Central Assemblies Before the Constitutional Regime in the History of Turkish Law: A Literature

Yıl 2005, Sayı: 5, 623 - 646, 01.05.2005

Ayhan Ceylan

Öz

This article aims to assert the literature on central assemblies before Parliament in the
history of Turkish Law. Generally, these assemblies are named as “councils of consultation”
both in the West and Turkish history researches. In fact, these assemblies had
legislative, executive, fiscal and judicial competence beside being a council of consultation.
Thus, it is not appropriate to call them only as consultative councils because of
their qualification is more than that.
We can determine those councils in these shapes: Toy and Kurultay in pre-Islamic period;
Divan-ı Hümayun and Meclis-i Meşveret/Meclis-i Şura in Classical period of Ottomans; Meclis-i Vala-yı Ahkam-ı Adliye, Meclis-i Ali-i Umumi, Meclis-i Tanzimat ve
Şura-yı Devlet which are the central councils of Tanzimat era.
Recently, number of studies on central assemblies increased a bit, but they are still quiet
little. Those limited studies had been performed by historicians. Those councils as
a subject of History of Public Law in the first place must be studied by scholars of History
of Law

Anahtar Kelimeler

Toy, Divan-ı Hümayun, Meşveret, Meclis-i Meşveret, Meclis-i Vala-yı Ahkam-ı Adliye

Osmanlı'da Meşrutiyet Öncesi Merkezî Meclisler Literatürü

Öz

Parlamentoların ortaya çıkışından önce, devlet başkanının şahsında temsil edilen siyasal iktidara katılım, şartların da zorlamasıyla, merkezî meclislerin karar alma mekanizmasına dahil edilmeleriyle gerçekleşmiştir. Karar oluşum sürecine katılma, belli ölçüde, iktidarın denetimi ve sınırlandırılmasını da beraberinde getirmiştir. Kuvvetler ayrılığı ilkesinin uygulamaya yansımadığı dönemde, bu meclisler; danışma, yasama, bazı örneklerinde yargı, hatta idârî ve mâlî yetkilere sahiptirler. Bu bakımdan, literatürde yerleşik bir kullanıma sahip olsa da, istişârî olmanın yanında pek çok yetkilere sahip bu meclisleri ?danışma kurulu? olarak adlandırmak isabetli gözükmemektedir. Bu çalışma, Türk hukuk tarihinde parlamento öncesi dönem merkezî meclislerle ilgili literatürü ele almayı hedeflediğinden, bu çerçevedeki meclisler, İslam öncesi dönemde, toy ve kurultay, Osmanlı klasik döneminde Divan-ı Hümayun ve Meclis-i Meşveret/Meclis-i Şûrâ ve Tanzimat Dönemi merkez meclisleri olan; Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye, Meclis-i Âlî-i Umûmi, Meclis-i Tanzimat ve Şûrâ-yı Devlet olarak tespit edilmiştir. Parlamento öncesinde görülmelerinin yanında, adı geçen meclisler, farklı yetkilere de sahip olmakla birlikte, ?karar organı? olma yönleriyle öne çıkmaktadırlar. Nitekim, merkezî meclisler, Türk kamu hukukunda parlamentoyu ortaya çıkaran yerli dinamiklerin başında gelmektedirler. Son yıllarda, merkezî meclislerle ilgili yayın sayısında artma olmakla birlikte, sayı, normal düzeyin oldukça altındadır. Mevcut çalışmaların tümü de, henüz ?hukukî? boyutla değerlendirilmemiştir.

Anahtar Kelimeler

Toy, Divan-ı Hümayun, Meşveret, Meclis-i Meşveret, Meclis-i Vala-yı Ahkam-ı Adliye

Kaynakça

• Abdi Tarihi, 2. baskı, Faik Reşit Unat (haz.), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
• Abdüllatif (Harputî), “Meşrutiyet, Meşveret”, Beyanü’l-Hak, 1324, c. I, sy. 5, s. 82-84.
• Ahıshalı, Recep, “Divan-ı Hümâyûn Teşkilatı”, Osmanlı, Güler Eren (ed.), Ankara, 1999, c. VI, s. 24-33.
• Ahıshalı, Recep, Osmanlı Devlet Teşkilatında Reisülküttâblık (XVIII.Yüzyıl), İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı, 2001.
• Ahmed Câvid, Hadîka-i Vekayi, Adnan Baycar (haz.), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1998.
• Ahmed Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, c. I-XII, İstanbul, 1309.
• Ahmed Cevdet Paşa, Tezâkir, Cavid Baysun (yay.), 3. baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991.
• Ahmed Lütfi, Tarih-i Lütfi, İstanbul, c. V, 1302; c. VI, 1303.
• Ahmed Mahir, “İslamiyet, Esas-ı Hükümet”, Mucizat-ı Kur’aniye, İstanbul, 1328.
• Ahmed Mahir, İslamiyet, Meşveret, İstanbul, 1328.
• Ahmed Midhat, Üss-i İnkılâb, Kısm-ı Sânî, İstanbul, 1295.
• Ahmed Tevhid, “Divan”, İstişâre Mecmuası, Şubat 1324, sy. 23, s.1057-1061.
• Ahmed Vâsıf, Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakâikü’l-Ahbâr, Mücteba İlgürel (haz.), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1994.
• Ahmed Vâsıf Efendi, Tarih-i Vasıf (1752-1774 Yılları), c. I-II, İstanbul, 1219.
• Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, 2 cilt, Ankara: Barış Kitabevi, 1999.
• Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kanunnameleri, 9 cilt, İstanbul, 1990-1996.
• Akyıldız, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform, İstanbul: Eren Yayıncılık, 1993.
• Akyıldız, Ali, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.
• Akyüz, Vecdi, Hilafetin Saltanata Dönüşmesi, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1991.
• Akyüz, Vecdi, Kur’an’da Siyasi Kavramlar, İstanbul: Kitabevi, 1998.
• Ali Haydar Emin, “Delâil-ü Meşveret”, Sırat-ı Müstakim, İstanbul 1324, c. I, sy. 2, s. 26-27.
• Altundağ, Şinasi, “Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın Suriye’de Hakimiyeti Esnasında Tatbik Ettiği İdare Tarzı”, Belleten, 1944, c. VIII, sy. 30, s. 231-243.
• Arıkan, Zeki, “Divan-ı Hümayun”, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Mezuniyet Tezi, İstanbul, 1966.
• Armağan, Servet, İslam Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler, 2. baskı, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1992.
• Arsal, Sadri Maksudi, Türk Tarihi ve Hukuk I, İstanbul: Hukuk Fakültesi Yayını, 1947. Âşıkpaşazâde Tarihi, İstanbul, 1332.
• Avzî, Ahmet el-, el-Hukuku’s-Siyasiyye li’r-Raıyyeti’ş-Şerîati’l-İslâmiyye Mukâreneten bi’n-Nuzumi’l-Vad’ıyye, Mûte: Müessesetü Râm li’t-Teknolecya ve’l-Kombîtür, 1995.
• Aybet, Gülgün Üçel, “Osmanlı Devletçiliği ve Divan’ın Çalışması”, Yeni Türkiye, Osmanlı Özel Sayısı IV, Ankara, Temmuz-Ağustos 2000, sy. 34, s. 35-41.
• Aydın, A. Arslan, “İslamda Şûrâ’nın Manası, Yeri ve Önemi”, İslamî Yönetimin Temeli: Şûrâ, İstanbul: Vefa Yayıncılık, 1992.
• Aydın, M. Âkif, Türk Hukuk Tarihi, 3. baskı, İstanbul: Beta Basım, 1999.
• Aykaç, Mehmet, Abbâsi Devleti’nin İlk Dönemi İdarî Teşkilâtında Dîvânlar (132-232/750- 847), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1997.
• Babaoğlu, Orhan Münir, Türk Hukukunda Devlet Fikri, İstanbul, 1936.
• Babillî, Mahmud Muhammed, eş-Şûrâ fi’l-İslâm, Riyad: Dârü’l-Hânî, 1996.
• Barthold, W., Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, İstanbul, 1927.
• Başbakanlık Merkez Teşkilâtı (Tarihçe ve Mevzuat) I, Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 1995.
• Başgil, A. Fuad, “1959 Kilyos Semineri”, (Bahri Savcı’nın Tutanaklarıyla), Kanun-i Esasi’nin 100. Yılı Armağanı, Ankara, 1978.
• Başgil, A. Fuad, Türkiye Siyasi Rejim ve Anayasa Prensipleri, c. I, İstanbul, 1957.
• Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul, 1978.
• Bosworth, C. E., “Shura”, Encyclopaedia of Islam, Leiden, 1997, c. IX, s. 504-505.
• Busbesq, Türk Mektupları, çev. Hüseyin Cahit Yalçın, İstanbul, 1939.
• Câbî Tarihi, c. I-II, Mehmet Ali Bayhan (haz.), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003.
• Ceylan, Ayhan, “Türk Hukuk Tarihinde Meşveret Düşüncesi ve Uygulaması”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, İstanbul, 1998.
• Ceylan, Ayhan, “Bir Danışma Kurumu Olarak Divan-ı Hümayun, İslam’da Şûrâ ve Divanı Hümayun’un ‘Şûrâ Meclisi’ Niteliği”, Yeni Türkiye, Osmanlı Özel Sayısı I, Ankara, Ocak-Şubat 2000, sy. 31, s. 400-417.
• Cihan, Ahmet, Reform Çağında Osmanlı İlmiyye Sınıfı, İstanbul: Birey Yayıncılık, 2004.
• Cin, Halil ve Akgündüz, Ahmet, Türk-İslam Hukuk Tarihi, 2 cilt, İstanbul: Timaş Yayınları, 1990.
• Cin, Halil ve Akyılmaz, Gül, Türk Hukuk Tarihi, Konya: Sayram Yayınları, 2003. Çadırcı, Musa, “Tanzimat Döneminde Türkiye’de Yönetim (1839-1856)”, Belleten, 1988, c. LII, sy. 203, s. 601-626.
• Çadırcı, Musa, “Tanzimat’ın İlanı Sıralarında Türkiye’de Yönetim (1826-1839)”, Belleten, 1987, c. LI, sy. 201, s. 1215-1240.
• Çam, Esat, Devlet Sistemleri, İstanbul: Der yayınları, 1987.
• Çelik, Hüseyin, Ali Suavi ve Dönemi, İstanbul: İletişim Yayınları, 1994.
• Çelik, Hüseyin, “Usûl-i Meşveret Demokrasi Midir?”, Türkiye Günlüğü, Ankara, KasımAralık 1994, sy. 31, s. 97-101.
• Çetin, Atilla, Tunuslu Hayreddin Paşa, Ankara, 1988.
• Çoker, Fahri, “Tanzimat’ın Getirdiği Hukuk Kurumları ve İşlevleri”, Tarih ve Toplum, İstanbul, 1989, s. 71, s. 16-20.
• Danişmend, İsmail Hami, Garp Menbalarına Göre Eski Türk Demokrasisi, İstanbul, 1964. Dede Korkut Kitabı, Muharrem Ergin (nşr.), İstanbul, 1969.
• Defterdar Sarı Mehmet Paşa, Zübde-i Vekayiât, Abdülkadir Özcan, (nşr.), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995.
• Defterdar Sarı Mehmet Paşa, Devlet Adamlarına Öğütler, çev. Hüseyin Ragıp Uğural, İzmir 1990.
• Demici, Abdullah b. Ömer ed-, El-İmâmetü’l-Uzma: İslamda Devlet Başkanlığı, çev. İbrahim Cücük, İstanbul: Ravza Yayınları, 1996.
• “Divan”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Diyanet Vakfı, 1994, c. IX, s. 377-387.
• “Diwan”, Encyclopaedia of Islam, Leiden, 1991, c. II, s. 323-337.
• Doğan, Muzaffer, “Divân-ı Hümâyun’dan Bâbıâli’ye Geçiş”, Osmanlı, Güler Eren (ed.), Ankara, 1999, c. VI, s. 199-210.
• D’ohsson, M., “Divan Toplantıları”, çev. Ayda Düz, Hayat Tarih Mecmuası, Mayıs 1973, c. I, sy. 4, s. 74-80.
• Ebu Fâris, Muhammed Abdülkâdir, en-Nizâmü’s-Siyâsî fi’l-İslâm, 2. baskı, Amman: Dârü’l-Furkan, 1986.
• Ebu Fâris, Muhammed Abdülkâdir, Hükmü’ş-Şûrâ fi’l-İslâm ve Neticetüha, Amman: Dârü’l-Fürkan, 1988.
• Ebu Iyd, Arif Halil, Nizâmü’l-Hükm fi’l-İslâm, Amman: Dârü’n-Nefâis, 1996.
• Ekinci, Ekrem Buğra, Ateş İstidası İslâm-Osmanlı Hukukunda Mahkeme Kararlarının Kontrolü, İstanbul: Filiz Kitabevi, 2001.
• Ekşioğlu, Naci, “Danıştay”, A. Recai Seçkin’e Armağan, Ankara, 1974.
• Elöve, Mustafa E., “Yüz Yıl Boyunca Danıştay”, İstanbul Barosu Dergisi, 1968, c. XLII, sy. 7-8, s. 410-429.
• Emil, Birol, “Ziya Paşa’da İslamiyet ve Meşveret Fikri”, I. Milli Türkoloji Kongresi Tebliğler, İstanbul, 6-9 Şubat 1978, İstanbul, 1980.
• Erkut, Celal, “Fransa’da Conseil d’Etat’nın Sosyolojik ve Tarihsel Açıdan Gelişimi”, İdare Hukuku ve İlimleri Dergisi, İstanbul, 1985, c. IV, sy. 1-3, s. 43-50.
• Eryarsoy, M. Beşir, İslam Devlet Yapısı, 3. baskı, İstanbul: Buruc Yayınları, 1995.
• Eryılmaz, Bilal, Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme, İstanbul: İşaret Yayınları, 1992.
• Esad Efendi, Vak’a-nüvis Esad Efendi Tarihi, Ziya Yılmazer (haz.), İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2000.
• eş-Şûrâ fi’l-İslâm, 3 cilt, Amman: el-Mecmeu’l-Melekiyyü li-Buhûsi’l-Hadâreti’l-İslâmiyye, 1989.
• Fazlurrahman, “İslam’da Şûrâ İlkesi ve Ümmetin Rolü”, İslami Siyaset Teorisi ve Sorunlar, Mümtaz Ahmet (ed.), çev. Halim Sırçancı, İstanbul: Ekin Yayınları, 1997.
• Fehmi Efendi, Mevaizi Diniye, 1. Kısım, İstanbul 1328.
• Fendoğlu, H. Tahsin, Türk Hukuk Tarihi, İstanbul: Filiz Kitabevi, 2000.
• Ferrâ, Ebu Ya’la el-, el-Ahkâmu’s-Sultaniye, M. Ali Ebu el-Abbas (talik), Kahire: Mektebetü’l-Kur’an, ts.
• Findley, Carter V., “Madjlis al-Shura”, Encyclopaedia of Islam, 2. baskı, Leiden, 1986, c. V, s. 1082-1086.
• Findley, Carter V., Osmanlı Devletinde Bürokratik Reform, çev. Latif Boyacı ve İzzet Akyol, İstanbul: İz Yayıncılık, 1994.
• Garaybe, Ruhayyil Muhammed, el-Hukûk ve’l-Hürriyyâtü’s-Siyâsiyye fi’ş-Şerîati’l-İslâmiyye, Amman: Dârü’l-Menâr, 2000.
• Gencer, Ali İhsan, “Bahriye Meclisi’nin Kuruluşu ve Önemi”, Türk Denizcilik Tarihi Araştırmaları, İstanbul: Türkiye Denizciler Sendikası, 1986, s. 102-113.
• Genç, Reşat, Karahanlı Devlet Teşkilatı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2002.
• Gezgin, Ali Galip, “Türk-İslâm Devletlerinde Şûrâ”, Türkler, Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek ve Salim Koca (ed.), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, c. V, s. 203-209.
• Gordlevski, V., Anadolu Selçuklu Devleti, çev. Azer Yaren, Ankara, 1988.
• Gökbilgin, M. Tayyib, “Tanzimat Hareketinin Osmanlı Müesseselerine ve Teşkilatına Etkileri”, Belleten, 1967, c. XXXI, sy. 121, s. 93-111.
• Göreli, İsmail Hakkı, Devlet Şûrâsı, Ankara, 1953.
• Göze, Ayferi, Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, 5. baskı, İstanbul, 1989.
• Gültepe, Necati, “Osmanlılarda Bürokrasi: Merkezin Yönetimi”, Osmanlı, Güler Eren(ed.), Ankara, 1999, c. VI, s. 241-255.
• Halaçoğlu, Yusuf, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, 4. baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1998.
• Hamidullah, Muhammed, İslama Giriş, 2. baskı, çev. Kemal Kuşçu, İstanbul, 1965.
• Hamidullah, Muhammed, İslam Peygamberi, c. II, 4. baskı, çev. Salih Tuğ, İstanbul, 1980.
• Hayreddin Paşa, Mukaddime-i Akvemü’l-Mesalik fi Marifeti Ahvali’l-Memalik, çev. Abdurrahman Efendi, İstanbul, 1296.
• Hüseyin Hazmi, “Meşveret”, Beyanü’l-Hak, 1324, c. I, sy. 1, s. 7-9.
• İbn Bibi, El Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name), 2 cilt, Mürsel Öztürk (haz.), Ankara: Kültür Bakanlığı, 1996.
• İbn Fazlân Seyahatnâmesi, Ramazan Şeşen (haz.), Bedir Yayınevi, İstanbul, 1995.
• İbn-i Teymiye, es-Siyasetü’ş-Şeriyyetü fî Islâhı’r-Râî ve’r-Raiyyeti, Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, ts.
• İmam-ı Gazali, Devlet Başkanlarına -Nasihatü’l-Müluk-, çev. Osman Şekerci, İstanbul, 1969.
• İnalcık, Halil, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, Belleten, 1964, c. XXVIII, sy. 112, s. 623-649.
• İpşirli, Mehmet, “Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilatı: Merkez Teşkilatı”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, c. I, Ekmeleddin İhsanoğlu (ed.), İstanbul: Feza Gazetecilik, 1999.
• İsmail Hakkı (Bereketzâde), “İslam ve Usul-i Meşveret”, Sırat-ı Müstakim, 1324, c. I, sy. 5, s. 70-73.
• İzgi, Özkan, “Hunlar, Göktürkler ve Uygurlarda Geleneksel Festival ve Eğlenceler”, İ.Ü. Tarih Dergisi, İstanbul, 1977, sy. 31, s. 29-36.
• Kadri, Hüseyin Kazım, “Divan”, Türk Lügatı, c. II, 1928.
• Kafesoğlu, İbrahim, Selçuklu Tarihi, İstanbul: MEB Yayınları, 1992.
• Kafesoğlu, İbrahim, Türk Milli Kültürü, İstanbul, 1995.
• Kalaycıoğlu, Ersin ve Sarıbay, Ali Yaşar, “Tanzimat: Modernleşme Arayışı ve Siyasal Değişme”, Türk Siyasal Hayatının Gelişimi, E. Kalaycıoğlu ve A. Y. Sarıbay (ed.), İstanbul, 1986, s. 9-29.
• Kamîha, Câbir, el-Muârada fi’l-İslâm Beyne’n-Nazariyyetü ve’t-Tatbîk, 2. baskı, Mısır: edDârü’l-Mısrıyyetü’l-Lübnaniyye, 1998.
• Kanunname-i Âli Osman, M. Arif (neş.), Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası İlavesi, İstanbul, 1330.
• Kara, İsmail, İslamcıların Siyasi Görüşleri, İstanbul: İz Yayıncılık, 1994.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, c. V, 4. baskı, Ankara: Türk tarih Kurumu, 1988.
• Karal, Enver Ziya, Selim III’ün Hatt-ı Humayunları, 2. baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
• Karal, Enver Ziya, Selim III’ün Hatt-ı Hümayunları –Nizam-ı Cedit-1789-1807, 2. baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.
• Karaman, Hayreddin, Mukayeseli İslam Hukuku, c. I, İstanbul: Nesil Yayınları, 1991.
• Karatepe, Şükrü, Osmanlı Siyasi Kurumları: “Klasik Dönem”, 2. baskı, İstanbul: İşaret Yayınları, 1990.
• Karpat, Kemal H., Türk Demokrasi Tarihi, İstanbul, 1967.
• Kaynar, Reşat, Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, 2. baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1985.
• Kerîmüddin Mahmud-i Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, çev. Mürsel Öztürk, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000.
• Keylânî, Abdullah İbrahim Zeyd el-, el-Kuyûdü’l-Vâride ala’s-Sultati’d-Devle fi’l-İslâm ve Damânatühâ, Amman: Dârü’l-Beşîr, 1997.
• Koca, Salim, “Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilat”, Türkler, Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek ve Salim Koca (ed.), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, c. II, s. 823- 844.
• Koçi Bey Risalesi, Zuhuri Danışman (sad.), İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Koçu, Reşat Ekrem, “Ayak Divanı”, Hayat Tarih Mecmuası, Aralık 1973, c. II, sy. 12, s. 31-37.
• Kolcalı Abdülaziz, Kuran-ı Kerim ve Kanun-i Esasi, İstanbul, 1326.
• Köprülü, M. Fuad, “Başlangıç, İzah ve Düzeltmeler Kısmı”, 3. baskı, İslam Türk Medeniyeti Tarihi, Ankara, 1973.
• Köprülü, M. Fuad, “Ortazaman Türk Hukuki Müesseseleri”, Belleten, 1938, c. II, sy. 5-6, s. 39-72.
• Kösoğlu, Nevzat, Devlet (Eski Türklerde-İslamda ve Osmanlıda), İstanbul, 1997.
• Kubalı, Hüseyin Nail, Türk Esas Teşkilat Hukuku Dersleri, İstanbul, 1960.
• Kurat, Nimet Akdes, Peçenekler, İstanbul, 1937.
• Küçük, Raşit, “İslamî Bir Toplumun Oluşmasında İstişarenin Yeri”, İslami Yönetimin Temeli: Şûrâ, İstanbul: Vefa Yayıncılık, 1992.
• Kütükoğlu, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili, 2. baskı, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 1998.
• Lewis, Bernard, “Meşveret”, Tarih Enstitüsü Dergisi, İstanbul, 1982, sy. 12, s. 775-782.
• Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, 4. baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991.
• Lütfi Paşa, Âsafnâme, İstanbul 1326.
• “Madjlis”, Encyclopaedia of Islam, 2. baskı, Leiden, 1986, c. V, s. 1031-1037.
• Mardin, Şerif, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri (1895-1908), 5. baskı, İstanbul, İletişim, 1994.
• Mardin, Şerif, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, çev. Mümtaz’er Türköne, Fahri Unan ve İrfan Erdoğan, İstanbul: İletişim, 1996.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan el-, el-Ahkâmu’s-Sultaniye, Semîr Mustafa Rebâb (tahkik), Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2000.
• Mehmed Neşri, Neşri Tarihi, 2 cilt, 3. baskı, Faik Reşit Unat ve Mehmet Altay Köymen (yay.), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995.
• Merçil, Erdoğan, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, 2. baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1993.
• Mevdudi, Ebu’l-A’la, İslamda Hükümet, çev. Ali Genceli, Ankara, ts.
• Mumcu, Ahmet, Hukuksal ve Siyasal Karar Organı Olarak Divan-ı Hümayun, 2. baskı, Ankara: Birey ve Toplum Yayınları, 1986.
• Mumcu, Ahmet, “Osmanlı Devleti’nde Meşveret Yöntemi Demokratik Bir Gelişme Sağlayabilir Miydi?”, Türkiye Demokrasi Hareketleri Konferansı 6-8 Kasım 1985, Ankara, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Ankara, 1986, c. IV, sy.1, s. 3-23.
• Musa Kazım, İslamda Usul-i Meşveret ve Hürriyet, İstanbul 1324. Mustafa Kesbî, İbretnümâ-yı Devlet, Ahmet Öğreten (haz.), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2002.
• Mustafa Naima, Tarih-i Naimâ, c. I-VI, İstanbul, 1283.
• Mustafa, Nevin A., İslam Siyasi Düşüncesinde Muhalefet, çev. Vecdi Akyüz, İstanbul: İz Yayıncılık, 1990.
• Mustafa Nuri Paşa, Netayic ül-Vukuat, c. I-IV, İstanbul 1327.
• Mutaf, Abdülmecit, “Şûra-yı Devlet (1868-1922)”, Türkler, Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek ve Salim Koca (ed.), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, c. XIII, s. 599-609.
• Namık Kemal, Makalat-ı Siyasiye ve Edebiye, Külliyat-ı Kemal Birinci Tertib-III, İstanbul, 1327.
• Nebhan, Muhammed Faruk, İslam Anayasa ve İdare Hukukunun Genel Esasları, çev. Servet Armağan, İstanbul, 1980.
• Nizamülmülk, Siyasetnâme, 2. baskı, Nurettin Bayburtlugil (haz.), İstanbul:Dergâh Yayınları, 1987.
• Oğuz Destanı, Reşideddin Oğuznamesi Tercüme ve Tahlili, A.Zeki Velidi Togan (haz.), İstanbul, 1972.
• Oğuz Kağan Destanı, İstanbul: MEB Basımı, 1970.
• Okandan, Recai Galip, Amme Hukukumuzun Anahatları, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayını, 1977.
• Oktay, Cemil, “Hum” Zamirinin Serencamı, İstanbul: Bağlam Yayınları, 1991.
• Olivier, Türkiye Seyahatnamesi, çev. Oğuz Gökmen, Ankara, 1977.
• Onar, Sıddık Sami, İdare Hukukunun Umumi Esasları, İstanbul: Marifet Basımevi, 1952. Ortaylı, İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, 3. baskı, İstanbul, Hil Yayınları, 1995.
• Ortaylı, İlber, “Tanzimat Devri ve Sonrası İdari Teşkilat: Tanzimat Devrinde İdari Yapı”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, c. I, Ekmeleddin İhsanoğlu (ed.), İstanbul: Feza Gazetecilik, 1999.
• Ortaylı, İlber, Türkiye İdare Tarihi, Ankara, 1979.
• Osman, Fethi, “İmam’a Biat: İslam Devleti Başkanı’nın Atanması”, İslami Siyaset Teorisi ve Sorunlar, Mümtaz Ahmet (ed.), çev. Halim Sırçancı, İstanbul: Ekin Yayınları, 1997.
• Ögel, Bahaeddin, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, 2 cilt, İstanbul: MEB Yayınları, 1997.
• Ögel, Bahaeddin, “Devlet Meclisi ve Kurultay”, Türkler, Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek ve Salim Koca (ed.), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, c. II, s. 874-887.
• Özcan, Abdülkadir, “Fatih’in Teşkilat Kanunnamesi”, İÜEF Tarih Dergisi, 1982, sy. 23.
• Özçelik, Selçuk, “İslamda Devlet Müessesesinin İnkışafı”, İÜHFM, 1954, c. XX, sy. 1, s. 3-9.
• Özçelik, Selçuk, “İslam Hukukuna Göre, Fert ve Devlet Münasebetleri”, A. Samim Gönensay’a Armağan, İstanbul, 1955, s. 533-556.
• Özçelik, Selçuk, “İslam Hukukuna Göre Hükümdarın Hukuki Durumu”, Tahir Taner’e Armağan, İstanbul, 1956, s. 143-165.
• Özdeş, Orhan, Yüzyıl Boyunca Danıştay, Ankara, 1968.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 3 cilt, İstanbul: MEB Yayınları, 1993, c. I, s. 462-465.
• Peçevî İbrahim Efendi, Peçevî Tarihi, 2 cilt, İstanbul, 1283.
• Ricaut, Türklerin Siyasi Düsturları, M. Reşat Uzmen (haz.), İstanbul, ts.
• Salih, Subhi, İslam Kurumları, çev. İbrahim Sarmış, Ankara: Fecr Yayınları, 1999.
• Sarıcaoğlu, Fikret, Kendi Kaleminden Bir Padişahın Portresi Sultan I. Abdülhamit, İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı, 2001.
• Seyitdanlıoğlu, Mehmet, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vâlâ (1838-1868), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1994.
• Shaw, Stanford J., “XIX. Yüzyıl Osmanlı Reform Hareketinde 1876 Öncesi Merkezi Yasama Meclisleri I-II”, Tarih ve Toplum Dergisi, Nisan 1990, sy. 76, s. 11-16; Mayıs 1990, sy. 77, s. 40-47.
• Shaw, Stanford J., Between Old and New, The Ottoman Empire Under Sultan Selim III, 1789-1807, Cambridge, Massachusetts, 1971.
• Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Silahtar Tarihi, 2 cilt, Ahmed Refik (nşr.), İstanbul, 1928.
• Sönmez, Âbidin, Şûrâ ve Rasûlullahın Müşâveresi, İstanbul: İnkılâb Yayınları, 1984.
• Spuler, Berthold, İran Moğolları, 2. baskı, Cemal Köprülü(çev.), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1987.
• Sümer, Faruk, Oğuzlar (Türkmenler), 2. baskı, Ankara: A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1972.
• Şahinoğlu, M. Nazif, “Şûrâ’ya Bir Bakış”, İslamî Yönetimin Temeli: Şûrâ, İstanbul: Vefa Yayıncılık, 1992.
• Şânizâde Ataullah Efendi, Şânizâde Tarihi, 4 cilt, İstanbul, 1299.
• Şapolyo, Enver Behnan, Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat Devri Tarihi, İstanbul, 1945.
• Şâvî, Tevfîk eş-, Fıkhu’ş-Şûrâ ve’l-İstişâre, 2. baskı, Mensûra: Dârü’l-Vefâ, 1992.
• Şen, Adil, Osmanlıda Dönüm Noktası (III. Selim Hayatı ve Islahatları), Ankara: Fecr Yayınları, 2003.
• Şirvani, Harun Han, İslamda Siyasi Düşünce ve İdare, çev. Kemal Kuşçu, İstanbul, 1965.
• Tancî, Muhammed et-, İbni Batûta Seyahatnâmesi, Mümin Çevik (sad.), 2 cilt, İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1993.
• Taneri, Aydın, Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş Döneminde Vezîr-i A’zamlık (1299- 1453), 2. baskı, İzmir: Akademi Kitabevi, 1997.
• Tanör, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, İstanbul: Der Yayınları, 1992.
• Tarih-i Selânikî, 2 cilt, 2. baskı, Mehmet İpşirli (haz.), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
• Taşağıl, Ahmet, “Göktürkler”, Türkler, Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek ve Salim Koca (ed.), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, c. II, s. 15-48.
• Tekin, Yusuf, “Osmanlı’da Demokrasi Tartışmalarının Miladı Olarak Meşrutiyet Öncesi Tartışma Platformu”, A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 2000, c. LV, sy. 3, s. 145-173.
• Temîmî, İzzeddîn et-, eş-Şûrâ, Amman: Dârü’l-Beşîr, 1985.
• “Tevkii Abdurrahman Paşa Kanunnamesi”, Milli Tetebbular Mecmuası, 1331, c. I, sy. 3, s. 497-544.
• Thevenot, Jean, 1655-1656’da Türkiye, çev. Nuray Yıldız, İstanbul, 1978.
• Tönük, Vecihi, Türkiye İdare Teşkilatının Tarihi Gelişimi ve Bugünkü Durumu, Ankara, 1945.
• Tunaya, Tarık Zafer, “İlk Osmanlı Anayasa Kitabı: Hükümet-i Meşruta”, TCTA, İstanbul, 1985, c. I, s. 34-35.
• Tunaya, Tarık Zafer, “Amme Hukukumuz Bakımından İkinci Meşrutiyetin Siyasi Tefekküründe “İslamcılık” Cereyanı”, İ.Ü. Hukuk Fakültesi Mecmuası, 1954, c. XIX, sy. 3- 4, s. 631-670.
• Turan, Osman, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, c. I, 11. baskı, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Turan, Refik, Türkiye Selçuklularında Hükümet Mekanizması, İstanbul: MEB Yayınları, 1995.
• Türköne, Mümtaz’er, Siyasi İdeoloji Olarak İslamcılığın Doğuşu, 2. baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 1994.
• Ubicini, M. A., Türkiye 1850, çev. Cemal Karaağaçlı, c. I, İstanbul, ts.
• Uğur, Ahmet, Osmanlı Siyâset-Nâmeleri, İstanbul: MEB Yayınları, 2001.
• Ünal, Mehmet Ali, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, 2. baskı, Isparta: Kardelen Kitabevi, 1998.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, 3. baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Devlet Teşkilatına Medhal, 4. baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Tarihi, c. I, 6. baskı, Ankara, 1994.
• Üçok, Coşkun, Mumcu, Ahmet ve Bozkurt, Gülnihal, Türk Hukuk Tarihi, 8. baskı, Ankara: Savaş Yayınevi, 1996.
• Vak’a-Nüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, M. Münir Aktepe (haz.), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988, c. X; 1989, c. XI; 1989, c. XII; 1990, c. XIII; 1991, c. XIV; 1993, c. XV.
• Vladimirtsov, B. Y., Moğolların İçtimai Teşkilatı, 3. baskı, çev. Abdülkadir İnan, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995.
• Yınanç, Mükremin Halil, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri I, İstanbul, 1944.
• Yücel, Yaşar, Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.
• Yücekök, Ahmet N., Siyaset Sosyolojisi Açısından Türkiye’de Parlamentonun Evrimi, Ankara, 1983.
• Zeydan, Abdülkerim, İslam Hukukunda Fert ve Devlet, çev. Cemal Arzu, İstanbul, 1969.