Tefekkürün ve Hayatın Kurucu Kavramı: Olgudan Tanıma Te'vîl

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 432 - 472, 30.10.2025

Şevket Kotan

https://doi.org/10.31121/tader.1782534

Öz

Tefsir ilmi açısından te’vîl teriminin özel bir yeri olduğu malumdur. O bu özelliğini, Kur’an’ın tefsir edilebilirliği imkânı konusunda üstlendiği rolden almaktadır. Tefsir teriminin Hz. Peygamber döneminden aktarılan bilgiye hasredilmesinden sonra tefsir faaliyeti, te’vîl ile yoluna devam etmektedir. Ne var ki bu rolüyle birlikte te’vîl terimi, aynı zamanda hem meşruiyet hem de mahiyet bağlamında tartışmaların da konusu olmayı sürdürmektedir. Bu tartışmaların, daha çok terimin tarihsel süreçte uğradığı mana evrilmesinin yeterince hesaba katılmamasından ve konu-nun farklı amaçlarla işlenmesinden kaynaklandığı söylenebilir. Bu tartışmalara bir katkı olması ve bunların daha sağlıklı bir mecrada yürümesi açısından te’vîl kelimesinin Kur’an’da ve erken dönem rivayet külliyatında hangi manada kullanıldığını tespit etmek bu bakımdan önemlidir. İşte bu çalışmanın hedefi, te’vîl kelimesinin Kur’an’da geçen manalarıyla birlikte ilk iki nesildeki kullanımını tespit etmek ve sonrasında nasıl bir manaya evrildiğini izlemektir. Ayrıca Kur’an mesajının aktüel değeri açısından odak noktada yer alan bu terimin, İslam düşüncesinin kaynağı olması açısından kuramsal değerine ilişkin fikir oluşturarak, bunu çağdaş dünyada da işlevsel kılmanın yolunu açmaktır. Bunun için de sağlıklı bir te’vîl faaliyeti için gerekli yetkinlik koşullarını belirlemek gerekmektedir. Hz. Peygamber, risaleti süresince bu mekanizmayı verimli şekilde çalıştırmış ve buna dair yöntemi ümmetine de öğretmiş ve bir sünnet olarak miras bırakmıştır. Bu çalışmada te’vîl kelimesinin Al-i İmran 7. ayetindeki kullanımı dahil olmak üzere Kur’an’daki tüm kullanımlarında, öncesinde Allah’a mahsus bilgi iken, gerçekleştiğinde veya işin akıbetinde insanlara da beliren hakikat ve kesin bilgi manasında kullanıldığını tespit ettik. Hz. Peygamber’in uygulamalarında ve İslam’ın ilk iki neslinde de genelde bu manada kullanıldığını görmüş olduk. Hz. Peygamberin uygulamalarına da bakıldığında, ilk bakışta belli oranda çakışıyor gibi görünse de esasen tefsirin geçmişe, buna karşılık te’vîlin ise daha çok geleceğe ilişkin bir terim olduğu görülmektedir. Bu, te’vîlin entelektüel bir çabayla değil, ancak süregiden tarihle yakın bir ilişki içerisinde gelişebileceğine yatkın tabiatıyla alakalıdır. Aktüel değeri de buradan kaynaklanmaktadır. Ancak çeşitli sebeplerle bu terim, ikinci asırdan başlayarak tefsir manasında kullanılmış ve dördüncü asır civarında da tefsirin bir çeşidi olarak konumlanmıştır. Bu konumlanmadan sonra bütün ilim dallarında da benzer manada kullanılarak genel kabule mazhar olmuştur. Ne var ki, bu aşamayla birlikte en azından bilgi değeri açısından tam aksi manaya evrilmiş olup çeşitli sorunlara kaynaklık etmektedir. Terim üzerindeki tartışmaların arkasındaki saik de büyük oranda budur. Bunlara ilaveten tefsirin tedvin çağının otoriteleri ve kurucu şahsiyetleri olan İbn Cerir et-Taberî ve İmam Mâtürîdî’nin te’vîl terimine yaklaşımlarını da analiz ettik. Bu şahsiyetlerin, kendi tarihsellikleri göz önüne alınmadan anakronik okundukları ve hatırı sayılır oranda yanlış anlaşıldıkları kanaatine ulaştık.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Kur'an , Tevil , Beyan , Tebyin

The Constitutive Concept of Reflection and Life: Taʾwīl from Phenomenon to Recognition

Öz

It is known that the term ta’wīl has a special place in the science of tafsir. This importance derives from its role in making the interpretation of the Qur’an possible. After the term tafsir was confined to the knowledge transmitted from the time of the Prophet, the exegetical activity has continued its course through ta’wil. However, the term tafsir continues to be a subject of debate in the context of both legitimacy and nature, along with this role. It can be said that these discussions mostly stem from the fact that the transformation of the term’s meaning in the historical process has not been taken into account sufficiently and that the subject has been handled for different purposes. In terms of contributing to these discussions and ensuring that the discussions take place in a healthier environment, it is extremely important to determine in which sense the word “ta’wīl” is used in the Qur’an and in the early hadith corpus. The aim of this study is to determine the use of the word ta’wil in the first two generations, along with its meanings mentioned in the Qur’an, and to monitor how its meaning has been transformed after that. Furthermore, the aim is to pave the way for making this term, which is at the centre in terms of the actual value of the message of the Qur’an, functional in the contemporary world by forming an understanding of its theoretical value as a foundational concept in Islamic thought. For this purpose, it is necessary to determine the competence conditions necessary for a healthy ta’wil activity. The Prophet effectively employed this method throughout his prophethood, taught its method to his community, and left it as a legacy in the form of a Sunnah. In this study, we have determined that in all its uses in the Qur’an, including its usage in verse 7 of Āl ʿImrān, the word ta’wīl refers to a truth and certain knowledge that, although initially exclusive to Allah, becomes apparent to humans upon its realisation or in the outcome of a matter. We have seen that it was generally used in this sense in the practices of the Prophet and in the first two generations of Islam. When we also look at the Prophet’s practices, although at first glance they seem to overlap to a certain extent, it seems that tafsir is essentially a term related to the past, while ta’wil is a term related to the future. This is related to the inherent nature of ta’wīl, which suggests that it can develop not through intellectual effort alone, but only in close relation with unfolding history. Its current value stems from this. However, from the second century onwards, the term came to be used in the sense of tafsīr. After this positioning, it has been used in a similar sense in all branches of science and has become generally accepted. However, with this stage, it has evolved, at least in terms of its epistemic value, into almost the exact opposite meaning, and has become a source of various problems. This is largely the motive behind the controversy over the term. In addition, we also analyzed the approaches of Ibn Jarir al-Tabari and Imam Mâtürîdî, who are the authorities and founding figures of the codification era of tafsir, to the term ta’wīl. We have come to the conclusion that these figures are read anachronistically without taking their own historical context into consideration and that they are misunderstood to a considerable extent.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Tevil , Beyan , Kur'an , Tebyin

المفهوم المؤسِّس للتفكّر والحياة: التأويل من الظاهرة إلى المعرفة

Öz

من المعلوم أن لمصطلح التأويل مكانة خاصة في علم التفسير. وتنبع هذه المكانة من الدور الذي يؤديه التأويل في مسألة إمكان تفسير القرآن الكريم. فبعد أن خُصَّ مصطلح التفسير بالمعلومات المروية عن عهد النبي ﷺ؛ وُكِل إلى التأويل أن يواصل وظيفة التفسير، وأن يضمن استمرارية الفهم القرآني في العصور التالية. غير أن هذا الدور نفسه جعل مصطلح التأويل موضوعًا للنقاش من حيث مشروعيته ومن حيث طبيعته ومعناه. ويمكن القول إن معظم هذه النقاشات تعود إلى عدم مراعاة التطور الدلالي الذي مرّ به المصطلح عبر التاريخ، وإلى اختلاف المقاصد التي عولج من خلالها في مراحل متباينة. ولأجل توجيه هذه النقاشات وجهةً علميةً أكثر دقة، تبرز أهمية تحديد المعاني التي ورد بها لفظ التأويل في القرآن الكريم وفي المرويات المبكرة. ولهذا الغرض وبعدَ بيانِ مكانةِ التأويل في علم التفسير ودوره في إمكان فهم القرآن الكريم، تهدف هذه الدراسة إلى تحديد معاني لفظ التأويل كما ورد في القرآن الكريم، وتتبع استعماله في الجيلين الأولين من المسلمين ثم رصد التطور الدلالي الذي طرأ عليه في العصور اللاحقة. كما تسعى إلى تكوين رؤيةٍ نظريةٍ حول القيمة الفكرية لهذا المصطلح الذي يُعَدّ محورًا لفهم الرسالة القرآنية، وأساسًا من أسس الفكر الإسلامي، وفتحِ الطريق لجعله مفهومًا فاعلًا في الواقع المعاصر. ومن أجل ذلك، كان من اللازم تحديدُ شروط الكفاءة العلمية والقدرات المطلوبة لتحقيق تأويلٍ صحيحٍ ومثمرٍ .لقد فعّل النبي ﷺ آلية التأويل تفعيلًا مثمرًا طوال فترة الرسالة، وورّث أمته هذا المنهج بوصفه سنةً عمليةً في فهم النصوص وتنزيلها. وقد تبيَّن لنا من خلال البحث أن لفظ التأويل في القرآن الكريم، بما في ذلك موضعه في سورة آل عمران؛ يدل في أصله على العلم الإلهي الغيبي الذي لا يعلمه البشر في الوهلة الأولى، لكنه يتجلى لهم عند تحقق الأمر أو عند انكشاف العاقبة، فيتحول إلى حقيقةٍ مشاهدةٍ ومعرفةٍ يقينيةٍ. وقد لاحظنا أيضًا أن هذا المعنى هو الغالب في استعمالات النبي ﷺ وفي الجيلين الأولين من المسلمين .ومن خلال دراسة تطبيقات النبي ﷺ، يتضح أن التأويل والتفسير يبدوان في الظاهر متقاربين، إلا أن بينهما فرقًا جوهريًا: فالتفسير يتجه إلى الماضي لفهم ما نزل، بينما التأويل يتجه إلى المستقبل وما سيؤول إليه الأمر. وهذه الطبيعة تجعل التأويل أكثر اتصالًا بحركة التاريخ واستمرار الوحي في الواقع الإنساني، ومن هنا تستمدُّ قيمته الحاضرة والمستمرة. غير أن هذا المفهوم بدأ منذ القرن الثاني الهجري يُستعمل بمعنى التفسير، ثم استقرّ في القرن الرابع بوصفه فرعًا من فروع التفسير. ومنذ ذلك الحين شاع استعماله بهذا المعنى في مختلف العلوم الإسلامية، مما أدى تدريجيًا إلى انقلاب في قيمته المعرفية، إذ أصبح يدل على ما يخالف معناه الأصلي الذي كان يكشف عن الحقيقة النهائية للأمر الإلهي. وهذه المفارقة هي التي تقف وراء كثيرٍ من الجدل حول المصطلح .وفي هذا السياق، تناولت الدراسة موقفي الإمام الطبري والإمام الماتريدي من مفهوم التأويل، وهما من أبرز المؤسسين لعلم التفسير في عصر التدوين. وقد تبين أن مقاربتهما غالبًا ما تُقرأ قراءةً لا زَمَنِيَّة لا تراعي سياقَهما التاريخي، مما أدى إلى فهمٍ قاصرٍ لموقفهما الحقيقي.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Tevil , Kur'an , Beyan , Tebyin

Kaynakça

• Boyalık, M. Taha. “Tefsirde Kesinlik Söyleminin Eleştirisi ve Tefsir-Te’vîl Ayırımının Yeniden Yapılandırılması”. İslam Araştırmaları Dergisi 53 (2025), 117-154.
• Büyük, Enes. “Mâtürîdî’nin Tefsir-Te’vîl Ayrımı ve Bunun Te’vîlât’taki Pratik Değeri Üzerine Bir İnceleme”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/1 (Haziran 2019), 213-232.
• Büyük, Enes. Tefsir Tarihi. İstanbul: Kitaparası Yayınları, 2024.
• Cevherî, İsmail B. Hammad. es-Sıhah. Beyrut: Dâru’l-ilmi li’l-melâyin, 1990.
• ed-Debûsi, Abdullah b. Ömer. Takvîmu’l-edille fî usûli’l-fıkhi. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 2001.
• Dinç, Ömer. “Mâtüridî Bir Tefsir Geleneğinin Kurucusu Mudur? Mâtüridî’yi Esas Alması Bağlamında Ömer en-Nesefî’nin Te’vîl Meselesine Yaklaşımı Üzerine Bir İnceleme”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 6/1 (Nisan 2022), 341-364.
• Ebû Amr, Osman b. Ömer ibnü'l-Hacib. Muhtasaru’l-Münteha. Beyrut: y.y., 1983.
• Ebû Ubeyde, Ma’mer b. el-Musennâ. Mecazu’l-Kur’an. thk. Fuad Sezgin. Mısır: y.y., 1955.
• Ebu’l-Âlâ el-Mevdûdî. Tefhîmu’l-Kur’an, çev. Kurul. İstanbul: İnsan Yayınları, 2005.
• el-Gazzalî, Ebu Hamid Muhammed. el-Mustafa min ilmi’l-usûl, thk. Hamza b. Zuheyr Hâfız. Medînetu’l-Münevvere: y.y., 1413.
• Gengil, Veysel. “Mâtürîdî’de Tefsir Te’vîl Ayrımı Meselesi”. Diyanet İlmî Dergi 55 (2019), 805-839.
• el-Hâlidî, Salah Abdu’l-Fettah. et-Tefsîru ve’t-Te’vîl fi’l-Kur’an. Amman: Dâru’n-Nefâis, 1996. http://ktpmakale.isam.org.tr/?geldi=ara_mklilh_basit&blm=sonucmklilh&navdil=tr&DergiAdiara=&MakaleAdi2=te’vîl&YazarAdiAra=&degisti=&-max=10&-find=
• Işıcık, Yusuf. “Kur’an’da Temel İki Kavram: Te’vîl ve Müteşabih”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2002).
• el-İsfahanî, Râgıp. Mukaddimetu câmii’t-tefâsîri maa tefsîru’l-fâtiheti ve metâliu’l-bakara. thk. Ahmet Hasan Ferhat. Kuveyt: Dâru’da’ve, 1974.
• el-İsfahanî, Râgıp. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’an. b.y.: Mektebetu Nezar Mustafa el-Bâz, ts..
• el-İsfehanî, Râgıb. Mukaddimetu câmii’t-tefâsîri maa tefsîru’l-fâtiheti ve metâliu’l-bakara. thk. Ahmet Hasan Ferhat. Kuveyt: Dâru’d-da’ve, 1974.
• İbn Abbas. Tenvîru’l-miḳbâs min tefsîri İbni Abbâs. Beyrût: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 1992.
• İbn Faris, Ebu’l-Hüseyn Ahmed b. Faris b. Zekeriyya. Mu’cemu mekayîsi’l-luğa. Beyrut: Dâru İhyai’t-turasi’l-Arabî, 2001.
• İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali B. Ahmed. el-İhkam fî usûli’l-ahkam. Kahire: Dâru’-kutubi’l-mısriyye, ts.
• İbn Kesir, İmâduddîn Ebû’l-Fidâ İsmâil. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Mustafâ es-Seyyîd Muhammed vd. Kâhire: Müessesetu Kurtuba, 2000.
• İbn Kuteybe. Uyunu’l-Ahbar. Kahire: Daru’l-Kutubi’l-Mısriye, 1928.
• İbn Teymiye, Takiyyuddin Ahmed İbn Teymiye. Mecmûatu’l-Fetava. Mansura: Dâru’l-Vefa, 2005.
• Karataş, Ali - Gengil, Veysel. “Ayırımların Eşiğinde Hanefî-Mâtürîdî Tefsir Geleneği: İmkânı ve Özgünlüğü”. Mütefekkir 11/21 (Haziran 2024), 55-82.
• Karataş, Ali. “Müteşabih Ayetler ve Te’vîli”. Günümüz Tefsir Problemleri. ed. Ali Karataş- Yunus Emre Gördük. Ankara: Bilay Yayınları, 2021.
• Koca, Ferhat. “Fıkıh Usûlüne Göre Te’vîl”. Kur’an’ın Batınî ve İşârî Yorumu. İstanbul: 29 Mayıs Üniversitesi Kur’an Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2018.
• Koca, Ferhat. “Fıkıh Usûlüne Göre Te’vîl”. Kur’an’ın Bâtınî ve İşarî Yorumu. ed. Mustafa Öztürk. 245-279. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2018.
• Kotan, Şevket. “İnsan Sûresi Bağlamında Rivâyet İhtilafları: Hz. Peygamber’in Tebyin Sünneti Ekseninde Bir Çözüm Teklifi”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 23/1 (2023), 377-393.
• Kotan, Şevket. “Maûn Sûresi Özelinde Bir Kur’ân Hermenötiği Denemesi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 26/2 (2022), 803-822.
• Kotan, Şevket. “Tefsir Rivayetlerindeki İhtilaflar ve Bunların Hz. Peygamber’in Kur’an’ı Te-byin Yöntemiyle İlişkisi”. Temel İslam Bilimlerine Modern Yaklaşımlar. ed. Sedat Yıldırım, vd. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2024.
• el-Mâtürîdî, Ebû Mansur. Te’vîlâtu’l-Kur’an. thk. Ahmet Vanlıoğlu. İstanbul: Dâru’l-Mîzan, 2005.
• Mukâtil b. Süleyman. Tefsîru Mukâtil bin Süleyman. thk. Abdullah Mahmut Şihate. 3 Cilt. Beyrut: Daru’l Kutubi’l-İlmiye, 2002.
• en-Nevevî, Yahyâ b. Şeref. el-Minhac fî şerhi sahîhi Müslim b. Haccac. 18 Cilt. Beyrut: Dâru ihyai’t- türasi’l-Arabî, 1972.
• Okumuş, Mesut. “Semantik ve Analitik Açıdan Salat Kavramı”. Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (2004), 1-30.
• Oral, Murat. “Selefin ve Halefin Te’vîl Yaklaşımları ve Bunun Tefsire Yansımaları”. Antakiyat 5/1(2022), 25-53.
• Özel, Recep Orhan. “Lügavî ve Bağlamsal Yönleriyle Kur’ân’da Te’vîl Kavramı”. Amasya İlahiyat Dergisi 20 (Haziran 2023), 9-47.
• Ravaşdeh, Ziyad. “Şeyhülislâm ‘Alâeddin el-‘Arabî’nin ‘Asr Sûresi Tefsiri ve Metodu”, Mütefekkir dergisi, 10/20 (Aralık 2023), 471-440.
• Sa’lebî, Ebû İshak Ahmed es-Sa’lebî. el-Keşf ve’l-beyân. thk. Ebû Muhammed b. Âşûr. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türasi’l-Arabî, 2002.
• Suyûtî, Abdurrahmân b. Kemâl Celâluddîn. ed-Dürrü’l-Mensûr fî tefsiri bi'l-me'sûr. 8 Cilt. Beyrût: Dâru'l-Fikr, 2011.
• Şafii, Muhammed b. İdris eş-Şafii. er-Risale. thk. Ahmet Muhammet Şakir. Mısır: Matbaatu Mustafa Elbânî el-Halebî, 1938.
• Şen, Ercan. “Te’vîlatu’l-Kur’an’da Bâtınîlerin ve Diğer Aşırı Grupların Vahiy Anlayışlarına İlişkin Bazı Eleştiriler”. Bir Müfessir Olarak İmam Mâtürîdî. ed. Ali Karataş, vd. İs-tanbul: Kitâbî, 2022.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Câmi’u’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kâhire: Dâru Hicr, 2001. et-Tayyar, Musâid b. Süleyman. Mevsuatu’t-tefsîri’l-me’sûr. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2017.
• Tekin, Akile. Tefsirde Mananın Tayini -Taberî ve Râzî Mukayesesi-. ed. Şevket Kotan. İstan-bul: Kitap Dünyası Yayınları, 2024.
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ et-Tirmizî. Sünenü’t-Tirmizî. Kahire: Dâru’t-te’sîl, 2016.
• Ünal, Yavuz. Hadisin Doğuş ve Gelişim Tarihine Yeniden Bakış. Samsun: Etüt Yayınları, 2001.
• Yetkin, Vedat. “Tefsir Kâidelerinin Rivayet Kaynaklı Tefsir İhtilaflarını Çözümlemedeki Yeterlilik Problemi”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 9/1 (Nisan 2025), 1-29.
• ez-Zerkeşî, Bedruddin Muhammed. el-Bahru’l-Muhît. Kuveyt: Dâru’s-safve, 1992.
• ez-Zerkeşi, Bedruddin Muhammed. el-Burhan fi ulûmi’l Kur’an. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Kahire: y.y., 1984.