Osmanlı’da İnsan Hakları: 16. Yüzyıl Kudüs Örneği

Yıl 2023, Cilt: 11 Sayı: 2, 170 - 195, 31.12.2023

Aynur Yalçınkaya

Öz

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve tamamlayıcı protokoller neticesinde belirtilen haklar ve özgürlükler günümüzde insan haklarının temel prensiplerini oluşturmaktadır. Bu prensipler esas alınarak 16. yüzyıl Osmanlı yönetiminde Kudüs’te yaşayan halkın sosyal, ekonomik, hukukî imkânları değerlendirildiğinde zamanının ötesinde bir uygulama ile karşılaşıldığı görülmektedir. Modern dünyada bile tam olarak uygulanamayan yaşama hakkı, hukukî eşitlik, temsil edilme, toplanma, dernek ve sendika kurma gibi birçok insani hak 16. yüzyıl Osmanlı Kudüs’ünde halka verilmekteydi. Devlet Müslümanların asli unsur olduğu gerçeğini yok saymadan halka tanıdıkları hak ve özgürlükleri azınlık olarak kabul edilen Hristiyan ve Yahudi vatandaşlar için de uygulamıştır. Çağdaşı olan diğer devletlerde görülmeyen bu hak ve özgürlükler 16. yüzyıl Osmanlı Devleti belgelerinde açıkça görülmektedir. İncelenen dönem için temel kaynaklar olan arşiv vesikalarındaki bilgilerden ulaşılan sonuçlar şöyledir: Şehir içinde yaşayan Müslüman, Hristiyan ve Museviler birlikte, barış ve huzur içerisinde bir yaşam sürdürmekteydiler. İnsanlar dini ve etnik bir ayrıma tabi tutulmadan serbestçe ürün yetiştirip satabilmekte, ibadetlerini ve kendi geleneklerini uygulayabilmekteydiler. Gerektiği zaman devletin kurumlarına hak aramak veya belli konularda itiraz ve şikâyet için başvurmakta ve sonuç almaktaydılar.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Kudüs, İnsan Hakları, Barış, Huzur

Human Rights in The Ottoman: The Example of 16th Century Jerusalem

Öz

The rights and freedoms set forth in the European Convention on Human Rights and its complementary protocols constitute the basic principles of human rights today. Based on these principles, when the social, economic and legal opportunities of the people living in Jerusalem under the Ottoman rule in the 16th century are evaluated, it is seen that a practice beyond its time was encountered. Even in the modern world, many human rights such as the right to life, legal equality, representation, assembly, forming associations and trade unions, which were not fully practiced, were granted to the people in 16th century Ottoman Jerusalem. The state, without ignoring the fact that Muslims were the main element, applied the rights and freedoms they granted to the people to Christian and Jewish citizens, who were considered minorities. These rights and freedoms, which were not seen in other contemporary states, are clearly seen in the documents of the 16th century Ottoman State. The results obtained from the information in the archival documents, which are the main sources for the period analyzed, are as follows: Muslims, Christians and Jews living in the city lived together in peace and tranquility. People could freely grow and sell crops, worship and practice their own traditions without being subjected to religious and ethnic discrimination. When necessary, they could apply to state institutions to seek their rights or to file objections and complaints on certain issues and receive results.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Jerusalem, Human Rights, Peace, Tranquility

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Osmanlı Arşivi (BOA): (TT.d.) (Tapu Tahrir Defterleri) 427, 1015, 289.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Osmanlı Arşivi (BOA): (A.DVN.MHM.d.) Mühimme Defterleri 5, 6, 9, 12, 22, 28, 34, 36, 46, 51.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Osmanlı Arşivi (BOA): (A.DVNSKLS.d.) Kilise Defterleri 8, 9, 10.
• Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi (TKGM.): (TT.d.) (Tapu Tahrir Defterleri) 112, 178.
• ASALİ, K. J. (1989). Jerusalem Under The Ottomans. Jerusalem In Hıstory. (Ed.) Kamil Jamil Asali. England.
• AFYONCU, E. (2013). Sahte Mesih; Sabatay Sevi ve Yahudiler. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• AKTÜRK, Ş. (2009). Osmanlı Devleti’nde Dini Çeşitlilik: Farklı Olan Neydi. Doğu Batı, 51, s.133-159.
• AKYÜZ, G. (2006). Kudüs Ziyareti. İstanbul.
• ARMSTRONG, K. (2021). Kudüs’ün Tarihi: Bir Şehir Üç Semavi Din. Çev., İrem Sağlamer. İstanbul.
• ANDREASYAN, H. D. (1964). Polonyalı Sİmeon’un Seyahatnamesi 1608-1619. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• ASLAN, G. (2000). İnsan Hakları. TDVİA, 22: 327-330. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi.
• ATAY, F. R. (1943). Zeytindağı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• AVCI, Y. ve Yazıcı Özdemir, (2019). Ö. Kudüs Kamame Kilisesi: Hıristiyanlığın Merkezinde Osmanlı Mirası ve Statüko Meselesi. Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 15 (29).
• AVŞİN GÜNEŞ, G. (2015). Osmanlı Devleti’nin Gayrimüslimlere Bakışı ve Klasik Dönem Millet Sistemi. Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi, I (2): 1-30.
• BAKHİT M. A. ve Al-Sawariyyah N. R. (2005). The Detailed Defter of The Liwa’ (District) of Noble Jerusalem Tapu Defter: No. 427 932 A.H / 1525-26-934 A. H/ 1527-28 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Acritical and Annottative Study of The Ottoman Text With Arabic Translation. Amman: Al-Furgân Islamıc Herıtage Fondatıon. BERNARD, L. (1984). The Jews Of Islam, New Jersey: Prınceton Unıversıty Press.
• BOZKURT, G. (1993). “Osmanlı-Yahudi İlişkileri.” Belleten, 57(219): 539-564.
• BÜNYAMİN, E. (2012). “Vedâ Hutbesi.” TDVİA. 42. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi.
• BÜNYAMİN, E. (2017). “Bir Vakıf Şehri Kudüs.” Vakıf ve Toplum Dergisi, 5.
• CENGİZ, B. ve Mert, R. (2017) Çatışan Kutsalların Ortasındaki Şehir: Kudüs. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 17(2).
• COHEN, A. (1989). Economic Life in Ottoman Jerusalem. Cambridge: Cambridge University Press.
• CONDER COL, C. R. (1909). The Cıty Of Jerusalem, London: Hazel Watson And Vıney Ld.
• ÇİFTÇİ, M.E. (2020). Hadislerde Kudüs ve Mescid-i Aksa. Journal of Islamicjerusalem Studies, 20 (3).
• DAM, H. ve Karataş, M. (2014). Değerler Eğitimi Açısından Veda Hutbesinde İnsan Onuru. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(2): 48-75.
• DEMİRKENT, I. (1996). Haçlılar. TDVİA, XIV. İstanbul.
• DERNSCHWAM, H. (1992). İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü, çev. Yaşar Önen. Mersin: Kültür Bakanlığı Dünya Edebiyatı.
• DEVELLİOĞLLU, F. (2001). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. 18. Baskı. Ankara: Aydın Kitabevi yayınları.
• DOLU, A. (2017). Osmanlı Hâkimiyetinden İsrail İşgaline: Kudüs’ün Gönüllü Sakinleri. TYB Akademi. 21: 47-64.
• DÜZDAĞ, M. E. (1983). Şeyhülislam Ebussuud Efendi Fetvaları Işığında 16. yüzyıl Türk Hayatı. İstanbul.
• DÜZENLİ, P. (2015). Osmanlılarda Hukuk Ve Toplum Gayri-Müslimlere Dair Fetvalar Osmanlı Şeyhülislamlık Kurumu. İstanbul: Klasik Yayınlar.
• EVLİYA ÇELEBİ, (2017). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi 9. Kitap. (Der.) Seyit Ali Kahraman. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• FRAŞERLİ, M. (2008). Osmanlı Devleti’nde Kapitülasyonların Uygulanması (İmtiyâzât-ı Ecnebiyyenin Tatbîkât-ı hâzırası). (Haz.) Fahrettin Tızlak. Isparta.
• FULCHERIUS, C. (2009). Kutsal Toprakları Kurtarmak. Kudüs Seferi. (Çev.) İlcan Bihter Barlas. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• GÜNEŞ, M. (2017). Osmanlı Devleti’nin Gayrimüslim Tebaaya Yaklaşımında Dönemsel Değişimler. Journal of History and Future, 3(3): 12-27.
• HOPPE, L. J. (2009). The Church of the Nativity: The Shrine to the Prince of Peace. The Bible Today, XLVII: 34-347.
• HÜRMEN, F. R. (1993). Mehmet Tevfik Biren’nin II. Abdülhamid, Meşrutiyet ve Mütareke Devri Hatıraları I. İstanbul.
• IHJR, (2011). Sacred Sıtes In The Holy Land: Hıstorıcal And Religious Perspectıve. The Institute for Historical Justice and Reconciliation.
• İNALCIK, H. (1988). İnalcık, Halil, Osmanlı Devleti’nin Yükselişi, Fatih Sultan Mehmed, İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti, çev. Hulusi Yavuz, İstanbul, c. I, s. 301-314.
• İNALCIK, H. (2010). VI. Separdic Jews in the Ottoman Empire. From Empire to Republic Essays on Ottoman and Turkish Social History, New Jersey: Gorgias Press.
• KENANOĞLU, M. (2004). Osmanlı Millet Sistemi / Mit ve Gerçek, Klasik, İstanbul.
• KESKİN, M. (2011). Osmanlı Sultanlarının Kullandıkları Lakapların Türk Devlet ve Toplum Anlayışıyla Münasebeti. Türk Yurdu, 100(85).
• KILIÇ, S. ve Satış, İ. (2011). Osmanlı Arşiv Vesikalarına Göre Hristiyan Cemâatlerin Kamame Kilisesi İle İlgili Tartışmalar. History Studies, 3(3).
• LAMB, H. (2010). Haçlı Seferleri Demir Adamlar Ve Azizler. (Çev.) Gaye Özcan. İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık.
• LEHMANN, M. B. (2005). Ladino Rabbinic Literature and Ottoman Sephardic Culture, Indıanapolıs: Indıana Unıversıty Press.
• GÜRKAYNAK, M. (2003). Osmanlı Devleti’nde Millet Sistemi ve Yahudi Mileti, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Y., 9 (2), s. 275-282.
• HARMAN, Ö.F. “KUDÜS”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https: islamansiklopedisi. org.tr/kudus (05.08.2023).
• ÖKSÜZ, M. (2016). Şam Eyaletinin Güney Sancaklarında (Filistin) Nüfus XVI. YY. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul. ÖKSÜZ, M. (2018). XVI. Yüzyıl Kudüs’ünde Yahudi Mabetleri ve Osmanlı Devleti. Yahudi Çalışmaları Dergisi, 9-31.
• ÖZCAN, A. T. (2010). Trifon Karabeynikov’un Seyahat Raporu. Belleten, LXXIW (270): 369-388.
• PEDERSEN, K. S. (2003). Pilgrims and Ascetics From Africa: The Ethiopian Church and Community of Jerusalem. Anthony O'mahony. (Der.) içinde, The Christian Communities of Jerusalem and the Holy Land, Studies in History, Religion and Politics. Cardiff: University of Wales Press.
• PERİ, O. (2001). Christianity Under Islam in Jerusalem: The Question of the Holy Sites in Early OttomanTimes. Boston.
• RECEP, Ş. (2000). İnsan Hakları. TDVİA, 22. s. 327-330. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi.
• SATIŞ, İ. ve Ceyhan, M. (2014). Kudüs’teki Rum Cemâatine Ait Bir Defter: 10 Numaralı (Kamame) Kilise Defteri (13 Belge İle Birlikte), Belgeler, XXXIII(37). Ankara.
• SÖYLEMEZ, M. M. (2016). Kudüs Ve Osmanlı Arşiv Vesikaları Işığında Yahudilerin Bölgeye Yerleşmeleri Üzerine Notlar. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(2): 33-35.
• STEİH, A. (2016). Kudüs Sancağı’nda Osmanlı İdaresi (XVIII: Yüzyılın İlk Yarısı). (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul.
• ŞENER, A. (2010). Osmanlı Devleti’nde Dini Çeşitlilik: Farklı Olan Neydi. Doğu Batı, 51. s. 133-159. Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• ŞENTÜRK, R. (2000). İnsan Hakları, TDV İslam Ansiklopedisi, 22. s. 327-2230. ŞIK, Ö. (2020). Hadislerde Giyim Kuşamla İlgili Temel İlkeler Ve Uyarıları. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
• TAŞKIN, Ü. (2011). Osmanlı İdaresinde Safed (1516-1600). Elazığ: Fırat Üniversitesi Ortadoğu araştırmaları Merkezi Yayınları.
• YILDIRIM, F. (2021). Mühimme Defterleri’ne Göre Osmanlı Devleti’nde Şarap. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 31(1) s. 495-514.
• YONAH, M.A. ve Gibson, S. (2007). Jerusalem. Encyclopedıa Judaika, V11, s. 144-147.
• ZE’EVİ, D. (2000). Kudüs 17. Yüzyılda Bir Osmanlı Sancağında Toplum ve Ekonomi. (S. Çağlayan Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. https://www.internethaber.com/din-adamlari-birbirine-girdi-137819h.htm. Görülme Tarihi, 13.01.2021.
• https://m.sabah.com.tr/dunya/milat-kilisesinde-papazlar-arasında-yer-kavgası-2099301. Görülme Tarihi, 18. 11. 2011.