The Contribution of the 5th Century AH to the Literature of Qurʾānic Orthography: Ibn Muʿādh al-Juhanī and His Work Kitābu’l-Badīʿ fī Maʿrifati mā Rusima fī Muṣḥafi ʿUthmān

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 825 - 853, 30.10.2025

Selim Çakıroğlu

https://doi.org/10.31121/tader.1715433

Öz

This article examines Kitābu’l-Bedīʿ fī Maʿrifati Mā Rusima fī Muṣḥafi ʿUthmān, authored by Ibn Muʿāz al-Juhanī al-Andalusī (d. 442/1050), a fifth-century Hijri Andalusian scholar, in terms of its contributions to the rasm al-muṣḥaf (orthographic tradition of the Qur’an) literature. The codification of the Qur’an began with the recording of revelations during the Prophet Muhammad’s lifetime and was later standardized under the caliphates of Abū Bakr and ʿUthmān. The maṣāḥif ʿUthmāniyya (ʿUthmānic codices), which emerged during this standardization process, laid the foundations for the rasm tradition with their distinct orthographic styles. In this context, the binding authority of the ort-hographic features adopted in these early codices and the obligation of later manuscripts to conform to these standards have long been subjects of scholarly debate. From the second Hijri century onwards, works devoted to preserving and documenting the orthographic variations in Qur’anic manuscripts began to be compiled, and these efforts became more systematic during the fourth and fifth centuries. The works of scholars such as Abū al-ʿAbbās al-Mahdawī, Abū ʿAmr al-Dānī, Abū Dāwūd al-Qurṭubī, and Ibn Muʿāz al-Juhanī played a formative role in the development of classical rasm literature. Ibn Muʿāz’s work classifies orthographic phenomena such as disjunctive (maktūʿ) and conjunctive (mawṣūl) spellings, the usage of alif, wāw, and yāʾ, the writing of hamza, and the rules of pause (waqf) and resumption (waṣl). Furthermore, it elucidates orthographic preferences with references to the rea-dings of Qur’anic reciters and principles of Arabic grammar (naḥw), thus rendering it a key source in the field. This study focuses on the content analysis of Kitābu’l-Bedīʿ, exploring how the work contri-butes to the understanding of Qur’anic orthography and sheds light on the scholarly legacy of the An-dalusian qirāʾāt school. As one of the most systematic examples of classical rasm literature written in the fifth Hijri century, the work offers detailed analyses of orthographic variations based on phonetic, grammatical, and recitational grounds. The study investigates key topics covered in the work, inclu-ding the maktūʿ–mawṣūl distinction, letter substitution (ibdāl), omission (ḥadhf), and addition (ziyāda). One of the most notable aspects of the work is its integration of orthographic data with explanations grounded in qirāʾāt variations and linguistic principles. Ibn Muʿāz often supports his reasoning with poetic citations and grammatical opinions, demonstrating a methodological approach that combines thematic categorization with both theoretical and practical analysis. Thus, Kitābu’l-Bedīʿ not only contributes to a deeper understanding of classical Qur’anic orthography but also ref-lects the intellectual heritage of the Andalusian qirāʾāt tradition. It stands as one of the rare surviving authored works representing this tradition. By systematically analyzing and introducing this work, the study highlights the diversity of sources available in rasm al-muṣḥaf literature. The research employs a qualitative methodology, conducting direct textual analysis of Kitābu’l-Bedīʿ, with content evaluation based on the thematic classifications established within the text.

Anahtar Kelimeler

Qirāʾāt , Rasm al-muṣḥaf , Qurʾānic Orthography , al-Andalus , Ibn Muʿādh al-Juhanī , Kitābu’l-Badīʿ

Hicrî Beşinci Asrın Resmü’l-Mushaf Literatürüne Katkısı Bağlamında İbn Muʿāz el-Cühenî ve “Kitâbü’l-Bedîʿ fî maʿrifeti mâ rusime fî Muṣḥafi ʿOs̱mān” Adlı Eseri

Öz

Bu makalede, Hicrî V. asırda Endülüs’te yaşamış olan İbn Muâz el-Cühenî el-Endelüsî’nin (öl. 442/1050) kaleme aldığı Kitâbü’l-Bedîʿ fî maʿrifeti mâ rüsime fî muṣḥafi ʿOs̱mân adlı eser, resmü’l-muṣḥaf literatürüne katkıları bakımından ele alınmıştır. Kur’ân-ı Kerîm’in mushaflaşma süreci, vahyin Hz. Peygamber döneminde yazıya geçirilmesiyle başlamış, eldeki metinler daha sonra Hz. Ebû Bekir ve Hz. Osman dönemlerinde resmi nitelik kazanarak standartlaşmıştır. Bu süreçte ortaya çıkan Mesâhif-i Osmâniyye, kendilerine özgü imlâ yapılarıyla resmü’l-mushaf geleneğinin temelini oluş-turmuştur. Bu gelenekte, mushaflarda benimsenen yazım tarzının bağlayıcılığı ve sonraki mushafların da bu yazı tarzına uygun şekilde istinsah edilip edilmemesi meselesi tartışma konusu olmuştur. Hicrî II. asırdan itibaren mushaflardaki yazım farklılıklarını kaydetme ve koruma amacıyla telif edilen res-mü’l-mushaf eserleri, özellikle hicrî IV. ve V. asırda sistematik hale gelmiştir. Bu bağlamda Ebü’l-Abbâs el-Mehdevî (öl. 440/1048-49 [?]), İbn Muâz el-Cühenî, Ebû Amr ed-Dânî (öl. 444/1053), Ebû Dâvûd b. Necâh el-Kurtubî (öl. 496/1103) gibi âlimlerin eserleri, mushaf imlâsı sahasında klasik lite-ratürün oluşumuna öncülük etmiştir. İbn Muâz’ın eseri, mushaflardaki ayrık ve bitişik yazımlar, elif, vav ve yâ harflerinin kullanım biçimleri, hemzenin yazımı ve vakf-vasl durumları gibi konuları siste-matik şekilde sınıflandırmakta; aynı zamanda kıraat imamlarının vecihlerine ve nahiv kurallarına atıf-larla imlâ tercihlerini açıklamaktadır. Eser bu yönüyle resmü’l-mushaf açısından önemli kaynaklardan biridir. Çalışma, İbn Muâz’ın Kitābu’l-Bedīʿ adlı eserinin muhteva bakımından incelenmesini içer-mektedir. Kitābu’l-Bedīʿ, ihtiva ettiği konular itibariyle hem mushaf imlâsının anlaşılmasına katkı sağlamakta hem de Endülüs kıraat ekolünün ilmî mirasını ortaya koymaktadır. Hicrî V. asırda kaleme alınan eser, klasik resmü’l-mushaf literatürünün sistematik örneklerinden biri olup, mushaf yazımına dair farklılıkları kıraat, nahiv ve telaffuz temelli tahlillerle açıklamaktadır. Çalışmada Cühenî’nin Kitâbü’l-Bedîʿ’de ele aldığı konular maktûʿ-mevsûl yazım, harflerin ibdâli, hazif ve ziyâde gibi baş-lıklar altında ayrıntılı olarak incelenmiştir. Eserin dikkat çekici yönlerinden biri, mushaflardaki yazım özelliklerini sadece göstermekle yetinmeyip; kıraat farklılıkları ve dilsel kurallarla ilişkisini de ortaya koymasıdır. Ayrıca Cühenî, bazı yazım özelliklerinin gerekçelerini şiir örnekleri ve nahivcilerin gö-rüşleriyle destekleyerek açıklamaktadır. Bu bağlamda, Cühenî’nin yöntem olarak konu merkezli bir tasnif benimsediği, mushaf hattını açıklarken hem nazarî hem de uygulamaya dönük bir izah tarzı sergilediği görülmektedir. Bu yönüyle Kitâbü’l-Bedîʿ, hem klasik mushaf imlâsına dair birikimin anla-şılmasına katkı sağlamakta hem de Endülüs kıraat ekolünün ilmî mirasını ortaya koymaktadır. Eser, Endülüs kıraat ve resmü’l-mushaf geleneğine ait günümüze ulaşan nadir teliflerden biridir. Ayrıca eserin sistematik bir şekilde tahlil edilerek tanıtılması, hicrî V. asırda telif edilmiş mushaf imlâsına dair kaynakların daha iyi tanınmasına katkıda bulunacaktır. Bu çalışmada nitel araştırma yöntemi benim-senmiş; metin çözümlemesi yapılarak, İbn Muâz el-Cühenî’ye ait Kitâbü’l-Bedîʿ adlı eserin muhtevası incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kıraat , Resmü’l-mushaf , Mushaf İmlâsı , Endülüs , İbn Muâz el-Cühenî , Kitâbü’l-Bedîʿ

في إطار إسهامات القرن الخامس الهجري في أدب رسم المصحف: دراسة لابن معاذ الجهني وكتابه "البديع في معرفة ما رُسِم في مصحف عثمان"

Öz

تتناول هذه الدراسة كتاب البديع في معرفة ما رُسِم في مصحف عثمان للمؤلف الأندلسي ابن معاذ الجهني (ت. 442هـ/1050م)، والذي يُعدّ من أبرز المؤلفات في أدبيات رسم المصحف في القرن الخامس الهجري بالأندلس. بدأ تدوين القرآن الكريم في عهد النبي ﷺ، ثم اكتسب طابعاً رسمياً خلال خلافتي أبي بكر وعثمان رضي الله عنهما. وقد أرست المصاحف العثمانية التي نتجت عن هذه العملية الأسس الأولى لتقليد الرسم القرآني. منذ القرن الثاني الهجري، بدأ العلماء بتأليف مؤلفات تُعنى بتوثيق الفروق الكتابية في المصاحف، وبلغت هذه المؤلفات ذروتها من حيث التنظيم المنهجي في القرنين الرابع والخامس الهجريين. وفي هذا السياق، برزت أعمال علماء مثل المهدوي، والداني، والقرطبي، وابن معاذ الجهني الذين أسهموا في بناء التراث الكلاسيكي لرسم المصحف. يركّز هذا البحث على تحليل محتوى كتاب البديع، ويُظهر إسهامه في فهم خصائص رسم المصحف، كما يُبرز البعد العلمي لمدرسة القراءات في الأندلس. يعالج ابن معاذ في كتابه قضايا متعدّدة مثل: الفصل والوصل، إبدال الحروف، الحذف، والزيادة، بأسلوب تحليلي يستند إلى القراءات والنحو والصوتيات. ويتميّز المؤلف بربطه بين الظواهر الكتابية والمبررات النحوية والقرائية، مستعينًا في بعض المواضع بالشعر وآراء النحويين. يتّضح من خلال الكتاب أن ابن معاذ انتهج تصنيفاً موضوعياً، ودمج بين الشرح النظري والتطبيق العملي، ما يجعل من كتاب البديع مرجعاً مهماً لفهم الرسم العثماني الكلاسيكي. ويُعدّ هذا الكتاب من المؤلفات القليلة التي وصلتنا من المدرسة الأندلسية في هذا المجال. اعتمدت هذه الدراسة على منهج نوعي، بالاستناد إلى تحليل النص مباشرةً، وفقاً للتقسيمات الموضوعية التي تضمّنها الكتاب، بهدف إبراز تنوّع وغنى مصادر أدب رسم المصحف.

Anahtar Kelimeler

القراءات، , رسم المصحف، , إملاء المصحف، , الأندلس، , ابن معاذ الجهني، , كتاب البديع.

Kaynakça

• Akaslan, Yaşar. “Endülüs’ün Kıraat İlmindeki Yeri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Der-gisi 19/1 (Mart 2019), 107-139.
• Akaslan, Yaşar. “Resmü’l-Mushaf Literatürü Açısından Kâsım B. Fîrruh Eş-Şâtıbî’nin ‘Akîle-tü Etrâbi’l-Kasâid Fî Esne’l-Mekâsıd’ı”. Trabzon İlahiyat Dergisi 10/1 (Haziran 2023), 255-277. https://doi.org/10.33718/tid.1232794
• Akcan, Resul. “Mushaf İmlasına İrfânî Yaklaşım: Merrâkuşî Örneği”. Ondokuz Mayıs Üniver-sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 50 (Haziran 2021), 763-793. https://doi.org/doi.org/10.17120/omuifd.908849
• Akın, Mustafa. Mushaf İmlâsı Bağlamında Mehdevî ve Hicâu Mesâhifi’l-Emsâr Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Arpaguş, Faysal. Resmü’l-Mushaf’ta Tâ-Yı Mebsûta. Ankara: Sonçağ Akademi, 2025.
• Aslan, Nevrin Nur. Mushaf İmlası Edebiyatının Kaynak Analizi: Dânî’nin el-Mukni‘i Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Aydemir, Mehmet Ali. Dânî’nin El-Muhkem Fî ‘İlmi Naktî’l-Mesâhif Adlı Eserinin Resmu’l-Mushaf Açısından Tahlili. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Bağdatlı İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ʿârifîn, esmâʾü’l-müʾellifîn ve âs̱ârü’l-muṣannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t- Türâsi’l-‘Arabî, 1951.
• Başal, Abdulhalim. Endülüs Kıraat Ekolü: Tarihi, Kaynakları ve Yöntemleri. İstanbul: İFAV Yayınları, 2022.
• Bennâ, Ahmed b. Muhammed. İtḥâfü fużalâʾi’l-beşer fi’l-ḳırâʾâti’l-erbaʿate ʿaşer. thk. Enes Mihre. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1998.
• Cinnî, İbn. Sırru ṣınâʿati’l-iʿrâb. thk. Muṣṭafā es-Sekkā vd. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü ve Mat-baatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlâduh, 1954.
• Cühenî, İbn Muâz el-Cühenî el-Endelüsî el-. Kitâbü’l-Bedîʿ fî maʿrifeti mâ rüsime fî muṣḥafi ʿOs̱mân. thk. Ganim Kaddûrî Hamed. Amman: Dâru Ammâr, 2000.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf el-. Muʿcemü’t-Taʿrîfât. thk. Muḥammed Ṣiddīk el-Minşâvî. Kahire: Dāru’l-Faḍīle, 2009.
• Çelik, Hasan. Dânî’nin el-Muknîʾ Adlı Eseri Özelinde Resmu’l-Muṣḥaf Meselesinin Kıraat İlmindeki Yeri. Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Li-sans Tezi, 2024.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd b. Osman ed-. et-Teysîr fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. thk. Otto Pretzl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’Arabî, 1984.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saʿîd ed-. el-Muḳniʿ fî maʿrifeti mersûmi meṣâḥifi ehli’l-emṣâr. thk. Muhammed Sâdık Kamhavî. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, t.y.
• Hamed, Gânim Kaddûrî. Resmu’l-Mushaf: Dirâse Luğaviyye Târîhiyye. Bağdat: el-Lecnetü’l-Vataniyye, 1982.
• İbn Beşküvâl. eṣ-Ṣıla. 3 Cilt. Kahire-Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Mısrî-Dâru’l-Kütübi’l-Lübnânî, 1989.
• İbn Mücâhid. Kitâbü’s-Sebʿa fi’l-kırâât. thk. Şevki Dayf. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1972.
• İbn Necâh, Ebû Dâvud Süleyman. Muḫtaṣaru’t-Tebyîn li-hicâʾi’t-tenzîl. thk. Ahmed b. Ah-med b. Muammer Şerşâl. Riyâḍ: Vizâratu’ş-Şuûnü’l-İslâmiyye ve’l-Evkāf ve’d-Daʿve ve’l-İrşâd, 1423.
• İbn Vesîk, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed b. Abdirrahmân el-İşbîlî. el-Câmiʿ limâ yuhtâcü ileyhi min resmi’l-Mushaf. thk. Gânim Kaddûrî el-Hamed. Bağdat: Dâru’l-Enbâr, 1988.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed. Ġāyetü’n-Nihâye fî ṭabaḳāti’l-ḳurrâʾ. thk. Gotthelf Bergstraesser. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekir. Kitâbü Îżâḥi’l-vaḳf ve’l-ibtidâʾ. thk. Muhyiddîn Abdurrahman Ra-mazan. 2 Cilt. Dımaşk: Mecmeu‘l-luğati‘l-Arabiyye, 1971.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemü’l-müʾellifîn: Terâcimü muṣannifi’l-kütübi’l-ʿArabiyye. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Koyuncu, Recep. “Muhammed El-Harrâz’ın Mevridü’z-Zam’ân Adlı Manzumesi Özelinde Kıraat İlminde Resmü’l-Mushaf Meselesi”. Mütefekkir 11/22 (Aralık 2024), 399-419. https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1600522
• Lebîb, Ebû Bekr b. Abdilğanî. ed-Dürretü’s-sakîle fî şerhi ebyâti’l-‘Akîle. ed. Abdulalî Zu‘bûl. Doha: Katar Evkâf ve Diyanet İşleri Bakanlığı, 2011.
• Maşalı, Mehmet Emin. “İbn Haldûn’un Gözüyle Mushaf İmlası”. Usûl İslam Araştırmaları Dergisi 22/22 (12 2014), 8-24.
• Maşalı, Mehmet Emin. Kur’an’ın Metin Yapısı -Mushaf Tarihi ve İmlâsı-. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2004.
• Maşalı, Mehmet Emin. “Mushaf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/242-248. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Maşalı, Mehmet Emin. Tarihi ve Temel Meseleleriyle Kıraat İlmi. Ankara: Otto Yayınları, 2016.
• Mehdevî, Ebü’l-ʿAbbâs Aḥmed b. ʿAmmâr el-. Hicâʾü meṣâḥifi’l-emṣâr. thk. Ḥâtim Ṣâliḥ Ẓâmin. eş-Şârika: Dâru İbni’l-Cevzî, 1430.
• Sarı, Mehmet Ali. “İbdâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/263-265. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân es-. Buġyetü’l-vuʿât fî ṭabaḳāti’l-luġaviyyîn ve’n-nüḥât. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhîm. 2 Cilt. Y.Y.: Dâru’l-Fikr, 1979.
• Taşdemir, Yunus Emre - Sağlam, Mustafa. “Mefkûd Ve Mevcut Eserleriyle Resmü’l-Mushaf Literatürü”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 8/2 (Ekim 2024), 620-658. https://doi.org/10.31121/tader.1489805.