مقارنة مفهوم "فيه دلالة" في تفسيرَي الزمخشري وأبي البركات النسفي: طبقات المعنى وإبستمولوجيا التأويل في التفسير

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 870 - 888

Akif Yıldırım

https://doi.org/10.31121/tader.1769043

Öz

إنّ أعماق المعاني في التراث التفسيري الكلاسيكي للقرآن الكريم لا تقتصر على الدلالات الظاهرة للنصوص، بل تُحلَّل كذلك من جهة دلالاتها وإشاراتها. وفي هذا السياق يلفت النظر استعمال كلٍّ من الزمخشري (ت 538هـ/1144م) وأبي البركات النسفي (ت 710هـ/1310م) عبارة ”فيه دلالة “في تحليلاتهما للنصوص القرآنية. تهدف هذه الدراسة إلى الكشف عن الإطار الدلالي والوظيفي والبُعد الإبستمولوجي لهذه العبارة في مؤلفات الزمخشري والنسفي ضمن التراث التفسيري الكلاسيكي. وتبرز عبارة ”فيه دلالة“ باعتبارها صيغة اصطلاحية تشير إلى المعاني التي تتجاوز الدلالة المباشرة للألفاظ القرآنية، لتدلّ على معانٍ ضمنية أو احتمالية، وفي الوقت نفسه تؤكّد على الحيطة والتحرّز في عملية التفسير. وتبحث الدراسة في دور هذا المفهوم في عمليات إنتاج المعنى وضبطه، وذلك في ضوء الاتجاهات المنهجية للمفسرين. كما يهدف هذا البحث أيضًا إلى بيان كيفية تناول كلٍّ من المفسِّرَين لمفهوم «فِيهِ دَلَالَةٌ» بطريقةٍ مقارنة، مع مراعاة مناهجهما اللغوية والأصولية وخلفيّاتهما الكلاميّة ومنهجيّاتهما التفسيرية.فالزمخشري قد وظّف أدوات البلاغة مثل المجاز والكناية والاستعارة لتوسيع آفاق المعنى، وفي الوقت ذاته سعى من خلال مفهوم الدلالة إلى منع التفسير الاعتباطي. أما النسفي فقد استعمل هذه العبارة خصوصًا في المواضع التي لم يُصرَّح فيها بالمعنى نصًّا، بغية تحديد حدود التأويل والمحافظة على الاتساق المنهجي، بل وقد استخدمها أحيانًا كدليل على الرأي الكلامي.وقد اعتمد البحث منهجيًّا على أسلوب البحث النوعي، من خلال تحليل الوثائق والمضامين الدلالية للنصوص، مع استقراء الأمثلة القرآنية التي وردت فيها العبارة لتوضيح كيفية رسم الحدود الدلالية. وخلصت النتائج إلى أنّ عبارة ”فيه دلالة “ليست مجرد عنصر لغوي فحسب، بل هي أداة وظيفية في التفسير من حيث مشروعية المعرفة، وضبط الحدود الإبستمولوجية للمعنى، وإعمال مبدأ التحفّظ والاحتياط في عملية التأويل.

Anahtar Kelimeler

التفسير , الزمخشري , أبو البركات النسفي , التأويل , الدلالة

The Concept of Fīhi Dalālatun in the Tafsīrs of al-Zamakhsharī and Abū al-Barakāt al-Nasafī: Layers of Meaning and the Epistemology of Interpretation in Qur’ānic Exegesis

Öz

In the classical tafsīr tradition, the depth of Qur’anic meanings is not confined to their literal sense but is also analyzed in terms of their dalālah (implicature and indication). Within this context, it is noteworthy that two prominent exegetes, al-Zamakhsharī (d. 538/1144) and Abū al-Barakāt al-Nasafī (d. 710/1310), employ the expression fīhi dalālatun in their textual analyses. This study examines the semantic scope, function, and epistemological dimension of the expression fīhi dalālatun as it appears in the works of these two exegetes within the framework of the classical tafsīr tradition. The expression fīhi dalālatun emerges as a terminological formula pointing to meanings in the Qur’anic text that go beyond the immediately apparent sense, indicating indirect or possible implications, while simultaneously prioritizing caution in interpretation. The research evaluates the role of this concept in processes of meaning production and delimitation in tafsīr, particularly in relation to the methodological orientations of the exegetes. At the same time, this study aims to comparatively demonstrate how both exegetes approach the concept of fīhi dalālatun, taking into account their linguistic and methodological approaches, theological backgrounds, and exegetical methodologies. Al-Zamakhsharī, for instance, employed rhetorical devices such as metaphor, metonymy, and alle-gory in order to expand the semantic scope, while using the concept of dalālah to prevent arbitrary interpretation. Al-Nasafī, on the other hand, particularly resorted to this expression when dealing with areas not explicitly stated in the text, employing it as a methodological tool to set boundaries for taʾwīl and to preserve hermeneutical coherence, occasionally invoking it as evidence for theolo-gical argumentation. Methodologically, this study adopts a qualitative research approach, utilizing document analysis and semantic content analysis, in order to delineate the boundaries of meaning through exegetical instances where the phrase occurs. In conclusion, the expression fīhi dalālatun is identified not merely as a linguistic feature but as a functional device in tafsīr, one that plays a criti-cal role in ensuring the legitimacy of knowledge, defining the epistemological limits of meaning, and maintaining interpretive caution.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr , al-Zamakhsharī , Abū al-Barakāt al-Nasafī , Dalālah , Interpretation.

Fîhi Delâletün Kavramının Zemahşerî ve Ebü’l-Berekât en-Nesefî Tefsirlerinde Mukayesesi: Tefsirde Anlamın Katmanları ve Yorumun Epistemolojisi

Öz

Klasik tefsir literatüründe ayetlerin anlam derinlikleri, sadece zahirî manalarla sınırlı kalmayıp, aynı zamanda delâleti yönüyle de tahlil edilmiştir. Bu bağlamda Zemahşerî (ö. 538/1144) ve Ebü’l-Berekât en-Nesefî (ö. 710/1310) gibi iki büyük müfessirin metin çözümlemelerinde “fîhi delâletün” ifadesini kullanmaları dikkat çekicidir. Bu çalışma, klasik tefsir geleneğinde özellikle Zemahşerî ve Nesefî’nin eserlerinde yer alan “fîhi delâletün” ifadesinin anlam çerçevesi, işlevi ve epistemolojik boyutunu incelemektedir. “Fîhi delâletün” ifadesi, Kur’an metnindeki lafızların doğrudan açık anla-mının ötesinde, dolaylı ve ihtimale dayalı manalara işaret eden, aynı zamanda yorumda ihtiyatı ön-celeyen bir terminolojik kalıp olarak öne çıkmaktadır. Araştırma, bu kavramın tefsirde anlam üretimi ve sınırlandırma süreçlerindeki rolünü, müfessirlerin metodolojik eğilimleri bağlamında değerlen-dirmektedir. Aynı zamanda bu çalışma; her iki müfessirin dil ve usûl yaklaşımları, kelâmî arka plan-ları ve tefsir metodolojileri dikkate alınarak, “fîhi delâletün” kavramına nasıl yaklaşım sergiledikleri mukayeseli olarak ortaya koymayı amaçlamaktadır. Zemahşerî, mecaz, kinaye ve istiʿâre gibi belâgat araçlarını anlam genişliği için kullanırken, “delâlet” kavramıyla keyfî yorumun önüne geçmeyi he-deflemiştir. Nesefî ise özellikle açıkça belirtilmeyen alanlarda, te’vilin sınırlarını belirlemek ve meto-dolojik tutarlılığı korumak amacıyla bu ifadeyi tercih etmiş ve bazen kelamî düşünceye delil olarak kullanmıştır. Metodolojik olarak nitel araştırma kapsamında doküman analizi ve anlamsal içerik çö-zümlemesi yöntemleri kullanılmış; kavramın geçtiği ayet örnekleri üzerinden anlam sınırlarının nasıl çizildiği ortaya konulmuştur. Sonuç olarak, “fîhi delâletün” ifadesinin yalnızca dilsel bir unsur değil, aynı zamanda tefsirde bilginin meşruiyeti, anlamın epistemolojik sınırları ve yorum ihtiyatı açısın-dan işlevsel bir araç olduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Zemahşerî , Ebü’l-Berekât en-Nesefî , Delâlet , Yorum.

Kaynakça

• Abdücebbâr, Kadı. Şerhu’l-usûli’l-hamse. 2 cilt. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Askerî, Ebu Hilâl. el-Furûku’l-lüğaviyye. Kahire: Dâru’l-Ilmi ve’s-Sekafe, ts.
• Baysal, Sıddık. “Âmm Lafızların Delâletleri Bağlamında Tefsir-Fıkıh Usulü İlişkisi”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 50 (Aralık 2018), 105-134. https://doi.org/10.29288/ilted.457634.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. 2 cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 7. Basım, 2018.
• Cengiz, Mehdi. Fahreddin er-Râzî'de Lafzın Manaya Delâleti Bağlamında Dilde Kesinlik Problemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Cevherî, İsmail b. Hammad. Mu‘cemü’s-sıhah. haz. Halil Me’mun. Beyrut: Dâru’l-Marife, 2. Baskı, 2007.
• Cürcânî, Abdülkâhir. Delâilü’l-i‘câz. çev. Osman Güman. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2015.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Hâşiye ʿale’l-keşşâf. Dımeşk: Daru’l-Fikr, 1977.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Kitâbü’t-ta‘rîfât. nşr. İbrahim el-Ebyârî. Kahire: Dâru’r-reyyân li’t-türâs, 1403.
• DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “İslam Araştırmaları Merkezi”. Erişim 19 Ağustos 2025. http://ktpmakale.isam.org.tr/?geldi=ara_mklilh_basit&blm=sonucmklilh&navdil=tr&DergiAdiara=&MakaleAdi2=delalet&YazarAdiAra=&degisti=&-max=50&-find=
• Ebherî, Esîrüddîn. Mantık – İsagoci Tercümesi, çev. Taha Alp. İstanbul: Yasin Yayınevi, 2013.
• Erdem, Mehmet - Deliçay, Tahsin. “Mantık, Belâgat ve Usul-i Fıkıh İlimleri Arasında Ortak Bir Kavram Olarak Delâlet” Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 2/1 (2002), 171-180.
• Eş‘arî, Ebû’l-Hasen. el-Lüma‘ fi’r-reddi ‘alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bida‘. thk. Richard J. McCarty Beyrût: y.y., 1953.
• Ferâhîdî, Halil b. Ahmet. Kitabü’l-ayn. Beyrut: Daru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 2. Baskı, 2005.
• İbnü’l-Murtazâ. Tabakâtü’l-muʿtezile, nşr. Franz Stainer. Beyrut: y.y., 1961.
• İlâhâbâd, Muhammed Abdülhak. el-İklîl alâ medâriki’t-tenzîl ve hakâikı’t-te’vîl. 7 cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 2012.
• İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât. Dimeşk: Dâru’l-Kalem, 6. Basım, 2014.
• Kur’an Yolu Meâli. çev. Hayrettin Karaman vd. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayın-ları, 18. Baskı, 2024.
• Kutluboğa, Kasım. Hülâsatü’l-efkâr şerhu muhtasari’l-menâr, thk. Hafız Senaullah ez-Zâhidî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2003.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Kitâbü’t-tevhîd. thk. Fe-thullah Huleyf. İskenderiyye: Dârü’l-Câmiâti’l-Mısriyye, 3. Basım, ts.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Tevîlâtü ehli’s-sünne. 10 Cilt. thk. Mecdi Bâsellûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât. Medârikü’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. 3 cilt. thk. Yusuf Ali Bedîvî. Beyrut: Daru İbn Kesîr, 6. Basım, 2013.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tabsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. 2 cilt. thk. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün. Ankara: DİB Yayınları, 2003.
• Samar, Mahmut. “İslam Hukuk Usulünde Müşterek Lafzın Manaya Delâletine Dair Tartışmalar”. Eskiyeni 42 (Eylül 2020), 961-984. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.764230.
• Sekkâkî, Ebû Yakup. Miftâhu’l-ulûm. çev. Zekeriya Çelik. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• Sem’ânî, Ebu’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdülcabbar. Kavâtıu’l-edille fi’l-usûl. thk. Muhammed Hasen 1smail. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1997.
• Semerkandî, Ebu’l-Leys. Tefsîru’l-Kur’an. 6 cilt. çev. Mehmet Karadeniz. İstanbul: Ravza Yayınları, 2020.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. 2 cilt. nşr. Ali Dahrûc, Ab-dullah Hâlidî. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Tîbî, Şerefüddin Hüseyin b. Muhammed b. Abdullah. Fütûhu’l-gayb fi’l-keşf ʿan kınâʿi’r-rayb. 17 cilt. thk. Eyyad Ahmed El-Fevc. Abu Dabi: el-İmârâtü’l-Arabiyyetü’l-Müttehide, 2013.
• Ünal, Serkan. Lafzın Manaya Delâleti Açısından Bilimsel Tefsir (Usûlî Tefsir Önerisi). İs-tanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Yıldırım, Abdullah. “Lafız, Mana ve Delâlet: İlmü’l-vaz‘ Bağlamında Bir Değerlendirme”. Dinî Metinlerin Yorumunda Kesinlik Arayışı Sempozyumu Özet Kitapçığı. ed. Mehdi Cengiz – Şeyma Gülsüm Önder. 7-8. İstanbul: İstanbul Medeniyet Üniversitesi, 2024.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ʿan hakâʾikı gavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. Beyrut: Daru İbn Hazm, 2012.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. Esâsu'l-belâga. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2009.