Is Being a Woman Enough to Say New Things? A Critical Examination of Feminist Qur'anic Hermeneutics

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 409 - 431, 30.10.2025

Ayşenur Fidan Karateke

https://doi.org/10.31121/tader.1720169

Öz

Islamist feminism is an attempt to secure the rights and freedoms of Muslim women from religion. In this respect, the formation is fed by feminism on the one hand and Islam on the other. Islamist femi-nists are in a relationship with Western feminism when criticizing the patriarchal system and with Islam when proposing an alternative religious reading. The basic discourse of Islamist feminism is that religious sources have been interpreted by patriarchal pens for centuries. The first option they offer for a solution is to discover the essence of Islam. Because, according to them, at its core, Islam is anti-patriarchy, and its emergence depends on the interpretation of the Qur'an from a female pers-pective. A reinterpretation by women is their main goal. This is because Islamist feminists claim that the exegesis that has been produced so far by patriarchal pens is in fact a faulty hermeneutic. What they propose is a “liberating hermeneutic” to be put forward by women. Feminist Qur'anic interpreta-tion has been included in many studies with the title of Islamist feminism, but the consistency of the movement's basic arguments has not been sufficiently examined in these studies. This article aims to examine the arguments of the movement through its own starting points. The study draws conclusi-ons from the arguments of Islamist feminists through critical analysis. For this reason, textual analy-sis and deductive method were predominantly used. The main problem of the study is whether the movement remains faithful to its point of departure while producing its arguments and whether it violates the basic parameters of exegesis while interpreting verses. The article discusses examples of verses that Islamist feminism uses as a source for its ideas, and analyzes their interpretations of ver-ses based on “feminist hermeneutics”. Islamist feminism positions itself within modernist and histo-ricist readings of the Qur'an and takes these movements into account in its interpretations of verses. However, it is seen that they do not take into account the context of revelation in many verses. Ag-ain, many of their arguments do not match the historicist discourse in which they position themsel-ves. Except for their focus on verses about women, the interpretation style they adopt is basically no different from the interpretation style of modern exegesis. In this respect, it can be said that their contribution to the exegetical literature can only be characterized as a thematic exegesis. This study concludes that the interpretation of the Qur'an by Islamist feminists is mostly not faithful to the crite-ria of the science of tafsir and that the arguments they use are reactive and inadequate.

Anahtar Kelimeler

Tafsir , Modernization , Historicism , Interpretation , Feminism , Islamist Feminism

هل يكفي أن تكوني امرأة لتقولي أشياء جديدة؟ مراجعة نقدية في التأويلية القرآنية النسوية

Öz

النسوية الإسلامية هي مسعى لتأمين حقوق وحريات المرأة المسلمة من الدين. وفي هذا الصدد، فإن النسوية من جهة والإسلام من جهة أخرى يغذي هذا التكوين. فالنسويات الإسلاميات النسويات في علاقة مع النسوية الغربية عند انتقاد النظام الأبوي ومع الإسلام عند اقتراح قراءة دينية بديلة. ويتمثل الخطاب الأساسي للنسوية الإسلامية في أن المصادر الدينية تم تفسيرها بأقلام ذكورية لقرون. والخيار الأول الذي يقدمونه للحل هو اكتشاف جوهر الإسلام. لأن الإسلام في جوهره، حسب رأيهم، مناهض للنظام الأبوي في جوهره وظهوره يعتمد على تفسير القرآن من وجهة نظر المرأة. إن إعادة التفسير من قبل المرأة هو هدفهم الرئيسي. لأن النسويات الإسلاميات يزعمن أن التفسير الذي صاغته الأقلام الذكورية حتى اليوم هو في الواقع تفسير خاطئ. واقتراحهم هو ”التأويل التحرري“ الذي ستطرحه الأقلام النسائية. وقد أدرج التفسير القرآني النسوي في العديد من الدراسات تحت عنوان ”التأويل النسوي الإسلامي“، ولكن لم يتم فحص اتساق الحجج الرئيسية للحركة بشكل كافٍ في هذه الدراسات. تهدف هذه المقالة إلى تحليل حجج الحركة من خلال منطلقات الحركة نفسها. وتستخلص الدراسة استنتاجات من حجج النسويات الإسلاميات من خلال التحليل النقدي. ولهذا السبب، تم استخدام التحليل النصي والمنهج الاستنتاجي بشكل أساسي. وتتمثل المشكلة الرئيسية للدراسة في ما إذا كانت الحركة تبقى مخلصة لنقطة انطلاقها أثناء إنتاج حججها، وما إذا كانت تنتهك المعايير الأساسية للتفسير أثناء تفسير الآيات. يناقش المقال أمثلة من الآيات التي تستخدمها الحركة النسوية الإسلامية كمصدر لأفكارها، ويحلل التفسيرات القائمة على ”التأويل النسوي“ التي تقدمها للآيات. تضع النسوية الإسلامية النسوية نفسها في إطار القراءات الحداثية والتاريخية للقرآن، وتأخذ هذه الحركات في الحسبان في تفسيرها للآيات. ومع ذلك، يُلاحظ أنهم لا يأخذون في الاعتبار سياق الوحي في العديد من الآيات. ومرة أخرى، فإن العديد من حججهم لا تتطابق مع الخطاب التاريخي الذي يضعون أنفسهم فيه. وباستثناء تركيزهم على الآيات المتعلقة بالنساء، فإن أسلوب التفسير الذي اعتمدوه لا يختلف أساسًا عن أسلوب التفسير في التفسير الحديث. ومن هذا المنطلق، يمكن القول إن إسهامهم في التفسير التفسيري ليس سوى تفسير موضوعي. وتخلص هذه الدراسة إلى أن تفسير النسويات الإسلاميات للقرآن الكريم لا يلتزم في الغالب بمعايير علم التفسير وأن الحجج التي يستندن إليها في تفسير القرآن الكريم هي حجج انفعالية وغير كافية.

Anahtar Kelimeler

التفسير , التحديث , التاريخ , التاويل , النسوية , النسوية الاسلامية

Kadın Olmak Yeni Şeyler Söylemek İçin Yeterli mi? Feminist Kur’ân Hermenötiği Üzerine Eleştirel Bir İnceleme

Öz

İslamcı feminizm, Müslüman kadının hak ve özgürlüklerini dinden temin etme çabasıdır. Bu yönüyle oluşum, bir yandan feminizm, diğer yandan da İslam’dan beslenmektedir. İslamcı feministler, ataerkil sisteme eleştirilerini ortaya koyarken Batılı feminizmle, alternatif dini bir okuma teklif ederken de İslam’la ilişki içerisindedir. İslamcı feminizmin temel söylemi, dini kaynakların yüzyıllardır ataerkil kalemlerin elinde yorumlanıyor oluşudur. Çözüm için sundukları ilk seçenek İslam’ın özünü keşfet-mektir. Çünkü onlara göre özünde İslam, ataerki karşıtıdır ve bunun ortaya çıkışı Kur’ân’ın kadın bakış açısıyla yorumlanmasına bağlıdır. Kadın eliyle yeniden bir yorum onların en temel hedefidir. Çünkü İslamcı feministler, bugüne kadar ataerkil kalemlerle yoğrulan tefsirin aslında hatalı bir hermönetik olduğu iddiasındadır. Önerileri ise kadın kalemlerin ortaya koyacağı “özgürleştirici hermönetik”tir. Feminist Kur’ân yorumuna İslamcı feminizm üst başlığına sahip pek çok çalışmada yer verilmiş fakat bu çalışmalarda akımın temel argümanlarının tutarlılığı yeterince irdelenmemiştir. Bu makale, akımın argümanlarını, yine akımın kendi hareket noktaları üzerinden irdelemeyi amaçla-maktadır. Çalışma, İslamcı feministlerin argümanlarından eleştirel analiz yoluyla sonuçlar çıkarmak-tadır. Bu nedenle ağırlıklı olarak metin analizi ve tümdengelim yöntemi kullanılmıştır. Çalışmanın temel sorunu akımın, argümanlarını üretirken kendi hareket noktasına sadık kalıp kalmadığı, ayetleri yorumlarken tefsirin temel parametrelerini ihlal edip etmediği meselesidir. Makalede İslamcı femi-nizmin fikirlerine kaynak olarak kullandıkları ayet örnekleri ele alınmakta, onların tanımıyla ayetlere getirdikleri “feminist hermönetik” temelli yorumlar irdelenmektedir. İslamcı feminizm kendini mo-dernist ve tarihselci Kur'ân okumalarının içinde konumlandırmakta, ayet yorumlarında bu akımları dikkate almaktadır. Fakat onların, pek çok ayette nüzul bağlamını dikkate almadıkları görülmektedir. Yine pek çok argümanları da kendilerini konumlandırdıkları tarihselci söylemle uyuşmamaktadır. Kadın konulu ayetlere odaklanmaları dışında benimsedikleri yorum biçiminin temelde modern dönem tefsirinin yorum biçiminden pek de farkı bulunmamaktadır. Bu yönüyle onların tefsir yazınına katkı-sının, ancak bir konulu tefsir niteliğinde olduğu söylenebilir. Bu çalışma, İslamcı feministlerin Kur’ân yorumunun, çoğunlukla tefsir ilminin kriterlerine sadık kalmadığı, kullandıkları argümanların tepkisel ve yetersiz olduğu sonucuna varmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Modernleşme , Tarihselcilik , Yorum , Feminizm , İslamcı Feminizm

Kaynakça

• Abduh, Muhammed - Rıza, Reşid. Tefsîru’l-Kur’âni’l-hakîm: Tefsîru’l-menâr. Kahire: Dâru’l-Menâr, 1947.
• Abou-Bakr, Omaima. “İslâmî Feminizm ve Bilginin Üretilmesi: Devrim Sonrası Mısır’dan Manzaralar”. çev. Öykü Elitez. İslâmî Feminizmler. ed. Zahra Ali. 147-167. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Ahmed, Leila. Women and Gender in Islam: Historical Roots of a Modern Debate. New Ha-ven: Yale University, 1992.
• Aktay, Yasin. “Modernleşme ve Gelenek Bağlamında Dinî Bilgi ve Otoritenin Dönüşümü”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: İslamcılık. ed. Tanıl Bora - Murat Gültekingil. 348-376. İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
• Amulî, Cevâdî. Celâl ve Cemâl Aynasında Kadın. çev. Ejder Okumuş. İstanbul: İnsan Yayınları, 2015.
• Anvar, Zainah. “Dini Yasa Altındaki Malezya’da Kadın Hakları Müzakereleri”. çev. Öykü Elitez. İslâmî Feminizmler. ed. Zahra Ali. 127-147. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Arebi, Saddeka. “Gender Anthropology in the Middle East: The Politics of Muslim Women’s Misrepresentation”. The American Journal of Islamic Social Sciences 8/1 (1991), 99-108.
• Aydar, Hidayet. Hanım Müfessirler.İstanbul: Ensar Yayınları, 2015.
• Aynur, Hatice Şahin. “İslamî Feminizm ve Feminist Kur’ân Okumaları Üzerine Genel Bir Değerlendirme”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 13/3 (2013), 89-122.
• Badran, Margot. “İslâmcı Feminizm: Nedir?”. çev. Öykü Elitez. İslâmî Feminizmler. ed. Zahra Ali. 37-51. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Barlas, Asma. “Müslüman Kadınlar ve Baskı: Kur’ân’dan Yola Çıkan Özgürlük Okuması”. çev. Öykü Elitez. İslâmî Feminizmler. ed. Zahra Ali. 65-91. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Barlas, Asma. Believing Women in Islam: Unreading Patriarchal İnterpretations of the Qur’ān. Austin: University of Texas Press, 2002.
• Beğavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn. Meâlimu’t-tenzîl fî tefsîri’l-Kur’ân. 8 Cilt. Riyad:Dâru Taybe, 1997.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 2005.
• Carullah, Musa. Hatun. çev. Mehmet Görmez. İstanbul: Kitabiyat Yayınları, 1999.
• Çelik, Feyza. “Kur’ân’ın Kadınlar Tarafından İngilizce Tercümesi: Dilde ve Dil Vasıtasıyla ‘Cinsiyet Dengesini’ Sağlama Konusunda Karşılaşılan Zorluklar”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 4/2 (Ekim 2020), 631-654. https://doi.org/10.31121/tader.778500.
• Çiftçi, Adil. Fazlur Rahman ile İslam’ı Yeniden Düşünmek. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Elik, Hasan - Coşkun, Muhammed. İndirildiği Dönemin Işığında Kur’ân Tefsiri: Tevhit Me-sajı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2016.
• Emin, Kasım. Tahriru’l-Mer’e. Kahire: Müessesetü Hindavi li’t-ta’limi ve’s-Sekâfeti, 2016.
• Endelüsî, Ebû Muhammed İbn Atiyye. el-Muharraru’l-vecîz fî tefsiri’l-kitâbi’l-azîz. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2001.
• Eraslan, Sibel. “Uğultular…Silüetler”. 90’larda Türkiye’de Feminizm. ed. Aksu Bora - Ase-na Günal. 239-279. İstanbul: İletişim Yayınları, 2009.
• Fazlur Rahman, Ana Konularıyla Kur’ân. çev. Alparslan Açıkgenç. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2021.
• Gelgeç, Sevim. Kur’ân’ın Kur’ân’la Tefsiri Meselesi Tarihsel Süreç-Sorunlar-Öneriler. An-kara: Fecr Yayınları, 2022.
• Göle, Nilüfer. Modern Mahrem -Medeniyet ve Örtünme-. İstanbul: Metis Yayınları, 2010.
• Güç, Ayşe. “İslamcı Feminist Kim? Kavramların Gölgesinde Bir Kadın Söylemi”. Milel ve Nihal 16/2 (2019), 393-417. https://doi.org/10.17131/milel.668476.
• Güç, Ayşe. “İslamcı Feminizm: Müslüman Kadınların Birey Olma Çabaları”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2008), 649-673.
• Gürhan, Nazife. “Toplumsal Cinsiyet ve ‘İslâmî Feminist Söylem’”. Bilim, Ahlak ve Sanat Bağlamında Çağdaş İslam Algıları Uluslararası Sempozyumu. (2010), 365-383.
• Hamit, Halil. Islam’da Feminizm. İstanbul: Okumuş Adam Yayınları, 2001.
• İbn Cevzî, Ebu’l-Ferec. Zâdu’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-Arabî, 1422.
• Jawaad, Haifaa. “İslami Feminizmin Temel Çelişkisi” (Görüşmeci: Faatima Knight, Görüşme Transkripsiyonu) çev. Saadet Bayazıt. Tezkire Dergisi 33/90 (Mart 2025), 235-240. https://tezkiredergisi.org/tezkirenin-90-sayisi-musluman-erkekler-ve-musluman-kadinlar-eski-ve-yeni-sorular/
• Kandiyoti, Deniz. Cariyeler, Bacılar, Yurttaşlar: Kimlikler ve Toplumsal Dönüşümler. İstan-bul: Metis Yayınları, 2013.
• Kotan, Şevket. “Kur’ân’ı Anlamada Usûl Üzerine”. Milel ve Nihal 14/2 (2017). https://doi.org/10.17131/milel.377657 Kutub, Seyyid. Fî zilâli’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’ş-şurûk, 1985.
• Külünkoğlu, Gülnur. Günümüz Kur’ân Araştırmalarında Makâsıdî Yaklaşım. İstanbul: İFAV, 2022.
• Laham, Hanane. “Kadın Hakları, İslâmî Düşüncenin Yenilenmesi ve Suriye’deki Pasifist Hareket”. çev. Öykü Elitez. İslâmî Feminizmler. ed. Zahra Ali.179-193.İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Lambaret, Asma. “Özcülüğün Reddi ile Müslüman Düşüncenin Radikal Reformu Arasında”. çev. Öykü Elitez. İslâmî Feminizmler. ed. Zahra Ali. 179-193. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Marshall, Gordon. Sosyoloji Sözlüğü, çev. Osman Akınhay, Derya Kömürcü. Ankara: Bilim ve Sanat, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Te’vilâtu Ehli’s-sünne Tefsîru’l-Mâtürîdî. thk. Mecdi Basellum. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2005.
• Mir-Hosseini, Ziba. “Gerçekleştirilmemiş Bir Proje: İran’daki Müslüman Kadınların Eşitlik Arayışı”. çev. Öykü Elitez. İslâmî Feminizmler. ed. Zahra Ali. 101-127. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Mir-Hosseini, Ziba. “Muslim Women’s Quest For Equality: Between Islamic Law and Femi-nism”. Critical Inquiry.32/4 (2006), 629-645.
• en-Neklâvî, Fethi. Kâsım Emîn. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 16 Nisan 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/kasim-emin
• Ramazanoğlu, Yıldız. “Yol Ayrımında İslamcı ve Feminist Kadınlar”. Osmanlı’dan Cum-huriyete Kadının Tarihi Dönüşümü. ed. Yıldız Ramazanoğlu. 28-37. İstanbul: Pınar Yayınları, 2000.
• Râzî, Ebû Abdillah Fahruddin. Mefâtîhu’l-ğayb. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-Arabî, 1420.
• Rıza, Reşid. el-Vahyu’l-Muhammedî. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmiyye, 1985.
• Şâtıbî, İbrahim b. Mûsa el-Gırnatî. el-İ’tisam. thk. Hasan b. Ebû Ubeyde. 3 Cilt. Riyad: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Şâtıbî, İbrahim b. Mûsa el-Gırnatî. el-Muvâfakât fî Usûli’l-Fıkh, thk. Abdullah Draz. 4. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Şefkatli Tuksal, Hidâyet. Kadın Karşıtı Söylemin İslam Geleneğindeki İzdüşümleri. Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2000.
• Şeltût, Mahmûd. el-Kur’ân ve’l-mer’e. Kahire: Câmiatu’l-Ezher, 1937.
• Taberî, Ebû Ca'fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an Te’vili Âyi’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 21 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2000.
• Tatar, Burhanettin. “Kur’ân’ı Yorumlama Sorunu”. Kur’ân ve Dil: Dilbilim ve Hermenötik Sempozyumu. 493-508.Van: Bakanlar Matbaası, 2001.
• Tatar, Burhanettin. Hermenötik. İstanbul: İnsan Yayınları, 2004.
• Tekin, Akile. Tefsirde Mananın Tayini -Taberî ve Râzî Mukayesesi-. ed. Şevket Kotan. İstan-bul: Kitap Dünyası Yayınları, 2024.
• Tohidi, Nayereh. “Islamic Feminism: Perils and Promises”. Middle Eastern Women on the Move. 136-146. Washington, DC.: Woodrow Wilson International Center for Scholars, 2003.
• Tunç, Harun. “İslamcı Feminizm: Kavramsal Bir Tartışma”. Antakiyat: Hatay Mustafa Ke-mal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2018), 235-247.
• Wadud, Amina. Qur’an and Women. New York: Oxford University Press, 1999.
• Wijaya, Aksin vd. “Rethinking Gender Justice in the Quran: A Critical Exploration of Mus-lim Feminist Perspectives”. Journal Studi Ilmu-Ilmu al-Qur’an dan Hadis 26/1 (2025), 77-98.
• Uzun, Nihat. Kur’ân Dilinin Özellikleri. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2021.
• Yamani, Mai. Feminism and Islam: Legal and Literary Perspectives. New York: New York University Press, 1996.
• Yılmaz, Zehra. Dişil Dindarlık: İslamcı Kadın Hareketinin Dönüşümü. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Yusuf Ali, Abdullah. The Holy Quran (Koran). Suud: IFTA, 1987.
• Zerkeşî. Ebû Abdillah Bedruddin. el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1957.