İsmâil Hakkı Bursevî’nin Rûhu’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân Adlı Tefsiri

Yıl 2011, Sayı: 18, 365 - 385, 01.09.2011

Ali Namlı

Öz

İsmâil Hakkı Bursevî başta meşhur tefsiri Rûhu’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân olmak
üzere geriye yüzden fazla irili ufaklı eser bırakmış velûd bir müelliftir. Tasavvufî bir
atmosferde yetişmiş olmasına rağmen zâhirî ilimlerle ilgili de güçlü bir eğitim
almış, ikamet ettiği yerlerde insanlarla iç içe olmuş, ilmini ve irfanını halkla
paylaşmış, vaaz ve nasihatten geri durmamıştır. Rûhu’l-beyân adlı tefsirini kaleme
alırken de bir yandan vaazlarında Kur’an’ı Bursa Ulucami kürsüsünden baştan
sona tefsir etmiştir.
Genellikle tasavvufî/işârî tefsirler arasında sayılsa da diğer tefsir çeşitlerinin
çoğunun özelliklerini de taşıyan Rûhu’l-beyân başta tefsirler ve tasavvufî eserler
olmak üzere pek çok kaynaktan faydalanılarak başarılı bir şekilde telif edildiği gibi
yazıldığı zamandan günümüze kadar birçok çalışmaya kaynak olmuş, baskıları,
ihtisarları ve tercümeleri yapılmış, akademik çalışmalara konu olmuştur. Zayıf
rivâyetler içermesi, isrâiliyyâta ve doğruluk derecesine bakılmaksızın kıssalara fazla
yer vermesi gibi bazı yönlerden tenkit edilse de özellikle tasavvufî muhitlerde her
zaman ilgi görmüş, vâizler için vazgeçilmez bir eser olmuştur

Anahtar Kelimeler

Rûhu’l-beyân, tefsir, işârî tefsirler, İsmâil Hakkı Bursevî, tasavvuf

Ruh al-Bayan fi Tafsir al-Quran: Isma’il Haqqi al-Burusawi’s Commentary on the Qur’an

Öz

Isma’il Haqqi al-Burusawi was a prolific author, who left behind more than a
hundred large and small works including his famous commentary on the Quran:
Ruh al-Bayan fi Tafsir al-Quran. Despite being brought up in a Sufi atmosphere,
he was also well educated in exoteric Islamic sciences. He would join in the local
public, share his knowledge and wisdom with them, and he never stopped
preaching and giving advice to them. While he was writing his commentary on the
Qur’an, Ruh al-Bayan, he also interpreted the Qur’an from beginning to end in his
sermons from Bursa Ulucami (Grand Mosque) pulpit.
Although Ruh al-Bayan is generally considered to be among the Sufi/ishari
commentaries of the Qur’an, it carries most of the features of other types of the
Qur’anic exegesis. As it benefited from many sources, especially from other books
of Qur’anic exegesis and Sufism, and was successfully composed, it also became a
reference for many studies. It has been published a number of times, summarized,
translated into other languages, and become the subject of academic studies since
the day it was written. Although it is criticized in some ways, such as for containing
weak narrations, giving place to Israiliyyat and stories regardless of the degree of
their accuracy, it has also received much attention especially in Sufi circles and
has become an indispensable work for the preachers.

Anahtar Kelimeler

Ruh al-Bayan, Tafsir, Tafsir al-Ishari, Isma’il Haqqi al-Burusawi, Sufism.

Kaynakça

• 1. Ebû Ali Hüseyin b. Yahyâ el-Buhârî ez-Zendüstî (ö. 382/922), Ravzatü’l-ulemâ.
• 2. Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed es-Semerkandî (ö. 383/993), Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm, Tenbîhü’l-gâfilîn, Bostânü’l-ârifîn.
• 3. Abdülkerîm b. Hevâzin el-Kuşeyrî (ö. 465/1072), Letâifü’lişârât, er-Risâletü’l-Kuşeyriyye.
• 4. Ebü’l-Hasen Ali b. Ahmed el-Vâhidî (ö. 468/1076), Esbâbü’nnüzûl, el-Basît, el-Vasît, el-Vecîz.
• 5. Tâcü’l-kurrâ Mahmûd b. Hamza el-Kirmânî (ö. 500/1107), el-Burhân fî tevcîhi müteşâbihi’l-Kur’ân.
• 6. Hüseyin b. Muhammed b. Râğıb el-Isfahânî (ö. 502/1108),
• Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Kerîm, el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân, Muhâdarâtü’lüdebâ ve muhâverâtü’ş-şuarâ ve’l-büleğâ.
• 7. Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-Gazzâlî (ö. 505/1112), İhyâu ulûmi’d-dîn, Minhâcü’l-âbidîn, el-Erbaîn fî usûli’d-dîn, el-Maksadu’l-esnâ fî şerhi esmâillâhi’l-hüsnâ, ed-Dürretü’l-fâhire fî keşfi ulûmi’l-âhire, Mişkâtü’l-envâr, Cevâhiru’l-Kur’ân.
• 8. Ebû Muhammed Hüseyin b. Mes‘ûd el-Ferrâ el-Beğavî (ö. 516/1122), Meâlimü’t-tenzîl.
• 9. Ebü’l-Fazl Reşîdüddin Ahmed b. Ebî Saîd el-Meybüdî (ö. 520/1126’dan sonra), Keşfü’l-esrâr ve uddetü’l-ebrâr.
• 10. Necmeddîn Ebû Hafs Ömer b. Muhammed en-Nesefî (ö. 537/1142), Tefsîrü’t-teysîr (et-Teysîr fî ilmi’t-tefsîr).
• 11. Cârullah Mahmûd b. Ömer ez-Zemahşerî (ö. 538/1144) el-Keşşâf an hakâikı gavâmizı’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’tte’vîl, Esâsü’l-Belâğa, Rebîu’l-ebrâr.
• 12. Tâhir b. Ahmed el-Buhârî es-Serahsî (ö. 542/1147), Hazânetü’l-fetâvâ.
• 13. Ebû Ca‘fer Ahmed b. Ali el-ma‘rûf bi-Ca‘ferek el-Makarrî el-Beyhakî (ö. 544/1149), Tâcü’l-masâdır.
• 14. Muhammed b. Tayfûr el-Gaznevî es-Secâvendî (ö. 560/1165), Aynü’l-meânî fî tefsîri’s-Seb‘il-mesânî.
• 15. Ebü’l-Kâsım Abdurrahmân b. Abdullah el-Endelüsî es-Süheylî (ö. 581/1185), et-Ta‘rîf ve’l-i‘lâm fî mâ übhime fi’lKur’ân.
• 16. Fahreddîn el-Hasen b. Mansûr el-Ferğânî Kâdîhân (ö. 592/1196), Fetâvâ Kâdîhân.
• 17. Ebû Muhammed Rûzbihân b. Ebî Nasr el-Baklî (ö. 606/1209), Arâisü’l-beyân fî hakâikı’l-Kur’ân.
• 18. Fahreddîn Muhammed b. Ömer er-Râzî (ö. 606/1210), Mefâtîhu’l-ğayb (et-Tefsîrü’l-Kebîr).
• 19. Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ali el-Kuraşî el-Bûnî (ö. 622/1225), Letâifü’l-işârât fî esrâri’l-hurûfi’l-ulviyyât.
• 20. Muhyiddîn İbnü’l-Arabî (ö. 638/1240), el-Fütûhâtü’lMekkiyye, Fusûsu’l-hikem, Mevâkıu’n-nücûm.
• 21. Necmüddîn Dâye, Ebû Bekr b. Abdillah Şâhâvâr el-Esedî er-Râzî (ö. 654/1256), Bahru’l-hakâik ve’l-meânî (et-Te’vîlâtü’nNecmiyye).
• 22. Zekiyyüddîn Ebû Muhammed Abdülazîm b. Abdilkavî el-Münzirî (ö. 656/1258), et-Terğîb ve’t-terhîb.
• 23. Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî (ö. 671/1273), el-Cami‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân (Tefsîrü’l-Kurtubî), et-Tezkire bi-ahvâli’l-mevtâ ve’l-âhire.
• 24. Mevlânâ Celâleddîn er-Rûmî (ö. 672/1273), Mesnevî.
• 25. Sadreddîn Muhammed b. İshâk el-Konevî (ö. 673/1274), İ‘câzü’l-beyâni’l-müştemil alâ şerhi külliyyâti esrâri Ümmi’l-Kur’ân (Tefsîrü’l-Fâtiha), Kitâbü’l-Fükûk, Şerhu Hadîsi’l-erbaîn.
• 26. Muvaffakuddîn Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Yûsuf el-Kevâşî (ö. 680/1281), Keşfü’l-hakâik ve şerhu’d-dekâik.
• 27. Abdullah b. Ömer el-Beyzâvî (ö. 685/1286), Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl.
• 28. Abdülkerîm İbn Atâullah el-İskenderî eş-Şâzelî (ö. 709/1309), el-Hikemü’l-Atâiyye.
• 29. Hâfızuddîn Ebü’l-berekât Abdullah b. Ahmed en-Nesefî (ö. 710/1310), Medârikü’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl.
• 30. Abdürrezzâk b. Cemâliddîn el-Kâşânî es-Semerkandî (ö. 730/1330), Hakâiku’t-te’vîl fî dekâikı’t-tenzîl (Te’vîlâtü’l-Kur’ân/ Kâşânî).
• 31. Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî (ö. 745/1344), el-Bahru’l-muhît.
• 32. Kıvâmüddîn Muhammed b. Muhammed el-Kâkî (ö. 749/1348), Uyûnü’l-mezâhibi’l-erbaa.
• 33. Dâvûd b. Mahmûd el-Kayserî (ö. 751/1350), Matlau husûsı’lkilem fî meânî Fusûsı’l-hikem.
• 34. Afîfüddîn Abdullah b. Es‘ad el-Yâfiî (ö. 768/1367), Ravzu’rrayâhîn fî hikâyâti’s-sâlihîn.
• 35. Bedreddîn Muhammed b. Abdillah eş-Şiblî (ö. 769/1368), Âkâmü’l-mercân fî ahkâmi’l-cânn.
• 36. Mahmûd b. Ahmed el-Konevî (ö. 771/1369), el-Gunye fi’lfetâvâ.
• 37. Hıdır b. Abdirrahmân el-Ezdî (ö. 773/1371), et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur’ân.
• 38. Âlim b. Alâ el-Hanefî (ö. 800/1397), el-Fetâve’t-Tatarhâniyye.
• 39. Ebû Bekr b. Ali el-Haddâdî el-Mısrî (ö. 800/1398), Keşfü’ttenzîl fî tahkîkı’l-mebâhisi ve’t-te’vîl.
• 40. Abdüllatîf b. Abdilazîz b. Melek el-Kirmânî (ö. 801/1398), Şerhu Meşârıkı’l-envâr.
• 41. Mahmûd b. Abdillah el-Gülistânî (801/1399), Enîsü’l-vahde ve celîsü’l-halve.
• 42. Kemâlüddîn Muhammed b. Mûsâ ed-Demîrî (ö. 808/1405), Hayâtü’l-hayevân.
• 43. Hâfızuddîn Muhammed b. Muhammed el-Bezzâzî (ö. 827/1424), el-Fetâve’l-Bezzâziyye (el-Câmiu’l-vecîz).
• 44. Molla Fenârî, Şemseddîn Muhammed b. Hamza (ö. 834/1431), Aynü’l-a‘yân (Tefsîrü’l-Fâtiha).
• 45. Abdurrahmân b. Muhammed el-Bistâmî (ö. 858/1454), el-Fevâihu’l-miskiyye fi’l-fevâtihi’l-Mekkiyye.
• 46. Alâeddîn Ali b. Yahyâ es-Semerkandî (ö. 860/1456), Bahru’lulûm.
• 47. Celâleddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Mahallî (ö. 864/1460) ve Celâlüddîn Ebü’l-Fazl Abdurrahmân b. Ebî Bekr es-Süyûtî (ö. 911/1505), Tefsîrü’l-Celâleyn.
• 48. İdrîs İmâdüddîn b. el Hasen b. Abdillâh el-Kureşi (ö. 872/1368), Ravzatü’l-ahbâr.
• 49. Nâsıruddîn Muhammed b. Abdullah el-Aktemirî (ö. 882/1477), Fethu’r-Rahmân fî tefsîri’l-Kur’ân.
• 50. İbn Temcîd, Muslihuddîn Mustafa b. İbrâhim (ö. 890/1485), Hâşiye alâ Envâri’t-tenzîl.
• 51. Molla Câmî, Nûreddîn Abdurrahmân b. Nizâmiddîn (ö. 898/1492), Şerhu Fusûsı’l-hikem.
• 52. Şemseddîn Ebü’l-Hayr Muhammed b. Abdurrahmân es-Sehâvî (ö. 902/1496), el-Makâsıdü’l-hasene.
• 53. Hüseyin b. Ali el-Vâiz el-Kâşifî (ö. 910/1505), Mevâhib-i Aliyye, er-Risâletü’l-aliyye fi’l-ehâdîsi’n-nebeviyye.
• 54. Celâleddîn Ebü’l-Fazl Abdurrahmân b. Ebî Bekr es-Süyûtî (ö. 911/1505), ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîr bi’l-me’sûr, el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân.
• 55. Ömer b. Muhammed eş-Şâmî el-Hanefî (ö. 933/1526), Nisâbu’l-ihtisâb fi’l-fetâvâ.
• 56. Sa‘dî Çelebi, Sa‘dullâh b. Îsâ (ö. 945/1538), Havâşî alâ Envâri’t-tenzîl.
• 57. Sofyalı Bâlî Efendi (ö. 960/1553), Şerhu’l-Fusûs.
• 58. Zeynüddîn İbn Nüceym (ö. 970/1563), el-Eşbâh ve’n-nezâir fi’l-furû‘.
• 59. Ebüssuûd Muhammed b. Muhammed el-Imâdî (ö.
• 982/1574), İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâye’l-Kitâbi’l-Kerîm.
• 60. Alâuddîn Ali Dede el-Bosnevî el-Halvetî (ö. 1007/1598), Es’iletü’l-hikem (Havâtimü’l-hikem ve hallu’r-rumûz ve keşfü’lkünûz).
• 61. Azîz Mahmûd Hüdâyî (ö. 1038/1628), Nefâisü’l-mecâlis, Vâkıât.
• 62. Nûreddîn Ali b. Burhâniddîn el-Halebî (ö. 1044/1635), İnsânü’l-uyûn fî sîreti’l-emîni’l-me’mûn (es-Sîretü’l-Halebiyye).
• 63. Atpazarî Osman Fazlı Efendi, el-Lâihâtü’l-berkıyyât,