Kur’ân Kırâatlerinde İ‘râbın Rolü: Ebû Mansûr Cevâlikî’nin (öl. 540/1145) Cevâbü’l-mese’le Adlı Risalesi Örneği ve Tahkîkli Metni

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 799 - 826, 30.10.2025

Muhammed Maliki Diker , Habip Kalaç

https://doi.org/10.31121/tader.1742489

Öz

Ebû Mansûr el-Cevâlikî (öl. 540/1145), yaşadığı dönemin önde gelen dil âlimlerinden biri olup, ilmî derinliği, özgün yaklaşımı ve disiplinlerarası vukufiyetiyle tanınmıştır. Klasik ilimlerin pek çoğuna vakıf olduğu ve özellikle sözlük bilimi (lugat) ile nahiv (sentaks) sahasındaki birikimiyle şöhret kazandığı belirtilmiştir. Günümüze ulaşan eserlerinden olan Cevâbü’l-mese’le isimli risâle-sinde lisâniyât alanındaki orijinal yaklaşımıyla dikkat çekmiştir. Bu eser müellifin Yusuf Sûre-si’nin 14. âyetinde geçen وَنَحْنُ عُصْبَةٌ ibaresinin irâbına dair yaptığı tahlilleri ihtivâ etmiştir. Cevâlikî, Alî b. Ebî Tâlib’e (öl. 40/661) atfedilen bir rivâyeti esas alarak âyetin nahvî çözümle-mesine yönelmiş, aynı zamanda İbn Miksem’in (öl. 354/965) görüşlerine de başvurarak mesele-yi çok boyutlu bir yaklaşımla ele almıştır. Bilhassa cümledeki son kelime olan عُصْبَةٌsözcüğünün irâb durumunu, cümle içindeki konumunu ve farklı gramatik formlarını detaylı biçimde ortaya koymuştur. Cevâlikî bu açıklamaları yaparken “ihtisâs” ve “hal” bağlamında değerlendirmelerde bulunmuş; bu vesileyle kelimenin fetha ile okunup okunamayacağına dair ilmî temellere dayanan açıklamalar sunmuştur. Müellif, mevcut görüşlerle kendi fikirlerini başarılı bir şekilde mezcetmiş ve söz konusu kelimenin Kur’ân-ı Kerîm’deki yazımı ile fonetiğine sadık kalınarak okunması gerektiği yönündeki görüşü pekiştirmiştir. Bu kapsamda, konuyu yalnızca mevcut rivâyetlerle sınırlı tutmayıp farklı ihtimalleri de göz önünde bulundurarak detaylandırmış; buna paralel olarak kendi kanaatini de zikretmiştir. Görüşlerini aktarırken sadece desteklediği yorumları değil, aynı zamanda katılmadığı görüşleri de ilmî ölçütler çerçevesinde eleştirmiş ve gerekçeleriyle birlikte temellendirmiştir. Cevâlikî, metni kaleme alırken soru-cevap yöntemini tercih etmiş; bu sayede hem açıklamalarını sistematik bir çerçevede sunmuş hem de muğlak görülebilecek noktaları net-leştirmiştir. Bu çalışmada, müellifin adı geçen risâlesinin edisyon kritiği yapılarak muhtevası öze-linde müellifin nahivcilik yönü genel hatlarıyla sunulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili , Nahiv , İrâb , Kırâatler , Yûsuf Sûresi.

Abū Mansūr al-Jawālīqī's Jawāb al-Mas'ele (d. 540/1145) Review and Evaluation of his Risalah

Öz

Abū Manṣūr al-Jawālīqī (d. 540/1145) was one of the leading linguists of his time, renowned for his scholarly depth, original approach, and interdisciplinary proficiency. He is noted for his mas-tery in numerous classical Islamic sciences, and particularly for his expertise in lexicography (lugha) and syntax (naḥw). Among his extant works, the treatise titled Jawāb al-Mas’ala stands out for its distinctive linguistic methodology. This work contains his grammatical analysis of the phrase “wa-naḥnu ʿuṣbah” (وَنَحْنُ عُصْبَةٌ) in verse 14 of Sūrat Yūsuf. In this context, Jawālīqī bu-ilds his analysis on a narration attributed to ʿAlī b. Abī Ṭālib (d. 40/661) and supplements his discussion by engaging with the views of Ibn Miktham (d. 354/965), thereby offering a multidi-mensional approach to the verse’s syntactic interpretation. He specifically explores the gramma-tical state, syntactic position, and morphological variants of the final word ʿuṣbah (عُصْبَةٌ). In doing so, he evaluates the phrase within the frameworks of ikhtiṣāṣ (specification) and ḥāl (circumstantial qualifier), and offers theoretical explanations concerning the permissibility of reading the word with fatḥa. The author skillfully integrates his own perspectives with previous scholarly opinions, reinforcing the stance that the word should be recited in alignment with its orthography and phonetic form as found in the Qur’ān. Rather than limiting his discussion to transmitted reports, he considers alternative readings and presents his own reasoned conclusi-ons. Furthermore, he critically assesses both supporting and opposing views using scholarly criteria. Employing a question-and-answer format, Jawālīqī structures his discussion coherently and clarifies potentially ambiguous points. This study presents an edition and analysis of the mentioned treatise, with particular focus on the author’s grammatical methodology.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language , Syntax (Nahw) , Grammatical Analysis (İrāb) , Qur’anic Readings (Qirāʾāt). SūrahYûsuf

دور الإعراب في قراءات القرآن: نموذج رسالة "جواب المسألة" لأبي منصور الجواليقي (ت. 540هـ/1145م) مع النص المحقّق

Öz

يُعدّ أبو منصور الجواليقي (ت. 540هـ/1145م) من أبرز علماء اللغة في عصره، وقد عُرف بعمقه العلمي، ومنهجه الأصيل، وتضلعه في مختلف التخصصات العلمية. ويُشار إلى سَعة اطلاعه على جملة من العلوم التقليدية، واشتهاره بوجه خاص في مجال علم اللغة (اللغات) والنحو. وقد لفت الأنظار بأسلوبه الفريد في تناول المسائل اللغوية، لا سيما في رسالته المعنونة بـ “جواب المسألة"، وهي من مؤلفاته التي وصلت إلينا. تتناول هذه الرسالة تحليلًا نحوياً لعبارة ﴿ونحن عصبةٌ﴾ الواردة في الآية الرابعة عشرة من سورة يوسف، ويستند الجواليقي في تحليله إلى رواية منسوبة إلى علي بن أبي طالب (ت. 40هـ/661م)، كما يستأنس بآراء ابن مِقسَم (ت. 354هـ/965م)، مما يدل على معالجته للموضوع بمنهج متعدد الأبعاد. وقد اهتمّ الجواليقي خصوصاً موقع الكلمة الأخيرة "عصبةٌ" من الجملة، وأوجه إعرابها المختلفة، وأشكالها النحوية المتعددة، وذلك ضمن سياق تحليلي دقيق. وفي أثناء شرحه، تناول الجواليقي المسألة في إطار موضوعي "الاختصاص" و"الحال"، مبينًا إمكانية قراءة الكلمة بالفتح، مستندًا في ذلك إلى أصول علمية معتبرة. وقد وفق المؤلف في المزاوجة بين الآراء السابقة ورأيه الخاص، مرجحًا وجوب التزام الرسم القرآني والنطق الصوتي للكلمة كما وردت في المصحف الشريف. لم يقتصر الجواليقي في معالجته للمسألة على الروايات المتداولة فحسب، بل وسّع نطاق بحثه ليتناول احتمالات أخرى، معبّراً عن رأيه بوضوح. ولم يقتصر على عرض الآراء التي يؤيدها، بل تناول أيضًا الآراء التي يخالفها بالنقد العلمي المدعوم بالحجج والأدلة. وقد اعتمد الجواليقي في تأليفه هذا الأسلوب الحواري القائم على السؤال والجواب، وهو ما أضفى على النص طابعًا منهجيًا، وسهّل في الوقت ذاته توضيح النقاط الغامضة. وفي هذا البحث، تمّ تقديم دراسة نقدية للرسالة المذكورة وتحقيق نصها، مع تسليط الضوء على الجانب النحوي للمؤلف من خلال تناول محتواها.

Anahtar Kelimeler

اللغة العربية، , النحو، , الإعراب , القراءات , سورة يوسف.

Kaynakça

• Abdülfettâh, Hibbetüllâh. “el-Mahtûtâtu’l-‘Arabiyyetu’l-İslâmiyye ke masdarin li’t-türâs: Neşe-tü’l-mahtûtât ve ehemiyyetuhâ ve anvâ‘uhâ”. Mecelletü’l-‘İlmiyye li’Külliyeti’s-Siyâhati ve’l-Fenâdık li’Câmi‘ati’l-İskenderiyye 18/2 (Aralık 2021), 114-145. https://doi.org/10.21608/thalexu.2022.100937.1069 Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el-Hüseynî. Rûhu’l-me‘ânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-‘Azîm ve’s-seb‘i’l-mesânî. thk. Mâhir Habbûş. 30 Cilt. Beyrut: Mü-essesetü’r-Risâle, 1. Basım, 2010.
• Bâ Mahreme, Ebû Muhammed Tayyib b. Abdillâh. Kılâdetü’n- nahr fî vefeyâti a‘yâni’d-dehr. thk. Bû Cuma‘ Mükremî-Hâlid Zevârî. 7 Cilt. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 1. Basım, 2008.
• Bâcû, Mustafâ b. Sâlih vd. Mu’cemu A’lâmi’l-İbâziyye. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 2000.
• Cevâlîkî, Ebû Mansûr Mevhûb b. Ahmed b. Muhammed. Cevâbü’l-mese’le li’ş-Şeyh el-İmâm Ebî Mansûr İbni’l-Cevâlîkî. Köprülü Kütüphanesi, Fazıl Ahmed Paşa Koleksiyonu, 492.7, 71-78.
• Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kâsım b. Beşşâr. Îdâhü’l-vakf ve’l-ibtidâ fî Kitâbillâh. thk. Muhyiddîn Abdurrahmân Ramazân. 2 Cilt. Dımaşk: Matbûâ‘tü Macmail-Luğati’l- ’Ara-biyye bi’d-Dımaşk, 1971.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. Nüzhatü’l-elibbâ fî tabakâti’l-üdebâ. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. Kahire: Dâru’l-Fikeri’l-’Arabiyye, 2. Ba-sım, 1998.
• Endelüsî, Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Hayyân. el-Bahrü’l-muhît. thk. eş-Şeyh Âdil Ahmed Abdulmevcûd- eş-Şeyh Alî Muhammed Mu‘aviz. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ‘İlmiyye, 1. Basım, 1993.
• Hamevî, Şihâbüddîn Ebû Abdillâh Yâkût el-Beğdâdî. Mu‘cemü’l-üdebâ’. thk. İhsân Abbâs. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1993.
• Hârûn, Muhammed Abdüsselâm. Tahkîku’n-nüsûs ve neşruhâ. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 7. Basım, 1998. Kur’ân Yolu Meali. çev. Hayrettin Karaman-Mustafa Çağrıcı-İbrahim Kâfi Dönmez-Sadrettin Gümüş. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2018.
• İbn ‘Akîl, Bahâüddîn Abdullâh b. ‘Akîl el-‘Aklî el-Mısrî el-Hemedânî. Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ Elfiyeti İbn Mâlik. 2 Cilt. Kahire: Dâru’t-Türâs, 1. Basım, 1980.
• İbn ‘Akîl, Bahâüddîn Abdullâh b. ‘Akîl el-‘Aklî el-Mısrî el-Hemedânî. Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ Elfiyeti İbn Mâlik. thk. Kâsım eş-Şumâî Rufâ‘î. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l Kalem, 20. Basım, 1986.
• İbn Galbûn, Ebû Tayyib Abdülmüim b. ‘Ubeydillâh b. Galbûn el-Mükrî. el-İrşâd fi’l-kırâât ‘ani’l-eimmeti’s-saba‘. thk. Gânim Kadûrî el-Hamd. Tikrit: Câmi‘atu Tikrît, 1. Basım, 2009.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillâh el-Hüseyin b. Ahmed b. Hâleveyh el-Hemedânî en-Nahvî. Muhta-sar fî şevâzzi’l-Kur’ân min Kitâbi’l-Bedî‘. thk. Gotthelf Bergstrasser. Mısır: el-Matbaa’tü’r-Rahmâniyye, 1. Basım, 1934.
• İbn Hallikân, Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. Veyâtü’l-a‘yân ve enbâü ebnâi’z-zamân. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdr, 1977.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh b. Hişâm el-Ensârî el-Mısrî. Muğni’l-lebîb ‘an kütübi’l-e‘ârîb. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 2 Cilt. Beyrut-Saydâ: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1991.
• İbn Mâlik, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh et-Taî el-Cayyânî el-Endelüsî. Şerhu’t-Teshîl. thk. Abdurrahman es-Seyyid-Muhammed Bedvî el-Mahtûn. 4 Cilt. Ka-hire: Hicr li’Tibâa’ ve’n-Neşr ve’t-Tavzî’, 1. Basım, 1990.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Mükerrem b. Manzûr. Lisânü’l-‘Arab. 16 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdr, 1. Basım, 1984.
• İbnü’l-Cevzî, Ebû Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. el-Muntazam fî târîhi’l- mülûki ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdulkâdir ’Atâ-Mustafâ Abdulkâdir ’Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İ‘lmiyye, 1. Basım, 1995.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahman b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Zâdü’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsîr. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1. Basım, 1984.
• İbnü’l-Esîr, ’İzzüddîn Muhammed b. Abdilkerîm b. Abdilvâhid eş-Şeybânî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ebü’l-Fidâ Abdullâh el-Kâdî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İ‘lmiyye, 1. Basım, 1987.
• İbnü’l-‘İmâd, Şihâbüddîn Ebü’l-Felâh Abdilhayy b. Ahmed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Muhammed Arnâût-Abdulkâdir Arnâût. 11 Cilt. Beyrut: Dâru İbn-i Kesîr, 1. Basım, 1986.
• İbnü’l-Kiftî, Ebü’l-Hasen Alî b. Yûsuf Abdilvâhid eş-Şeybânî. İnbâu’r-ruvât ‘alâ enbâhi’n-nühât. thk. Muhammed Ebü’l- Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sakâfiyye, 1. Basım, 1981.
• Kehhâle, Ömer Rıdâ. Mu‘cemü’l-müellifîn. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müesennâ-Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1. Basım, 1993. Kirmânî, Radiyüddîn Şemsü’l-Kurrâ’ Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Nasr. Şevâzzü’l-kırâât. thk. Şamrân el-‘İclî. Beyrut: Müessesetü’l-Belâğe, ts.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. 20 Cilt. Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyyetu’l-‘Âmme, 3. Basım, 1987.
• Kut, Günay - Bayraktar, Hikmet. Yazma Eserlerde Vakıf Mühürleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1. Baskı., 1979.
• Mekkî, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. el-İbâne ‘an me‘âni’l-kırâât. thk. Abülfettâh İsmâil Şelbî. Kahire: Dâr Nahda Mısriyye, 1977.
• Mezzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf. Tezhîbü’l-Kemâl fî es-mâi’r-ricâl. thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Baskı., 1992.
• Safedî, Yahyâ b. Hacer b. Aybeg. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnâût-Türkî Mustafâ. 30 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi Türâsi’l-‘Arabî, 1. Basım, 2000.
• Sehâvî, Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân. Dav’ü’l-lâmi‘ li’-ehli’l-karni’t-tâsi‘. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1. Basım, 1992.
• Semîn el-Halebî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn (eş-Şihâbü’l-Halebî) Ahmed b. Yûsuf b. Abdüddâim en-Nahvî. ed-Dürerü’l-masûn fî ‘ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, ts.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. Buğyetü’l-vu‘ât fî tabakâti’l-luğaviyyîn ve’n-nühât. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. 2 Cilt. Kahire: Matbaa‘tü İsâ el-Halebî, 1. Basım, 1965.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr Muhammed el-Hudayrî. Hem‘u’l-havâmi‘ fî şerhi cem‘i’l-cevâmi‘. thk. Ahmed Şemsüddîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1998.
• Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr b. Hallikân. Veyâtü’l-A‘yân ve Enbâü Ebnâi’z-Zamân. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdr, 1977.
• Ukberî, Ebü’l-Bakâ Abdullâh b. el-Hüseyin. et-Tıbyân fî i‘râbi’l-Kur’ân. thk. Alî Muhammed el-Bicâvî. 3 Cilt. Mısır: Matbaa’tü İsâ Bâbî el-Halebî, 1976.
• Ukberî, Ebü’l-Bakâ Abdullâh b. el-Hüseyin Ukberî. İ‘râbu’l-kırââti’ş-şevâz. thk. Muhammed es-Seyyid Ahmed ‘Azzûz. 3 Cilt. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1. Basım, 1996.
• Ya‘kûb, Emîl Bedî‘. Mavsû‘atu ‘ulûmi’l-luğati’l-‘Arabiyye. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 2006.
• Yemânî, Ebü’l-Mahâsin Abdülbâkî b. Abdilmecîd. İşâretü’t-ta‘yîn fî terâcimi’n-nühâti ve’l-luğaviyyîn. thk. Mecîd Diyâb. Riyad: Merkezü’l-Melik Faysal li’l-Bühûsi ve’d-Dirâsâtil’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1986.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Osmân. Siyerü a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şua‘yb el-Arnâût. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 11. Basım, 1996.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârızmî. el-Keşşâf ‘an hakâiki gavâmidi’t-tenzîl ve ‘uyûni’t-te’vîl. thk. eş-Şeyh Âdil Ahmed Abdulmevcûd- eş-Şeyh Alî Muhammed Mu‘aviz. Riyad: Mektebetü’l-‘Ubeykân, 1. Basım, 1988.
• Zurkânî, Muhammed Abdulbâkî b. Yûsuf el-Mısrî el-Ezherî el-Mâlikî. Şerhu’z- Zurkânî ‘alâ Muvattai’l-İmâm Mâlik. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 12 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1. Basım, 2002.