The Emergence and Development of the Imam Hatip School Model

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 7 - 46, 31.03.2025

Mustafa Öcal

Öz

In the study, it is first reminded that the initial nucleus of Imam Hatip Schools was the establishment of Medresetü’l-Vâizîn and Medresetü’l-Eimme ve’l-Huteba in Istanbul in 1913. Likewise, it is stated that the Imam and Preacher Schools opened in 1924, in accordance with the Law of Unification of Education during the Republic period, serve as an example for the current Imam Hatip Schools.

The background of the emergence of today’s Imam Hatip Schools is explained through reasons such as the lack of people who could lead prayers and perform burial rituals according to Islamic traditions in villages and towns in the 1940s, and the prohibition of religious publications, including the Quran, and religious education and teaching. The politically opened Imam and Preacher Training Courses in 1949, which were ineffective, are briefly mentioned.

An important part of the study focuses on the establishment of the 4+3=7 year Imam Hatip Schools starting from the 1951-1952 academic year and the developments in this field in the following period. In this context, attention is drawn to the fact that the name of the school was changed to "Imam Hatip High School" with the 1973 National Education Basic Law, granting its graduates the right to enter universities, and the increase in the number of both schools and students, especially with the beginning of female students' education at these schools. The establishment of the first Anatolian Imam Hatip High School in 1985 and the concentration of attention on these schools after they produced top scorers in the ÖSYM exams in 1994 and the following years is also highlighted.

It is stated that Imam Hatip Schools have become model schools for many countries with their curriculum consisting of 60% cultural courses and 40% vocational/religious courses, a system that has been in practice since the early years. Indeed, just like in many Muslim-majority countries, Imam Hatip Schools have been opened under the same name or similar names, such as madrasas, in some countries where Muslims live. The International Anatolian Imam Hatip High Schools, opened in Turkey, are mentioned as another example in this context. By 2021, 14 International Anatolian Imam Hatip High Schools are in operation, hosting students from 90 different countries.

Since their early years, Imam Hatip Schools have faced numerous obstacles and challenges, but by the 2000s, they had become institutions that play a major role in Turkey’s development, with their numbers in the thousands and their student population in the millions. The graduates of these schools have contributed to the country’s development by serving not only in the religious field but also in almost every area, particularly in government positions. They have been pioneers in re-evaluating many previously unspoken issues from different perspectives. Nevertheless, it is emphasized that, rather than taking pride in the sheer number of schools and students, there should be a focus on improving quality in education each year to cultivate more successful and promising young people, as the country's future will only gain new life through these well-trained youth. The study concludes with a brief "conclusion" evaluation.

Anahtar Kelimeler

Religion Education, Imam Hatip School Model, Imam Hatip Schools, Imam Hatip High Schools

نشأة وتطور نموذج المدارس الإمامية الخطيبية

Öz

في الدراسة، يتم تذكير القارئ أولاً أن النواة الأولى لمدارس الأئمة والخطباء كانت في تأسيس مدرسة "مدرسة الوعاظ" و"مدرسة الأئمة والخطباء" في إسطنبول عام 1913. كما يُذكر أن مدارس الأئمة والخطباء التي تم افتتاحها في عام 1924 بموجب قانون توحيد التعليم في فترة الجمهورية كانت تمثل نموذجاً للمدارس الحالية.

يتم شرح خلفية ظهور مدارس الأئمة والخطباء في الوقت الحاضر من خلال أسباب مثل عدم وجود أشخاص قادرين على إمامة الصلاة ودفن الموتى وفقاً للتقاليد الإسلامية في القرى والبلدات في الأربعينيات من القرن الماضي، ومنع نشر أي نوع من المنشورات الدينية، بما في ذلك القرآن، ومنع التعليم الديني. كما يتم ذكر بشكل مختصر دورات تدريب الأئمة والخطباء التي أُفتتحت في عام 1949 من قبل الحكومة في ذلك الوقت والتي كانت غير فعالة.

الجزء المهم من الدراسة يتناول تأسيس مدارس الأئمة والخطباء ذات السنوات السبع (4+3) بدءاً من العام الدراسي 1951-1952، والتطورات التي حدثت في هذا المجال في الفترة التالية. في هذا السياق، يتم تسليط الضوء على حقيقة أنه في عام 1973 تم تغيير اسم المدرسة إلى "مدرسة ثانوية للأئمة والخطباء" بموجب قانون التعليم الوطني الأساسي، مما منح خريجيها حق دخول الجامعات، وكذلك زيادة عدد المدارس والطلاب، وخاصة بعد بدء التحاق الطالبات بهذه المدارس. كما يتم التذكير بتأسيس أول مدرسة ثانوية للأئمة والخطباء الأناضولية في عام 1985، وتحقيق هذه المدارس في السنوات التالية على نتائج متميزة في امتحانات "ÖSYM"، حيث خرج منها الأوائل في تركيا في عام 1994 وما بعده، مما جذب الأنظار إليها.

يُذكر أن مدارس الأئمة والخطباء أصبحت نموذجاً للعديد من الدول من خلال برنامجها الدراسي الذي يتكون من 60% دراسات ثقافية و40% دراسات مهنية ودينية، وهو البرنامج الذي تم تطبيقه منذ السنوات الأولى. في الواقع، كما هو الحال في العديد من الدول ذات الغالبية المسلمة، تم فتح مدارس الأئمة والخطباء تحت نفس الاسم أو بأسماء مشابهة مثل "المدارس الدينية" في بعض الدول التي يعيش فيها المسلمون. كما يتم ذكر مدارس الأئمة والخطباء الأناضولية الدولية التي تم افتتاحها في تركيا كمثال آخر في هذا السياق. حتى عام 2021، هناك 14 مدرسة ثانوية للأئمة والخطباء الأناضولية الدولية، حيث يدرس الطلاب من 90 دولة مختلفة.

منذ سنواتها الأولى، واجهت مدارس الأئمة والخطباء العديد من العقبات والتحديات، لكنها استطاعت الوصول إلى الألفية الثانية لتصبح مؤسسات تلعب دوراً مهماً في تنمية تركيا، حيث وصل عدد مدارسها إلى الآلاف وعدد طلابها إلى الملايين. وقد ساهم خريجو هذه المدارس في تنمية البلاد من خلال العمل في مختلف المجالات، بما في ذلك في المناصب الحكومية. لقد كانوا رواداً في إعادة تقييم العديد من القضايا التي كانت تُعتبر غير قابلة للنقاش من قبل، وذلك من خلال وجهات نظر مختلفة. ومع ذلك، يتم التأكيد على أنه بدلاً من الفخر بعدد المدارس والطلاب، يجب أن يكون التركيز على تحسين الجودة في التعليم كل عام لتخريج شباب أكثر نجاحاً واعدة، حيث إن مستقبل البلاد سيتحقق فقط من خلال هؤلاء الشباب المدربين جيداً. تختتم الدراسة بتقييم مختصر في "النتيجة".

Anahtar Kelimeler

التعليم الديني, نموذج الامام خطيب, مدارس الامام خطيب, ثانوية الامام خطيب

İmam Hatip Okulu Modelinin Ortaya Çıkışı ve Gelişmesi

Öz

Çalışmada önce, İmam Hatip Okullarının ilk nüvesinin 1913 yılında İstanbul’da faaliyete geçirilen Medresetü’l-Vâizîn ile Medresetü’l-Eimme ve’l-Huteba olduğu hatırlatılmaktadır. Kezâ; Cumhuriyet döneminde Tevhid-i Tedrisat Kanunu gereği 1924’te açılan İmam ve Hatip Mekteplerinin ise mevcut İmam Hatip Okullarının örneği olduğu ifade edilmektedir.
Günümüz İmam Hatip Okullarının ortaya çıkışının arka planında; 1940’lı yıllarda mihraba geçip namaz kıldıracak, köylerde, kasabalarda ölen insanların İslâmî usûllere göre tekfin ve defin işlemlerini yapacak insanların kalmaması, Kur’an-ı Kerim dâhil her tür dinî yayının, din eğitimi ve öğretiminin yasaklanması gibi gerekçeler olduğu anlatılmaktadır. 1949 yılında dönemin iktidarınca siyaseten açılan ve verimsiz olan İmam ve Hatip Yetiştirme Kurslarından da kısaca bahsedilmektedir.
Çalışmanın önemli kısmını 1951-1952 öğretim yılından itibaren 4+3=7 yıllık İmam Hatip Okullarının açılması ve sonraki zaman diliminde bu alanda görülen gelişmelerin anlatıldığı kısım oluşturmaktadır. Bu bağlamda, 1973 yılında Milli Eğitim Temel Kanunu ile okul isminin “İmam Hatip Lisesi”ne çevrilmesiyle mezunlarına üniversiteye giriş hakkının tanınması, kız öğrencilerin de bu okullarda öğrenim görmeye başlamaları üzerine okul ve öğrenci sayısındaki gelişmelere dikkat çekilmektedir. 1985 yılında ilk Anadolu İmam Hatip Lisesinin faaliyete geçirilmesi, bu okulun 1994 ve sonraki yıllarda ÖSYM sınavlarında Türkiye birincileri, ikincileri çıkarması üzerine herkesin dikkatlerinin bu okullar üzerinde yoğunlaştığı hatırlatılmaktadır.
İlk yıllardan itibaren uyguladığı %60 kültür, %40 meslekî / dinî derslerden oluşan ders programı ile İmam Hatip Okullarının çok sayıda ülke için model okullar haline gelmiş olduğu ifade edilmektedir. Nitekim halkı Müslüman olan birçok ülkede olduğu gibi Müslümanların da yaşadığı bazı ülkelerde aynı isimle veya medrese vb. isimlerle İmam Hatip Okulları açılmıştır. Türkiye’de açılan Uluslararası Anadolu İmam Hatip Liseleri de bu konuda bir başka örnek olarak ifade edilmektedir. Zira sayısı 2021 yılı itibarıyla 14’ü bulan Uluslararası Anadolu İmam Hatip Liselerinde 90 ülkeden gelen öğrenciler öğrenim görmektedirler.
İmam Hatip Okulları, ilk açılış yıllarından itibaren birçok engelle karşılaşmış, çok sayıda badireler atlatarak 2000’li yıllara gelmiştir. Bugün okul sayısı binlerle, öğrenci sayısı milyonlu rakamlarla ifade edilen İmam Hatip Okulları yetiştirdiği güzide mezunlarıyla yalnızca dinî sahada değil devlet kademeleri başta olmak üzere hemen her alanda hizmet vererek Türkiye’nin kalkınmasında büyük rol oynamışlardır. Mezunları, düne kadar konuşulamayan birçok meseleye farklı bakış açısıyla bakılıp, değerlendirilmesinin öncüleri olmuşlardır. Buna rağmen ifade etmeliyiz ki; artık okul ve öğrenci sayısının çokluğunu öne çıkararak iftihar etmek yerine her geçen yıl eğitimde kaliteyi yükselterek daha başarılı ve istikbal vaat eden gençler yetiştirmenin çabası içerisinde olunması gerektiği, ülke istikbalinin ancak bu şekilde yetiştirilecek gençler vasıtasıyla yeni bir hayat kazanacağı anlatılmaktadır. Çalışma, kısa bir “sonuç” değerlendirilmesiyle tamamlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, İmam Hatip Modeli, İmam Hatip Okulları, İmam Hatip Liseleri

Kaynakça

• Adem, Mahmut. “İstihdam - İş ve Eğitim Planlaması”. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi 16/1 (1983), 497-509. https://doi.org/10.1501/Egifak_0000000934
• Adem, Mahmut. “Türk Eğitim Sisteminde Niteliğin Ekonomik Yönleri”. Eğitim ve Bilim Dergisi 9/50 (1984), 28-33.
• Akseki, Ahmet Hamdi. Din Tedrisatı ve Dinî Müesseseler Hakkında Bir Rapor. Ankara: T.C. Diyanet İşleri Başkanlığı, 1950.
• Baloğlu, Zekai. Türkiye’de Eğitim. İstanbul: TÜSİAD, 1990.
• CHP. “Cumhuriyet Halk Partisi Yedinci Büyük Kurultayı”. Cumhuriyet Halk Partisi, 1948. https://acikerisim.tbmm.gov.tr/items/729eeb83-8178-47db-9501-3e1028e87920 DPT. Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı Çalışma Sorunları Özel İhtisas Komisyonu Raporu. T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı, 1977.
• Kaymakcan, Recep vd. (ed.). 100. Yılında İmam Hatip Liseleri Sempozyumu. İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi, 2015.
• MEB. Din İle İlgili Eğitim ve Öğretim Komitesi Raporu. Milli Eğitim Basımevi: Milli Eğitim Bakanlığı, 1961.
• MEB. Milli Eğitim Planının Hazırlığı İle Görevli Komisyon Raporu. Milli Eğitim Basımevi: Milli Eğitim Bakanlığı, 1960.
• MEB. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde Millî Eğitim 1990. Ankara: T.C. Millî Eğitim Bakanlığı, 1990.
• MEB. Türkiye Eğitim Millî Komisyonu Raporu. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı, 1960.
• Mumcu, Uğur. “İmam-Subay”. Cumhuriyet Gazetesi (22 Ocak 1993).
• Mumcu, Uğur. “Uyum Sağlıyor”. Milliyet Gazetesi (02 Mayıs 1992).
• Okutan, Ömer. Din Eğitimi Okulları Planlanması ile İlgili Rapor. Adana: M.E.B. Planlama-Araştırma ve Koordinasyon Dairesi, 1972.
• Öcal, Mustafa. 100. Yılında İmam Hatip Liseleri (1913-2013). İstanbul: Ensar Yayınları, 1. Baskı., 2013. https://www.ensarnesriyat.com.tr/kitap/100-yilinda-imam-hatip-liseleri-kolektif-9786054036646 Öcal, Mustafa. Bursa İHL’nin 50. Yılı Münasebetiyle: Bursa İmam-Hatip Mektebi’nden Bursa İmam-Hatip Liselerine (1924-2012). Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi, 1. baskı., 2013.
• Öcal, Mustafa. İmam Hatip Liseleri ve İlk Öğretim Okulları. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1. Basım., 1994.
• Öcal, Mustafa. Kuruluşundan Bugüne Din Öğretimi Genel Müdürlüğü ve Genel Müdürler (1961-2015). İstanbul: Ensar Neşriyat, 1. Baskı., 2019.
• Öcal, Mustafa. “Kuruluşundan Günümüze İmam-Hatip Liseleri”. Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 6 (1999), 201-254.
• Öcal, Mustafa. Medresetü’l-Eimme ve’l-Huteba’dan İmam Hatip Liselerine -Bizim Okullarımız-. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş.-ÖNDER, 2011.
• Öcal, Mustafa. Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Din Eğitimi. İstanbul: Dergah Yayınları, 2. Baskı., 2017.
• T.B.M.M. “50. Birleşim 19.2.1966”. Millet Meclisi Tutanak Dergisi 3 (1966).
• https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/MM__/d02/c003/mm__02003050.pdf T.B.M.M. “Elli Birinci Birleşim 25.11.1951”. T. B. M. M. Tutanak Dergisi 5 (1951).
• https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d09/c005/tbmm09005051.pdf TİSK. Türkiye’de Mesleki Eğitim. Ankara: Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu (TİSK), 1991. Yavuz, Hulusi. Osmanlı Devleti ve İslamiyet. İstanbul: İz Yayınları, 1991.
• “26.07.2014 tarihli 29072 Sayılı Resmî Gazete”, 2014. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2014/07/20140726.htm
• Beyânü’l Hak Sayı 64. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1910.
• Beyânü’l Hak Sayı 65. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1910.
• Ceride-i İlmiye. İstanbul: Mesihat-ı Celile-i İslamiyye, 1335.
• Ceride-i İlmiye Islah-ı Medarise Dair Nüsha-i Fevkalâde, 1332.
• Cumhuriyet Gazetesi, 1951.
• Düstûr, Birinci Tertip. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1289.
• Düstûr, Tertib-i Sânî. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1334.
• Düstûr, Tertib-i Sânî. İstanbul: Evkâf Matbaası, 1928.
• Düstûr, Üçüncü Tertip. İstanbul: Evkâf Matbaası, 1929.
• “İlköğretim ve Eğitim Kanunu ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun”, 30 Mart 2012.
• https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2012/04/20120411-8.htm “İlköğretim ve Eğitim Kanunu, Millî Eğitim Temel Kanunu, Çıraklık ve Meslek Eğitimi Kanunu, Millî Eğitim Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun ile 24.3.1988 Tarihli ve 3418 Sayılı Kanunda Değişiklik Yapılması ve Bazı Kâğıt ve İşlemlerden Eğitime Katkı Payı Alınması Hakkında Kanun”. Ankara, 16 Ağustos 1997. https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/23084.pdf
• İlmiye Salnâmesi. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1334.
• “MEB Tebliğler Dergisi 6 Haziran 1960”. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1960.
• “MEB Tebliğler Dergisi 9 Mayıs 2017”. Ankara: MEB Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 2017.
• “MEB Tebliğler Dergisi 11 Eylül 1967”. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1967.
• “MEB Tebliğler Dergisi 15 Temmuz 1974”. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1974.
• “MEB Tebliğler Dergisi 22 Mart 1976”. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1976.
• “MEB Tebliğler Dergisi 23 Mart 1964”. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1974.
• “MEB Tebliğler Dergisi 29 Aralık 1975”. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1975.
• Sebilürreşad. Ankara: Matbuat-ı İstihbarat Matbaası, 1339.
• “T. C. Resmi Gazete 8 Ağustos 1967”, 1967. Ensar Bülten 10 (Kasım 1992).