥâşiye ‘alâ ḫutbeti Envâri’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl Kastamonu: Kastamonu Yazma Eser Ktp., Kastamonu Halk Ktp., 1913, 1b-75b.
• İbnü’l-Ekfânî. İrşâdü’l-ḳāṣıd ilâ esne’l-maḳāṣıd. tsh. M. Selim el-Âmidî el-Buhârî. Beyrut, 1322/1904.
• İSAM, İslam Araştırmaları Merkezi. “Türkiye Kütüphaneleri Kataloğu”. Son erişim tarihi: 1 Temmuz 2025. https://kutuphane.isam.org.tr/?blm=ayrintignlktp&navdil=tr
• Karamânî, Nûreddin Hamza b. Mahmud. Taḳşîru’t-tefsîr, İstanbul: Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, 203, 1b-196b.
• Kaya, Mehmet. “Ebû Hayyân’ın el-Bahru’l-Muhît’i Çerçevesinde Tefsir İlminin Mahiyeti ”. Tefsir İlminin Mahiyetine Yaklaşımlar -Klasikten Çağdaş Döneme-. ed. Enes Büyük. 21-52. İstanbul: Kitâbî, 2023.
• Kâzerûnî, Ebü’l-Fazl el-Kureşî es-Sıddîkî. Ḥâşiye ‘alâ Envari’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl. (Envaru’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl’in hâmişinde) tsh. Muhammed ez-Zührî el-Gamrâvî vd. 4 cilt. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Arabiyyeti’l-Kübrâ, 1330.
• Kırımî, Ahmed b. Abdullah. Miṣbâḥu’t-ta‘dîl fî keşfi Envâri’t-tenzîl. İstanbul: Millet Ktp., Feyzullah Efendi, 147, 1b-292a.
• Kiraz, Celil. “Envârü’t-Tenzîl Eleştirileri ve Tahlili”. İslâm İlim ve Düşünce Geleneğinde Kādî Beyzâvî. ed. Mustakim Arıcı. 659-705. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı – İstanbul: İSAM Yayınları, 2017.
• Koçinkağ, Mansur. “Kâdî Beyzâvî’nin Ta‘rîfâtü’l-ulûm’unda İlimler”. İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri. ed. Mustakim Arıcı. 145-165. İstanbul: Klasik, 2019.
• Koçinkağ, Mansur. “Kâdî Beyzâvî’ye (v. 685/1286) Göre İlimlerin Tasnifi ve Munîf fî Sinâ‘ati’t-Tarîf/Ta‘rîfâtü’l-‘Ulûm Adlı Eserinin Edisyon Kritiği”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 26 (2015), 383-404.
• Konevî İsâmüddin İsmâil b. Muhammed. Ḥâşiyetü’l-Ḳonevî ‘alâ tefsîri’l-Beyḍāvî ve me‘ahû Ḥâşiyetü İbni’t-Temcîd. ḍabatahu Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. 20 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• Lârî, Muslihuddîn. Ḥâşiye ‘alâ Envari’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl. Manisa: Manisa Ktp., Manisa İl Halk Ktp., 37/1, 1b-75b.
• Makdisî, İbn Şerîf. Ḥâşiye ‘alâ Envari’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl. Kastamonu: Kastamonu Yazma Eser Ktp., Kastamonu Halk Ktp., 2619, 1b-122b.
• Menteşzâde, Abdurrahim Efendi. Ḥâşiye ‘alâ Envari’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl. İstanbul: Millet Ktp., Feyzullah Efendi, 150, 1b-23a.
• Merâğî, Abdullah Mustafa. el-Fetḥu’l-mübîn fî tabaḳāti’l-uṣûliyyîn. nşr. Muhammed Ali Osman. 2 cilt. Matba‘atü Ensâri’s-Sünneti’l-Muhammediyye, 1947/1366.
• Molla Hüsrev, Ḥâşiye ‘alâ Envari’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Fatih, 492, 1b-183a.
• Nablusî, Abdulganî b. İsmâil. et-Taḥrîru’l-ḥâvî ‘alâ tefsîri’l-Beyḍāvî. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa, 78, 1b-675b.
• Okuyucu, Nail. “Kādî Beyzâvî’nin Fıkıh Tasavvuru ve Şâfiî Fürû-i Fıkıh Geleneğindeki Yeri”. İslâm İlim ve Düşünce Geleneğinde Kādî Beyzâvî. ed. Mustakim Arıcı. 471-520. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı – İstanbul: İSAM Yayınları, 2017.
• Paçacı, Mehmet. Çağdaş Dönemde Kur’an’a ve Tefsire Ne Oldu?. İstanbul: Klasik, 2. Basım, 2013.
• Pehlivân, Alâeddin Ali. Ḥâşiye ‘ale’l-Keşşâf ‘an ḥaḳā’iḳi ġavâmiḍi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-te’vîl. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Yeni Cami, 145, 1b-350b.
• Rûşenî, Mahmûd b. Nûrullah. Ḥâşiye ‘alâ Envari’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Yeni Medrese, 24, 1b-57-b.
• Sâdıkî el-Geylânî, Mahmud b. Hüseyin. Fetḥu’l-kerîmi’l-münezzeh ‘ani’l-müsâvî fî ṣaḥâ’ifi’l-Beyḍāvî. İstanbul: Nuruosmaniye Ktp., Nuruosmaniye, 526, 1b-242b.
• Sinobî, Ahmed. Maẓharu Envâri’t-tenzîl fî keşfi esrâri’t-te’vîl. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, 192, 1b-59a.
• Siyâlkûtî, Abdülhakîm. Ḥâşiye ‘alâ Envari’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl. nşr. Mehmed Nâil. İstanbul: Dâru’t-Tıbâati’l-Âmire, 1270.
• Smyth, William. “Belâgat İlmi’nin Standart Hale Gelen Düzenlenişi ve es-Sekkâkî’nin Miftâhu’l-Ulûm’u”. çev. Abdullah Yıldırım. İ.Ü. Şarkiyat Mecmuası 22 (2013/1), 213-232.
• Süleyman, Abbas Muhammed Hasan. Taṣnîfü’l-‘ulûm beyne Naṣîriddîn et-Ṭûsî ve Nâṣıriddîn el-Beyḍâvî. Beyrut: Dâru’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1996.
• Sülün, Murat (ed.). İslâmî İlimlerde Metodoloji/Usûl – III/3 Tefsir Nasıl Bir İlimdir?. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2011.
• Sürûrî, Muslihuddin Mustafa. Ḥâşiye ‘alâ Envari’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl. İstanbul: Ragıp Paşa Ktp., Ragıp Paşa, 128, 1b-342b.
• Süyûtî, Celâleddin. el-İtḳān fî ‘ulûmi’l-Ḳur’ân. thk. Merkezü’d-dirâseti’l-Kur’âniyye. 7 cilt. Medine: Mücemma‘u’l-Melik Fehd li-Tıbâ‘ati’l-Mushafi’ş-Şerîf, ts.
• Süyûtî, Celâleddin. “Nevâhidü’l-ebkâr ve şevâridü’l-efkâr”. Nevâhidü’l-ebkâr ve şevâridü’l-efkâr te’lîfü Abdirraḥmân bin Ebî Bekr bin Muḥammed Ebi’l-Faḍl Celâliddîn es-Süyûṭî min evveli’l-kitâb ilâ (20) min sûreti’l-Baḳara dirâse ve taḥḳīḳ. haz. Ahmed Hâc Muhammed Osman. 1-464. Medine: Câmi‘atü Ümmi’l-Kurâ, Doktora Tezi, 1423-1424.
• Şeyhzâde, Muhammed b. Muslihuddin Mustafa. Ḥâşiyetü Muḥyiddîn Şeyḫzâde ‘alâ tefsîri’l-Ḳāḍî el-Beyḍāvî. ḍabatahu Muhammed Abdulkâdir Şahin. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1999.
• Şirvânî, Muhyiddin Muhammed b. Cemaleddin. Ḥâşiye ‘alâ Envari’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Damat İbrahim Paşa, 180, 1b-381a.
• Şirvânî, Sadreddinzâde Mehmed Emin b. Sadreddin. Ḥâşiye ‘alâ Envari’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Laleli, 317, 1b-238a.
• Teftâzânî, Sa‘deddin. Ḥâşiye ‘ale’l-Keşşâf ‘an ḥaḳā’iḳi ġavâmiḍi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-te’vîl. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Yusuf Ağa, 72, 1b-486a.
• TÜYEK, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. “Yazma Eserler Veritabanı”. Son erişim tarihi: 1 Temmuz 2025. https://portal.yek.gov.tr/main/login
• Zerkeşî, Bedreddin. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Ḳur’ân. thk. Yusuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî vd. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1410/1990.
• Ziriklî, Hayreddin. A‘lâm Ḳāmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ’ mine’l-‘Arab ve’l-müsta‘rebîn ve’l-müsteşriḳīn. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.
• Zuhaylî, Muhammed. el-Kādî el-Beyḍâvî el-müfessir el-uṣûlî el-mütekellim el-faḳīh el-mü’erriḫ el-edîb sâhibu’t-teṣânîfi’l-meşhûra. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1308/1988.