Dog and Dog Metaphor in XVIth Century Religious, Moral, and Sufi Mathnawīs

Yıl 2025, Cilt: 4 Sayı: 1, 51 - 67, 10.06.2025

Esin Tümer Kurnaz

https://doi.org/10.32739/ustad.2025.7.76

Öz

Animals have been the subject of many studies in Classical Turkish literature; among them, the dog has been widely featured ranging from folk beliefs to myths, epics, and poems. The main characteristics distinguish dogs from other animals, that is “the sensitivity in their nature and their learning capability,” often lead to the common perception that they possess qualities resembling to those observed in human beings. In this study, the stories that include dog and dog metaphor in religious, moral and sufi mathnawīs written in the XVIth century were identified and classified, in order to draw attention to the issues which are symbolically expressed. The following works included in the study are as follows: Mahzenü’l-Esrâr [Makhzan al-asrār] by Behiştî, Ahmed Sinân Çelebi; Tuhfetü’l-Uşşâk [Tuhfat al-ʿushshāq] by Üsküplü Atâ; Pend-nâme [Pand-nāma] and İbret-nâme [ʿIbrat-nāma] by Güvâhî; Rıdvâniyye [Riḍwāniyya] and Mahzenü’l-Esrâr [Makhzan al-asrār] by Ahmed-i Rıdvân; Âb-ı Hayât [Āb-e Ḥayāt] by Hızrî; Gülşen-i Ebrâr ve Ma’den-i Esrâr [Gulshan al-abrār and Maʿdan al-asrār] by Münîrî; Kitâb-ı Bâğ-ı Behişt [Kitāb-e Bāgh-e Bahasht] by Zaîfî; Gül-i Sad-Berg [Gol-e Ṣad-Barg] by Bursalı Rahmî; Heşt Behişt [Hasht Bahasht] by Behiştî, Vizeli Ramazan; Gencîne-i Râz [Ganjīna-ye Rāz] and Kitâb-ı Usûl [Kitāb al-uṣūl] and Gülşen-i Envâr [Gulshan-i Anwār] by Taşlıcalı Yahyâ; Nakş-ı Hayâl [Naqsh-e Khayāl] by Âzerî İbrâhim Çelebi; Câmiu’n-Nesâyih [Jāmiʿ al-naṣāʾiḥ] by Hüseyin Ahmed-i Sirozî; Riyazü’l-Cinân [Riyāż al-jinān] and Cilâü’l-Kulûb [Jilāʾ al-qulūb] by Cinânî; İbret-nümâ [ʿIbrat-numā] and Heşt Bihişt [Hasht Bahasht] and Mir’âtü’l-Ahlâk [Mirʾāt al-akhlāq] by Şemseddîn-i Sivasî; Riyazü’s-Sâlikîn [Riyāż al-sālikīn], ve Tuhfetü’l-Uşşâk [Tuhfat al-ʿushshāq] by Gelibolulu Mustafa Âlî; İsimsiz Mesnevi, Netîce-i Sülûk, [An Anonymous Mathnawī, Natīja-e Sulūk] by Cemâlî. The stories identified in the mathnawīs are categorized in accordance with the respective locations of their occurence. The themes of the stories are summarized and studied within a context of two categories: Themes that lead human beings to destruction and/or to salvation. The conclusion part of the study encapsulates the poets and their works that include dog and dog metaphor and the concepts which were pointed out through this study.

Anahtar Kelimeler

XVI.th Century , Masnawī , Story , Dog , Symbol , Nafs.

XVI. Yüzyıl Dinî, Ahlâkî, Tasavvufî Mesnevîlerinde Köpek ve Köpek Metaforu

Öz

Klasik Türk edebiyatında hayvanlar pek çok araştırmaya konu olmuş; hayvanlar arasında köpek ise halk arasındaki inanışlardan başlamak üzere mitlere, destanlara, şiirlere kadar geniş bir alanda işlenmiştir. Köpeği diğer hayvanlardan ayıran temel özelliklerin “doğasındaki duygusallık ve öğrenme kabiliyeti” olduğu kabulü ile “insanı insan yapan nitelikler ile köpek” arasında sıklıkla ilişki kurulmasının olağan olduğu söylenebilir. Bu çalışmada XVI. yüzyılda kaleme alınan dinî, ahlâkî, tasavvufî mesnevîler içinde köpek ve köpek metaforuna yer veren hikâyeler tespit ve tasnif edilerek, sembolik olarak ifade ettiği konulara dikkat çekilmeye çalışılmıştır. İncelenen eserler şöyledir: Mahzenü’l-Esrâr (Behiştî, Ahmed Sinân Çelebi); Tuhfetü’l-Uşşâk (Üsküplü Atâ); Pend-nâme ve İbret-nâme (Güvâhî); Rıdvâniyye ve Mahzenü’l-Esrâr (Ahmed-i Rıdvân); Âb-ı Hayât (Hızrî); Gülşen-i Ebrâr ve Ma’den-i Esrâr (Münîrî); Kitâb-ı Bâğ-ı Behişt (Zaîfî); Gül-i Sad-Berg (Bursalı Rahmî); Heşt Behişt (Behiştî, Vizeli Ramazan); Gencîne-i Râz, Kitâb-ı Usûl ve Gülşen-i Envâr (Taşlıcalı Yahyâ); Nakş-ı Hayâl (Âzerî İbrâhim Çelebi); Câmiu’n-Nesâyih (Hüseyin Ahmed-i Sirozî); Riyazü’l-Cinân ve Cilâü’l-Kulûb (Cinânî); İbret-nümâ, Heşt Bihişt ve Mir’âtü’l-Ahlâk (Şemseddîn-i Sivasî); Riyazü’s-Sâlikîn ve Tuhfetü’l-Uşşâk (Gelibolulu Mustafa Âlî); İsimsiz Mesnevi [Netîce-i Sülûk] (Cemâlî). Tespit edilen hikâyeler, ilgili mesnevîlerdeki beyit yerleri ile verilmiş olup hikâyelerde üzerinde durulan konular “İnsanı Helâke ve Kurtuluşa Götüren Konular” şeklinde ikili bir tasnif çerçevesinde özetlenmeye çalışılmıştır. Çalışmanın sonuç bölümü, köpek/köpek metaforuna yer veren şairler/eserler ve işaret edilen kavramları özetlemektedir.

Anahtar Kelimeler

XVI. yüzyıl , Mesnevî , Hikâye , Köpek , Sembol , Nefs.

Kaynakça

• Aksoy, Gürdal. Kur’ân ve Hadislerin Yol Ayrımında İslam’da Köpek ve Köpeğin İnsanlar Âlemindeki Statü Serüveni Üzerine, 2024, 1-85. https://www.academia.edu, (erişim 23.02.2025).
• Aksoyak, İ. Hakkı. Gelibolulu Mustafa Âlî Tuhfetü’l-Uşşâk. İstanbul: MEB Yay., 2003.
• Alkaya, Mehmet Akif. Kitâb-ı Usûl Taşlıcalı Yahyâ. Yüksek Lisans, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1996.
• Arslan, Mehmet ve Aksoyak, İ. Hakkı. Gelibolulu Âlî Riyazü’s-Sâlikîn. Sivas: Dilek Matbaacılık, 1998.
• Bakırcı, Nedim. “Türk Dünyası ve Coğrafyasında Tespit Edilmiş Hayvan Masalları Üzerine Bir İnceleme”. Doktora, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004.
• Baltacı, Türkeri Züleyha. “Türk Kültüründe Köpek (İnanış, Uygulama ve Anlatılar)”. Yüksek Lisans, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
• Bircan, Hasan Hüseyin. “Mevlana’da İnsan ve Kurtuluşu”. Journal of Islamic Research 27, 1 (2016): 1-11.
• Birışık, Abdülhamit. “Rahmet”. TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXIV, 2007, 419.
• Büyüker, Nilgün. “16. Yüzyıl Şairlerinden Rumelili Zaifi ve Manzum Bûstân Tercümesi: Kitâb-ı Bâğ-ı Behişt (Metin-Nesre Çeviri-İnceleme)”. Doktora, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2017.
• Coşkun, Mehmet Akif. “Hz. Peygamber’den Nakledilen Kıssalar ve Hadis Usûlü Açısından Değerlendirilmesi”. Doktora, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
• Çağrıcı, Mustafa. “İhyâü Ulûmid’d-Dîn”. TDV İslâm Ansiklopedisi, XXII, 2000, 10-13. ---. “Ucb”. TDV İslâm Ansiklopedisi, XLII, 2012, 36-37.
• Çağrıcı, Mustafa ve Süleyman Uludağ. “İstikamet”. TDV İslâm Ansiklopedisi, XXIII, 2001, 348-349.
• Çayır, Celâl. “Kur’ân-ı Kerimde Zikredilen Hayvanlar ve Zikir Sebepleri”. Yüksek Lisans, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1999.
• Çöm, Erol. “16. Yüzyıl Ahlâkî Mesnevîleri ve Şemseddîn‐i Sivâsî’nin İbret‐nümâ Adlı Mesnevîsi (İnceleme‐Metin)”. Doktora, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
• Dilmen, Ömer. “Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde Köpek Metaforu”. Turkish Academic Research Review, 5, 4 (2020): 507-535.
• Demirtaş, Ömer. “Kur’ân-ı Kerim’de Adı Geçen Hayvanlar ve Özellikleri”. Yüksek Lisans, Bozok Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Ferîdüddîn-i Attâr. Esrarnâme. çev. Mehmet Kanar. İstanbul: Ayrıntı Yay., 2012.
• ---. Mantıku’t-Tayr. çev. Abdülbâkî Gölpınarlı. İstanbul: İş Bankası Kültür Yay., 2006.
• ---. Musîbetnâme. çev. Mehmet Kanar. İstanbul: Ayrıntı Yay., 2021. Gözütok, Avni. Hayâtî (Metin-Dizin-Tıpkı Basım). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yay., 2001.
• Gülaç, Zeliha. “Kutsal Kitap’ta Hayvanlar”. Yüksek Lisans, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2023.
• Hakkı, İsmail. “Mesnevide Hayvan Karakterleri (Metaforları)”. Uluslararası Türk Kültür Coğrafyasında Sosyal Bilimler Dergisi 2, 1 (2017): 29-47.
• Hemedânî, Hâce Yusuf. Rutbetü’l-Hayat. çev. Necdet Tosun. İstanbul: İnsan Yay., 1998.
• Hujwīrī, ‘Ali b. ‘Uthmān. Kashf al-Maḥjūb: The Revelation of the Veiled, çev. R. A. Nicholson, Londra: Luzac & Co., 2025.
• Karakuş, Yasemin. “Klasik Türk Şiirinde ‘Fitne’ Kelimesinin ‘Köpek’ Anlamıyla Kullanımına Dair”. Journal of Turkish Language and Literature 7, 2 (2021): 389-400.
• Kılıç, Atabey. Mürîdî ve Pend-i Ricâl Adlı Mesnevîsi (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin). Kayseri: Akademi Kitapevi Yay., 2001.
• Kurnaz Tümer, Esin. “16. Yüzyıl Türk Edebiyatında, Dinî, Ahlâkî, Tasavvufî Mesnevîlerdeki Hikâyeler (Tespit, Tahlil ve Köken Araştırması)”. Doktora, Üsküdar Üniversitesi Tasavvuf Araştırmaları Enstitüsü, 2023.
• Mevlânâ, Celâleddîn Rûmî. Mesnevî. çev. Veled Çelebi (İzbudak), gözden geçiren: Abdülbâki Gölpınarlı. İstanbul: Doğan Yayıncılık, 2007.
• Molla Câmî. Gülistan ve Baharistan. haz. Mustafa Memluk. İzmir: Renkli Bahçe Yay., 2012.
• Öcal, Baki. Rivayetlerde Hayvan Figürleri ile Anlatım. Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Yay., 2021.
• Sinanoğlu, Mustafa. “İman”. TDV İslâm Ansiklopedisi, XXII, 2000, 212-214.
• Soysaldı, H. Mehmet, “İslam’da Günah Kavramı”, İlmi Akademik Araştırma Dergisi Tasavvuf 3, 7 (2001): 145-156. Şems-i Tebrizî. Makâlât. çev. Mehmet Nuri
• Gençosman, İstanbul: Ataç Yay., 2006. Şenarslan, Necip Fazıl. “Rûşenî Dede Ömer Aydınî Külliyâtı (Miskin-Nâme, Şobân-Nâme, Der Kasemiyât ve Münâcât, Der Medh-i Mesnevî-i Ma’nevî-i Mevleviyyet, Ney-Nâme, Kalem-Nâme, Divan) Dil İncelemesi-Metin-Dizin”. Doktora, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları, 2020.
• Şîrâzî, Sa‘dî. Bostan ve Gülistan. çev. Mehmet Kanar. İstanbul: Ayrıntı Yay., 2018.
• Türkeri, Züleyha. Türk Kültüründe Köpek (İnanış, Uygulama ve Anlatılar). Yüksek Lisans, Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
• Uludağ, Süleyman. “Marifet”. TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXVIII, 2003, 54-56.
• ---. “Nefs”. TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXII, 2006, 526-529.
• ---. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Marifet Yay., 1991.
• Uyanık, Necip. “Platon’un Devlet Eserinde Siyasal Teorinin Aracı Olarak Hayvan Metaforları”. Felsefe Arkivi- Archives of Philosophy, Advance Online Publication, 60 (2024): 1-18.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kader”. TDV İslâm Ansiklopedisi, XXIV, 2001, 58-63.
• Yeniterzi, Emine. “Mevlâna’nın Kişisel Değişim ve Gelişime Dair Düşünceleri”. Selçuk Üniversitesi Mevlâna Araştırmaları Dergisi 1, 2 (2007): 1-13.
• Yıldız, Alim. Heşt Bihişt. Sivas: Sivas Belediyesi Yay., 2015.
• Yılmaz, Nebi. “Ahmed-i Rıdvân ve Rıdvâniyyesi”. Yüksek Lisans, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.