Türkiye’de tarımsal ürün ve gıda fiyatlarını etkileyen küresel değişkenler: Yapısal Vektör Hata Düzeltme Modeli ile bir analiz

Yıl 2025, Cilt: 31 Sayı: 2, 301 - 320, 19.12.2025

Kurtuluş Merdan

https://doi.org/10.24181/tarekoder.1655462

Öz

Amaç: Bu çalışmada tarımsal ürünler ve gıda ürünlerinde fiyatın küresel belirleyicileri ve bunun Türkiye ekonomisine etkileri ele alınmıştır. Bu çalışmayla gıda ürünlerinde yaşanan fiyat artışlarına neden olan etkenleri ortaya koymak amaçlanmıştır.
Tasarım/Metodoloji /Yaklaşım: Çalışmada modele dâhil edilen bağımlı değişkenler gıda ve alkolsüz içecekler TÜFE, işlenmemiş gıda TÜFE, tarım ürünleri ÜFE ile bağımsız değişkenler döviz kuru (USD ve Euro ortalaması), tarım ürünleri ihracat indeksi, tarım ürünleri ithalat indeksi, Brent petrol fiyatları ve uluslararası gıda fiyat endeksi arasındaki kısa ve uzun dönemli ilişkilerin nedensellik durumu incelenmiştir. Bu değişkenler arasındaki ilişki 2003:01-2025:01 dönemi için aylık veriler esas alınarak Vektör Hata Düzeltmeli (VECM) eşbütünleşme ve Granger nedensellik testi ile analiz edilmiştir.
Bulgular: Araştırma sonuçlarına göre: Türkiye’de tarımsal ürün ve gıda fiyatlarını etkileyen değişkenler arasında; uluslararası gıda fiyat endeksi, Brent petrol fiyatı ve tarım ürünleri ihracat endeksinin olduğu görülmektedir. Gıda ve Alkolsüz İçecekler TÜFE ve İşlenmemiş Gıda TÜFE’nin bağımlı değişken olduğu modellerde bağımsız değişkenlerden kaynaklı şokların, uzun dönemde dengeye geldiği tespit edilmiştir. Bulgular; Türkiye’de döviz kuru ve tarımsal ürün ihracatı değişkenlerinin, gıda ve alkolsüz içecekler TÜFE ve İşlenmemiş Gıda TÜFE’nin nedeni olmadığı, Brent petrol ve uluslararası gıda fiyat endeksinin nedeni olduğunu ortaya koymaktadır. Aynı zamanda tarım ürünleri ÜFE ile bağımsız değişkenler arasında uzun dönemli ilişki olmadığı; döviz kuru, tarımsal ürün ihracatı, Brent petrol fiyatı ve uluslararası gıda fiyat endeksinin, tarım ürünleri ÜFE’nin de bir nedeni olmadığı tespit edilmiştir.
Özgünlük/Değer: Türkiye özelinde konuyla ilgili benzer çalışmalar yer almakla birlikte bu çalışmayı diğer çalışmalardan ayıran temel özellik; gıda ve alkolsüz içecekler TÜFE, işlenmemiş gıda TÜFE, tarım ürünleri ÜFE ile bağımsız değişkenler döviz kuru, tarım ürünleri ihracat indeksi, tarım ürünleri ithalat indeksi, Brent petrol fiyatları ve uluslararası gıda fiyat endeksi değişkenlerinin bir arada ele alındığı ilk çalışma olmasıdır.

Anahtar Kelimeler

Fiyat , gıda , tarım ürünleri , Türkiye

Global variables affecting agricultural product and food prices in Türkiye: An analysis with Structural Vector Error Correction Model

Öz

Purpose: The aim of this study is to identify the factors contributing to the price increases observed in food products. In this study, the global determinants of prices in agricultural and food products and their effects on the Turkish economy were addressed. The aim of the study was to identify the factors causing price increases in food products.
Design/Methodology/Approach: In the study, the dependent variables included in the model were the CPI for food and non-alcoholic beverages, the CPI for unprocessed food, and the PPI for agricultural products, while the independent variables were the exchange rate (average of USD and Euro), the agricultural products export index, the agricultural products import index, Brent crude oil prices, and the international food price index. The short- and long-term causal relationships among these variables were examined through the Vector Error Correction Model (VECM) cointegration test and the Granger causality test, based on monthly data for the period 2003:01–2025:01.
Findings: According to the research findings, among the variables affecting agricultural and food prices in Turkey were the international food price index, Brent crude oil prices, and the agricultural products export index. In the models where the CPI for food and non-alcoholic beverages and the CPI for unprocessed food were the dependent variables, it was determined that shocks originating from the independent variables converge to equilibrium in the long term. The findings reveal that in Turkey, the exchange rate and the agricultural products export index are not causal factors for the CPI for food and non-alcoholic beverages, nor for the CPI for unprocessed food. In contrast, Brent crude oil prices and the international food price index were identified as causal factors. Additionally, no long-term relationship was found between the PPI for agricultural products and the independent variables, and it was determined that the exchange rate, agricultural products export index, Brent crude oil prices, and the international food price index were not causal factors for the PPI for agricultural products.
Originality/Value: Although similar studies exist for Turkey, the distinguishing feature of this research is that it is the first to simultaneously analyze the CPI for food and non-alcoholic beverages, the CPI for unprocessed food, and the PPI for agricultural products together with the independent variables of exchange rate, agricultural products export index, agricultural products import index, Brent crude oil prices, and the international food price index.

Anahtar Kelimeler

Price , food , agricultural products , Turkey

Kaynakça

• Abdullah, M., Kalim, R. (2012), Empirical Analysis Food Price Inflation in Pakistan. World Applied Sciences Journal, 16 (7): 933-939.
• Adjemian, M.K., Arita, S., Meyer, S., ve Salin, D. (2023), Factors affecting recent food price ınflation in the United States. Applied Economic Perspectives and Policy, 1–29. https://doi.org/10.1002/aepp.13378.
• Akçelik, F. ve Yücel, C. Y. (2016), Türkiye’de Gıda Fiyatları: Uluslararası Bir Karşılaştırma, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, Araştırma Genel Müdürlüğü Ekonomi Notları, 16 (23), 1-11.
• Albers R. ve Peeters M., (2011), Food and Energy Prices, Government Subsidies and Fiscal Balances in South Mediterranean Countries. European Economy- Economic Papers 2008, 437, European Commission.
• Algan, N., İşcan, E., Oktay, D.S (2021), Petrol fiyatının gıda fiyatları üzerine asimetrik etkisi: Türkiye örneği. Çukurova Üniv Sos Bi. Ens Der, 30(1), 11-21, cusosbil.748530 https://doi.org/10.35379/.
• Amisano, G., & Giannini, C. (1997), Topics in Structural VAR Econometrics (Second Ed. b.). Berlin, Germany: Springer-Verlag.
• Anonim, (2023), Küresel Gıda Fiyatları, Gıda Krizi ve Türkiye. https://kriterdergi.com/dosya-tarim/kuresel-gida-fiyatlari-gida-krizi-ve-turkiye (Erişim Tarihi: 27.01.2025).
• Aydoğan, D. (2024), Türkiye’de Gıda Enflasyonunun Belirleyicileri: SVAR Yaklaşımı (Yüksek Lisans Tezi), Aydın Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Aydın.
• Baek, J. and Koo, W. W. (2010), Analyzing Factor Affecting U.S. Food Price Inflation. Canadian Journal of Agricultural Economics, 58(3), 303-326.
• Balkan, B., Kal, S., T., ve Tümen, S. (2015), Akaryakıt Fiyatlarının Nakliye Maliyetleri Kanalı ile Taze Meyve Sebze Fiyatları Üzerindeki Etkisinin İncelenmesi. TCMB Ekonomi Notları, 2015-08.
• Bayramoğlu, A. T., ve Yurtkur, A. K. (2015), Türkiye’de Gıda ve Tarımsal Ürün Fiyatlarını Uluslararası Belirleyicileri. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15(2), 63 73.
• Başaran, H. (2024), 2023 Yılı Gıda Enflasyonu ve Tarımda Sürdürülebilir Politika Tasarımı-3. Hasattürk. https://hasatturk.com.tr/2024/01/2023-yili-gida-enflasyonu-ve-tarimda-surdurulebilir-politika-tasarimi-3/ (Erişim Tarihi: 08.02.2025).
• Başkaya, Y. S., Gürgür, T., ve Ögünç, F. (2008), Küresel Isınma, Küreselleşme ve Gıda Krizi Türkiye'de İşlenmiş Gıda Fiyatları Üzerine Ampirik Bir Çalışma. Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, Araştırma Genel Müdürlüğü Çalışma Tebliği, 8(2), 1.
• Barnett, R. C., Bessler, D. A., Thompson, R. L. (1983), T he Money Supply and Nominal Agricultural Pri ces. American Journal of Agricultural Economics, 65, 303-307.
• Boshoff, W. https://doi.org/10.18037/ H. (2021), South African competition policy on excessive pricing and its relation to price gouging during the COVID‐19 disaster period. S Af J of Eco, 89(1), 112-140, doi:10.1111/saje.12268.
• Bozkurt, H. (2025), Küresel gıda ve petrol fiyatlarının enflasyon üzerindeki etkisi: Türkiye’den ampirik kanıtlar. Business and Economics Research Journal, 16(1), 21-41. http://dx.doi.org/10.20409/berj.2025.455.
• Bozkurt, H., & Çamoğlu Mutlu, S. (2024), Türkiye’de Tarım Ürünleri Üretici Enflasyonunun Belirleyicileri: Fourier Bootstrap ARDL Yaklaşımı. Politik Ekonomik Kuram, 8(3), 620-636. https://doi.org/10.30586/pek.149 9667.
• Breitung, J., Brüggemann, R., & Lütkepohl, H. (2004), Structural Vector Autoregressive Modeling and Impulse Responses. H. Lütkepohl, & M. Kratzig içinde, Applied Time Series Econometrics (s. 159-196). Cambridge University Press.
• Brüggemann, R. (2006), Sources of German unemployment: a structural vector error correction analysis. Emprical Economics (31), 409-431.
• Cabral, L., Xu, L. (2020), Seller reputation and price gouging: Evidence from the COVID-19 pandemic. Covid Economics: Vetted and Real Time Papers, 12, 1-20, https://doi.org/10.1111/ ecin.12993.
• Cavlak, N. ve Selvi. M. S. (2022), Gıda Fiyatlarındaki Aşırı Artışların Olası Nedenleri ve Covid19’un Etkisi. Gıda Teknolojileri Dergisi, 47, 42-54.
• Ceyhan, V. (2023), Türkiye’de Tarım Piyasaları İzleme, Değerlendirme ve Erken Uyarı: Mevcut Durum ve Yeni Yönelimler. Tarım Ekonomisi Araştırmaları Dergisi (TEAD), Cilt:9, Sayı: EKS 1, Sayfa: 26-39.
• Çıplak, U., & Yücel, M. E. (2004), İthalatta Koruma Önlemleri ile Tarım ve Gıda Fiyatları, TCMB Ça lışma Tebliği, No: 04/01.
• Copa-Cogeca, (2016), Enhancing the position of farmers in the supply chain. Report of the Agricultural Markets Task Force Brussels, November 2016.
• Clauson, A. L. (1997), Forecasting Retail Food Prices Under Current Conditions. American Journal of Agricultural Economics, 79, 1669-1672.
• Dave M., Karen R., Stephen B. R., Scott, S. (2020), The impact of the Covid-19 pandemic on food price indexes and data collection. Monthly Lab Rev, 143, 1, https://doi.org/10.21916/ mlr.2020.18.
• Demirağ, İ. (2023), Türkiye’de Gıda Fiyatları Endeksinin Tarım Ürünleri Üretici Fiyat Endeksi ve Döviz Kuru Arasındaki İlişkinin Analizi: ARDL Model (Yüksek Lisans Tezi), İskenderun Teknik Üniversitesi Lisanüstü Eğitim Enstitüsü, İskenderun.
• Deutsche Welle (2017), Quién tiene el poder sobre nuestros alimentos? [Who is in control of our food?]. Article by Theresa Krinninger. http://www.dw.com/es/qui%C3%A9n-tiene-el poder-sobre-nuestros-alimentos/a37081971.
• Dickey, D. A., & Fuller, W. A. (1979), Distribution of the estimators for autoregressive time series with a unit root. Journal of the American Statistical Association, 74, 427-431.
• Dostie, B., S. Haggblade, J. Randriamamonjy, (2002), Seasonal poverty in madagascar:magnitude and solutions, Food Policy 27, 493-518.
• Edwards, F., Dixon, J., Friel, S., Hall, G., Larsen, K., Lockie, S.,Hattersley, L. (2011), Climate change adaptation at the intersection of food and health. Asia Pac J Public Health, 23(2), 91-104, doi: 10.1177/1010539510392361.
• El Pais (2015), Batalla por el control del supermercado - La guerra de precios y la merma de clientes acelera la concentración de la distribución [The battle for the power of the supermarket - Price competition and client loss speeds up retail sector concentration]. Article by Cristina Delgado, 8 March. Available at https://economia.elpais.com/economia/2015/03/0 7/actualidad/1425732436_2220 1.html.
• Enders, W. (1995), Applied Econometric Time Series. New York: John Wiley and Sons, INC.
• Erdal, G., Esengün, K., & Erdal, H. (2008), Türkiye'de tarım ve gıda ürünleri fiyatlarındaki belirsizliğin enflasyon üzerindeki etkileri. Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 2008(2), 65-79.
• Eren, O., Kal, H. S. ve Özmen, M. U. (2017), Türkiye’de Gıda Enflasyonunun Belirleyicileri. Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, Araştırma Genel Müdürlüğü Ekonomi Notları, 17 (15), 1-16.
• Erkesim, D.U. (2021), Impact of covid-19 on supply chain management. Int J Com and Fin, 7 (1), 72-76.
• Esmaeili, A., & Shokoohi, Z. (2011), Assessing the Effect of Oil Price on World Food Prices: Application of Principal Component Analysis. Energy Policy, 39(2), 1022-1025.
• Eştürk, Ö. ve Albayrak, N. (2018), Tarım Ürünleri-Gıda Fiyat Artışları ve Enflasyon Arasındaki İlişkinin İncelenmesi. International Journal of Economic and Administrative Studies, 18, 147-158.
• FAO, (2025), OECD-FAO Agricultural Outlook Report 2025-2034, OECD Publishing, Paris, https://www.oecd.org/en/publications/oecd-fao-agricultural-outlook-2025-2034_601276cd-en.html (Erişim Tarihi: 06.02.2025).
• Güloğlu, B., Nazlıoğlu, Ş. (2013), Enflasyonun Tarım sal Fiyatlar Üzerindeki Etkileri: Panel Yumuşak Geçiş Regresyon Analizi. Siyaset, Ekonomi ve Yönetim Dergisi, Yıl: 1, Cilt. 1, Sayı 1.
• Harrison, M., Lee, A., Findlay, M., Nicholls, R., Leonard, D., Martin, C. (2010), The increasing cost of healthy food. Aust and New Zealand J Publ Health, 34(2), 179-186, doi: 10.1111/j.1753-6405.2010.00504.x.
• Hossain, N., Green, D. (2011), Living on a spike How is the 2011 food price crisis affecting poor people? Oxfam Research Report, June 2011.
• Hye, Q. M. Adnan, Imran, K., Anwar, S. (2009), Food Prices and Money Supply: A Causality Analysis for Bangladesh Economy. Journal of Social and Econo mic Policy.Vol. 6, No. 2, pp: 1-6.
• Johansen, S. (1988), Statistical analysis of cointegration vectors. Journal of Economic Dynamics and Control, 12, 231-254.
• Karadaş, H. A., & Koşaroğlu, Ş. M. (2020), Tarım Ürünleri Fiyatları, Ham Petrol Fiyatı ve Döviz Kuru İlişkisi: Türkiye İçin Eşbütünleşme Analizi. İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19(Temmuz 2020(Özel Ek), 515-526.
• Karadas, E., Mutluer, D., Özer, Y. B., & Aysoy, C. (2006), Türkiye’de İmalat Sanayindeki Firmaların Fiyatlama Davranışı. TCMB: Araştırma ve Para Politikası Genel Müdürlüğü Çalışma Tebliği. No:06/02, Ankara.
• Kargbo, J.M. (2000), Impacts of Monetary and Mac roeconomic Factors on Food Prices in Eastern and Southern Africa. Applied Economics, 32, 1373 1389.
• Kızılaslan, H., & Doğan, H. G. (2013), AB ve Türkiye’de Tarım Sektöründe Örgütlenme ve Üretici Birlikleri. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, I, 146-159.
• Kornher L, Kalkuhl, M. (2013), Food price volatility in developing countries and its determinants. Quarterly, J Int Agric, 52(4), 277 308, doi: 10.22004/ag.econ.156132.
• Kratschell, K. ve Schmidth, T. (2012), Long-run Trends or Short-run Fluctations- What Establishes the Correlation between Oil anf Food Prices?, Ruhr Economic Papers.
• Lütkepohl, H. (2005), A New Introduction to Multiple Time Series Analysis. Berlin, Germany: Springer-Verlag.
• Makun, K. (2021), Food inflation dynamics in a pacific island economy-a study of Fiji: causes and policy implications. The Journal of Developing Areas, 55(4), 119-132.
• Meijerink, G. (2015), Speculation and volatile food prices: An overview of the debate and research. Seventh Multi-year Expert Meeting on Commodities and Development, 15-16 April 2015, Geneva.
• Merkez Bankası (MB), (2025), Dış Ticaret Endeksleri. https://evds2.tcmb.gov.tr/index.php?/evds/serieMarket (Erişim Tarihi: 15.01.2025).
• Nazlıoğlu, S. ve Soytaş, U. (2011), World Oil Prices And Agricultural Commodity Prices: Evidence From An Emerging Market. Energy Economics, 33(3), 488-796.
• Neumayer, Eric ve Barthel, Fabian, (2011), Doğal afetlerden kaynaklanan ekonomik kaybın normalleştirilmesi: küresel bir analiz. LSE Research Online Ekonomi Belgeleri 30785, London School of Economics and Political Science, LSE Library.
• Norazman, U.Z., Khalid, H. ve Ghani, G.M. (2018), Food inflation: a study on key determinants and price transmission processes for Malaysia. International Journal of Business and Society, 19(1), 117-138.
• Onaç, E. & Birol, Y. E. (2024), Covid–19 Pandemisi sonrası Türkiye’de enflasyonun belirleyicileri üzerine bir değerlendirme. Paradigma: İktisadi ve İdari Araştırmalar Dergisi, 13(2), 20-38.
• Özçelik, Ö., & Uslu, N. (2024), Gıda Enflasyonunun Belirleyicileri Üzerine Bir Analiz: Türkiye Örneği. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (79), 289-309. https://doi.org/10.51290/dpusbe.1391994.
• Pappas, C., & Papadas, C. (2015), Farm production costs, producer prices and retail food prices: A cointegration analysis. Bulletin of Political Economy, 9(2), 127-143.
• Peersman, G. (2022), International food commodity prices and missing (dis)inflation in the euro area, Review of Economics and Statistics. 104(1): 85-100.
• Prentice, C., Chen, J., Stantic, B. (2020), Timed intervention in COVID-19 and panic buying. J of Ret and Cons Ser, 57, 102203.
• Quiggin, J. (2007), Drought, climate change and food prices in Australia. School of Economics and School of Political Science and International Studies, Univ of Queensland, St Lucia, QLD Australia.
• Sakai, Y., Estudillo, J. P., Fuwa, N., Higuchi, Y., Sawada, Y. (2017), Do natural disasters affect the poor disproportionately? Price change and welfare impact in the aftermath of Typhoon Milenyo in the rural Philippines. World Dev, 94, 16-26.
• Samuels, W. J., Puro, E. (1991), The problem of price controls at the time of natural disasters. Rev of Soc Econ, 49(1), 62-75, https://doi.org/ 10.1080/00346769100000004.
• Sayed, A., Peng, B. (2021), Pandemics and income inequality: A historical review. SN Bus and Econ, 1(4), 1-17, https://doi. org/10.1007/ s43546-021-00059-4.
• Seale, J., R. A., & Bernstein, J. (2003), International Evidence on Food Consumption Patterns. United States Department of Agriculture (ABD Tarım Bakanlığı), Washington, DC.
• Şengül, S., & Lopcu, K. (2018), Türkiye’de Gıda Ürünleri Fiyatlarındaki Oynaklık: Bir Ekonometri Uygulama. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 27(2), 111-122.
• Tadesse, G.; Algieri, B.; Kalkuhl M., Braun J. V. (2014), Drivers and triggers of international food price spikes and volatility. Food price volatility and its implications for food security and policy, Kalkuhl, Braun, and Torero (Eds.) (p.59-82), Food Policy, 47 117–128, http://dx.doi.org/10.1016/ j.foodpol.2013.08.014.
• Türkiye İstatistik Kurumu (TUİK), (2024), Tarımsal Girdi Fiyat Endeksi. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Tarimsal-Girdi-Fiyat-Endeksi-Ekim-2024-53473 (Erişim Tarihi: 07.02.2025).
• TÜİK, (2025), Tüketici Fiyat Endeksi. (https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?locale=tr) (Erişim Tarihi: 07.02.2025).
• Türkmen, F. (2024), Gıda Fiyatları ve Para Politikası İlişkisi: Türkiye’den Bulgular (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı, Denizli.
• Ukav, İ. (2018), Tarımsal Piyasalarda Fiyat Analizi. Sosyal, Beşeri ve İdari Bilimlerde Akademik Çalışmalar (Ed. Rıza Karagöz vd.,), Ivpe Çetinje, Montenegro.
• Ulusoy, A., & Şahingöz, B. (2020), Türkiye’de Gıda Ürünleri Fiyatlarının Enflasyon Üzerindeki Etkisi. Maliye Araştırmaları Dergisi, 6(2), 45-56.
• Yaşar, N. (2024), Gıda Enflasyonunu Belirleyen Dinamikler ve Tarımsal Destekleme Politikaları (Yüksek Lisans Tezi), Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Yu, M., Yang, C., Li, Y. (2018), Big data in natural disaster management: A review. Geosci, 8(5), 165, https://doi.org/10.3390/geosciences8050165.
• Yurdakul, F., & İleri, B. (2024), Gıda fiyatlarındaki artışın incelenmesi: Türkiye Üzerine Bir Uygulama. International Journal of Social Sciences, 8(36), 409-437.
• Zhou, L., Wu, X., Xu, Z., Fujita, H. (2018), Emergency decision making for natural disasters. Uluslararası Afet Risk Azaltma Dergisi, 27, 567-576. https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2017.09.037.
• Zmami, M. & Ben-Salha, O. (2019), Does Oil Price Drive World Food Prices? Evidence From Linear and Nonlinear ARDL Modeling, Economies, 7(1), 12.