A New Classification Model in Scientific Tafsīr: A Methodological Categorization Centered on the Claim of iʿjāz

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 498 - 522, 30.10.2025

Mehmet Bağçivan

https://doi.org/10.31121/tader.1766531

Öz

This study focuses on scientific tafsīr, which has become one of the most intriguing yet controversial fields within modern Qur’anic studies. It argues that scientific tafsīr is often evaluated wholesale within the framework of Qur’anic iʿjāz (inimitability), whereas in reality it represents a multi-layered phenomenon that encompasses diverse aims and methodologies. The prevailing reductionist approach prevents this exegetical trend from developing in depth and from overcoming its inherent weaknes-ses, ultimately trapping the debate in a circular pattern. Although there have been certain attempts at typology in the literature, these are generally limited in scope, failing to examine in sufficient detail the distinctive features, aims, and epistemological foundations of each subtype. Seeking to address this gap, the present article adopts neither an apologetic nor a polemical stance. Instead, it classifies scientific tafsīr under two main categories—those centered on iʿjāz claims and those independent of them—and identifies several original subtypes within each category. These subtypes are analyzed in terms of their content, methodology, and degree of speculation. Employing a qualitative research design and document analysis, the study concludes that scientific tafsīr cannot be evaluated monolit-hically. Certain subtypes stand relatively free from objections and are broadly acceptable, while ot-hers exhibit high levels of speculation and significant risk of falsification. In conclusion, the article underscores the heterogeneous nature of scientific tafsīr and highlights the need for discussions to proceed on a more specific, sound, and methodologically consistent basis. The proposed typology, while open to further refinement, provides a conceptual and methodological framework that may guide future studies and debates in this field.

Anahtar Kelimeler

Tafsir , Scientific Exegesis , I'jâz , Modern İnterpretation , Classification

Bilimsel Tefsirde Yeni Bir Tasnif Modeli: İՙcâz İddiası Merkezli Metodolojik Bir Sınıflandırma

Öz

Bu çalışma, modern dönem Kur’an araştırmalarının en ilgi çekici ve bunun yanında en tartışmalı alanlarından biri olan bilimsel tefsir konusuna odaklanmıştır. Bu çerçevede çalışmada bilimsel tefsirin genellikle toptancı bir yaklaşımla Kur’an’ın iՙcâzı kapsamında değerlendirildiği, oysa bu yaklaşımın farklı amaç ve yöntemleri barındıran çok katmanlı bir olgu olduğu savunulmaktadır. Zira bilimsel tefsire yönelik bu eksik ve tek boyutlu tutum bilimsel tefsirin daha fazla derinleşmesini ve zaaflarından mümkün olduğunca arınmasını engellemekte ve bu alandaki tartışmaları kısır bir döngüye hapsetmektedir. Bilimsel tefsirle ilgili mevcut literatürde bazı tasnif girişimleri olsa da bunların genellikle yüzeysel kaldığı, alt türlerin ayırt edici özelliklerini, amaçlarını ve epistemolojik temellerini yeterince irdelemediği görülmektedir. Söz konusu eksikliği giderme amacıyla makalede katı bir eleştirel ve apolojik tutumdan uzak durularak, bilimsel tefsir iՙcâz merkezli olanlar ve olmayanlar şeklinde iki ana kategoride tasnif edilmiş, bu iki tasnife özgün alt türler belirlenmiş ve bu türler muhteva, yöntem ve spekülatiflik düzeyleri açısından analiz edilmiştir. Nitel araştırma yöntemi yanında, doküman analiz tekniğinin kullanıldığı bu çalışmada, bilimsel tefsirin tekdüze değerlendirilmemesi gerektiği, zira bu yaklaşımın alt türlerinin bir kısmının bilimsel tefsire yönelik itiraz ve eleştirilerden büyük ölçüde uzak, geniş kabule mazhar olabilecek sınırlar içinde kaldığı, bazı türlerinde ise spekülatif boyutun ve yanlışlanma riskinin belirgin biçimde yüksek olduğu neticesine varılmıştır. Sonuç olarak makale bilimsel tefsirin alt türlerine odaklanıp onun heterojen yapısına dikkat çekerek bu konudaki tartışmaların daha spesifik seviyede, sağlıklı ve tutarlı bir zeminde yürütülmesine katkı sunmayı hedeflemektedir. Ayrıca makalede önerilen ve geliştirilmeye açık tasnif, ileride yapılacak çalışmalar ve tartışmalar için kavramsal ve yöntemsel bir çerçeve sunma potansiyeli taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Bilimsel Tefsir , İ'câz , Modern Yorum , Tasnif

نموذج تصنيف جديد في التفسير العلمي: تصنيف منهجي مرتكز على دعوى الإعجاز

Öz

تركّز هذه الدراسة على موضوع التفسير العلمي، الذي يُعَدّ من أكثر مجالات الدراسات القرآنية الحديثة إثارةً للجدل في الوقت نفسه. وتذهب إلى أنّ التفسير العلمي غالبًا ما يُتناول بطريقة إجمالية في إطار إعجاز القرآن، مع أنّه في حقيقته ظاهرة متعدّدة الطبقات تنطوي على مقاصد ومناهج متنوّعة. إنّ هذا المنظور الاختزالي يحول دون تعميق هذا الاتجاه التفسيري وتحريره من مواطن ضعفه، ويجعل النقاشات تدور في حلقة مفرغة. ورغم وجود بعض محاولات التصنيف في الأدبيات، فإنّها بقيت في الغالب سطحية ولم تُبرز بالقدر الكافي الخصائص المميِّزة لكلّ نوع، ولا مقاصده، ولا أسسه الإبستمولوجية. ومن أجل سدّ هذه الثغرة، يقترح البحث تصنيفًا جديدًا يقوم على قسمة التفسير العلمي إلى قسمين رئيسين: ما كان مركزه دعوى الإعجاز، وما لم يكن كذلك. وتندرج تحت كلّ منهما أنواع فرعية أصيلة جرى تحليلها من حيث المضمون والمنهج ودرجة الطابع الافتراضي. وقد استُخدمت في هذه الدراسة منهجية البحث النوعي مع تقنية تحليل الوثائق، وانتهت إلى أنّ التفسير العلمي لا ينبغي النظر إليه ككتلة واحدة؛ إذ إنّ بعض أنواعه أبعد عن الاعتراضات وأقرب إلى القبول العام، بينما يتّسم بعضها الآخر بارتفاع مستوى الافتراضية ومخاطر التخطئة العلمية. وفي الختام، يبرز المقال الطبيعة المتغايرة للتفسير العلمي، ويدعو إلى جعل النقاشات في هذا المجال أكثر تخصيصًا ورسوخًا واتساقًا منهجيًا. كما أنّ التصنيف المقترَح، على الرغم من قابليته للتطوير، يمثّل إطارًا مفاهيميًا ومنهجيًا يمكن أن يفيد الدراسات والحوارات المستقبلية

Anahtar Kelimeler

التفسير , التفسيرالعلمي , الإعجاز , التفسير الحديث , التصنيف

Kaynakça

• Abbas, Fadl Hasan. İ’câzü’l-Kur’âni’l-Mecîd. Amman: Dâru’n-Nefâis, 2016.
• Akbaş, Ahmet. “Bilimsel Tefsire Dair Tartışmaların Güncel Değeri”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/15 (2016), 75-93.
• Atay, Hüseyin. “Modern İlim ve Kur'an-ı Kerim İlişkisinde Metod”. Diyanet İlmi Dergi 18/5 (1979), 261-269.
• Ateş, Süleyman. Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1990.
• Babai, Ali Ekber. “Bilimsel Tefsir Ekolü, Deliller ve Eleştiriler”. Misbah: İslamî Düşünce ve Araştırma Dergisi 3/9 (2014), 53-80.
• Bağdâdî, Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. el-Fark beyne’l-fırak ve beyânü’l-fırkati’n-nâciye minhüm. Beyrût: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1402/1982.
• Baysal, Sıddık. “Mahiyeti, İmkân ve Sınırlılıkları Açısından Bilimsel Tefsir”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 3/2 (Ekim 2019), 226-266. https://doi.org/10.31121/tader.620721.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teʾvîl. thk. Muhammed Abdurrahmân el-Marʻaşlî. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʻArabî, 1418/1998.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Meal-i Âlîsi ve Tefsiri. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1985.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1971.
• Coşkun, Muhammed. Modern Dünyada Kur’an Yorumu: Tefsir Disiplininde Çağdaş Tartışmalar. İstanbul: İFAV Yayınları, 2018.
• Cündioğlu, Dücane. “Tefsir’de Helenizm ‘Bilimsel Tefsir’ Zaafı ve Eleştirisi”. Bilgi ve Hikmet 4 (1993), 152-176.
• Cündioğlu, Dücane. “Ernest Renan ve ‘Reddiyeler’ Bağlamında İslam - Bilim Tartışmalarına Bibliyografik Bir Katkı”. Dîvân: İlmî Araştırmalar (1996/2), 1-94.
• Çelakıl, Ömer. Kur’an-ı Kerim’in Şifresi. İstanbul: Sınırötesi Yayınları, 2002.
• Çelik, Ömer. Tek Kaynak İki Irmak: Kur’an’dan Teknolojik Yansımalar. İzmir: Işık Akademi Yayınları, 2009.
• Demir, Şehmus. “Kur’an’ın Bilimsel Verilerle Yorumlanması: Tarihsel Süreç ve Değerlendirme”, Tefsire Akademik Yaklaşımlar, ed. Mehmet Akif Koç – İsmail Albayrak. 1/280-281. Ankara: OTTO Yayınları, 2013.
• Demircigil, Bayram - Özkan Çetin, Seyyide. “Bilimsel Yorumun Türkçe Kur‟ân Meâllerindeki Yansımaları- Türkiye Diyanet Vakfı Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli Örneği”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 6/1 (Nisan/April 2022), 100-121. https://doi.org/10.31121/tader.1086336.
• Draz, M. Abdullah. Kur’an’ın Anlaşılmasına Doğru. çev. Salih Akdemir. Ankara: Mim Yayınları, 1983.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf Hayyân Endelüsî. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1420/2000.
• Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’an Dili. haz. Asım Cüneyd Köksal - Murat Kaya. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. İhyâ’ü ‛ulûmi’d-dîn. Beyrût: Dârü’l-Maՙrife, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Cevâhirü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Reşîd Rıza. Beyrût: Dâru İhyâi’l-Ulûm, 1406/1986.
• Gezer, Süleyman. Kur’an’ın Bilimsel Yorumu: Bir Zihniyet Tahlili. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2009.
• Güllüce, Veysel. “Kur’ân’a Bilimsel Yaklaşımın Değerlendirilmesi”. Tarihten Günümüze Kur’ân’a Yaklaşımlar. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’ân ve Tefsir Akademisi, 2010.
• Güllüce, Veysel. “Destekleyenler ve Karşı Olanlar Açısından Bilimsel Tefsir”, Kur’an ve Pozitif Bilim. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2020.
• Güven, Ali Murat. “Sahte Ramses’in İzinde”. Yeni Şafak (9 Aralık 2005). https://www.yenisafak.com/arsiv/2005/aralik/06/zaman.html
• Harman, Ömer Faruk. “Firavun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/118-121. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Hûlî, Emîn, Menâhicü tecdîd. Kahire: Dâru’l-Maʿrife, 1961.
• Hûlî, Emîn. Kur’an Tefsirinde Yeni Bir Metod. çev. Mevlüt Güngör. İstanbul: Kur’an Kitaplığı, 1995.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr mine’t-tefsîr. Tûnus: ed-Dârü’t-Tûnusiyye 1984.
• Karaalp, Cahit. “Yeni Bir Tefsir Tarihinin Niteliğine Dair Bazı Mülahaza ve Öneriler”. Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergisi. 5/1 (2019), 137-72.
• Karaca, Abdullah. “Bilimsel Tefsire Yönelik Tutumlara Dair Yeni Bir Tasnif Denemesi”. Diyanet İlmi Dergi 61/2 (Haziran 2025), 471-508. https://doi. org/10.61304/did.1563382.
• Karakuş, Abdulkadir. “Bilimsel Bilginin Sürekliliği Bağlamında Kevnî Âyetlerin Tefsiri Problemi”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 7/1 (Nisan 2023), 124-141. https://doi.org/10.31121/tader.1227743.
• Kaya, Mehmet. “Bilimsel Tefsir ve Değişim”. Mütefekkir Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 3/5 (2016), 195-223.
• Kırca, Celâl. Kur’an-ı Kerim ve Modern İlimler. İstanbul: Marifet Yayınları, 1982.
• Kırca, Celal. İlimler ve Yorumlar Açısından Kur’ân’a Yönelişler. İstanbul: Marifet Yayınları, 2009.
• Kırca, Celal. Kur’an’a Yönelişler. Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• Kuhn, Thamas S. Bilimsel Devrimlerin Yapısı. çev. Nilüfer Kuyaş. İstanbul: Kırmızı Yayınları, 2015.
• Mahallî, Celâleddîn – Süyûtî, Celâleddîn. Tefsîrü’l-Celâleyn. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, ts.
• Meriç, Altay Cem. “Hiyeroglif Mucizesi Nedir?”. Youtube. Yayın Tarihi 26 Ağustos 2024. https://www.youtube.com/watch?v=IQHvvTROyPc
• Mevdûdî, Ebu’l-Aʻlâ. Tefhîmü’l-Kur’an. çev. Komisyon. İstanbul: İnsan Yayınları, 2005.
• Mutlu, İsmail. Kur’an’da Her Şey Var mı?. İstanbul: Mutlu Yayıncılık, 2014.
• Okcu, Abdulmecid. “Kur’an’da Renkler”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2007), 127-163.
• Okuyan, Mehmet. “Kur’ân’ın Tabiat İlimlerine Bakışı”. Kur’an Mesajı: İlmi Araştırmalar Dergisi 2/16-17-18 (1999), 149-168.
• Orey, Cal. The Healing Powers of Honey: A Complete Guide to Nature's Remarkable Nectar. New York: Kensington Publishing Corporation, 2022.
• Özata, Havva. “İ’câzü’l-Kur’an Çalışmalarının Dilbilimsel Tefsir’e Etkisi -Keşşâf Örneği-“. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (2021), 203-226. http://doi.org/1051702/esoguifd.854241
• Özgel, İshak. “Muhteva Yorum ilişkisi Bağlamında Bilimsel Tefsirin Gerekliliği ve Sınırları”. Din Bilim İlişkisi Tefsir Sempozyumu Bildiriler 23-24 Kasım 2018, ed. Mehmet Dağ. 81-90. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2019.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an, Tefsir ve Usul Üzerine. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an-ı Kerim Meali: Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Râzî, Fahreddin. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrût: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-ʽArabî, 1420/1999.
• Sâbûnî, Muhammed Ali. Safvetü’t-tefâsîr. Kâhire: Dâru’s-Sâbûnî, 1417/1997.
• Süyûtî, Ebü'l-Fazl Celâlüddîn. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’an. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. b.y.: el-Hey’etü’l-Mısrıyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1394/1974.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî. el-Muvafakât. thk. Meşhûr b. Hasan. b.y.: Dâru İbni Affân, ts.
• Şen, Ercan. Bilimsel Tefsiri Yeniden Düşünmek. Bursa: Emin Yayınları, 2021.
• Şimşek, M. Sait. “İlmi Tefsir Üzerine”, Günümüz Din Bilimleri Araştırmaları ve Problemleri Sempozyumu. 199-204. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1989.
• Şimşek, Ümit. Bilime Yol Gösteren Âyetler. İstanbul: Zafer Yayınları, 2005.
• Tiyek, Fatih. “Kur’an’ın Sabiteleri ve Tefsirin Yöntemi Çerçevesinde Bilimsel Tefsire Bakış”. V. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildirile Kitabı. ed. Ümit Güneş – Eyüp Sami Yavaş. 3/103-115. İstanbul: İlmi Etüdler Derneği, 2016.
• Yurt, Mehmet Emin. “Bilimsel Tefsirin Mahiyeti Üzerine”. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17 (2019), 103-142.
• Yüce Kuran ve Açıklamalı – Yorumlu Meali. çev. Abdülkadir Şener vd. İzmir: Tibyan Yayıncılık, 2014. Yüksel, Edip. Üzerinde 19 Var. İstanbul: Ozan Yayıncılık, 2002.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsir ve’l-Müfessirûn. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1976.