10. YÜZYILDA HORASAN’DA TİCARETİN UNSURLARI: YOL, KONAKLAMA, TAŞIMACILIK VE TÜCCAR

Yıl 2019, Cilt: 38 Sayı: 66, 128 - 152, 30.09.2019

Yunus Arifoğlu

https://doi.org/10.35239/tariharastirmalari.473970

Öz

    Ticaret ve bu eksende gelişen olaylar insan ve toplum hayatında;
siyaset, din ve sanat kadar yer tutmaktadır. Bir bölgenin zenginleşmesinde ticaret önemli bir paya sahiptir. Horasan, 8-10. yüzyıllarda ticarî potansiyeli yüksek bir
bölge olarak görülmektedir. Burayı farklı endüstri dallarında yeterli üretimin
olduğu, dünyanın farklı bölgelerden tüccarın geldiği, ticarî potansiyelinin iyi
ve ticaret hayatının hareketli olduğu bir bölge olarak tasvir etmek mümkündür.
Buradaki çarşı-pazarda her türlü ürünün bulunabildiği söylenebilmektedir. Bu çalışmada
Horasan ticarî
potansiyelinin ortaya konulması hedeflenmektedir. Bölgeden geçen ticaret yolları ve bu yolların bölgenin iktisadî hayatına etkisi, bu yollar üzerinde inşa edilmiş olan
ribâtlar/kervansaraylar, kervancılık ve ticareti omuzlayan tüccar sınıfı bu çalışmanın ortaya koymak istediği hedefler arasındadır.

Anahtar Kelimeler

Horasan, Ticaret, Yol, Konaklama, Kervancılık, Tüccar

THE COMMERCIAL FACTORS IN THE KHORASAN: ROAD, ACCOMMODATION, TRANSPORTATION, AND MERCHANT (8-10. CENTURIES)

Öz

Trade life occupies an important place on the agenda of society. Trade plays an important role in the prosperity of a region. Khorasan was a region with strong commercial potential. There was sufficient production in different industries. Traders came here from different parts of the world. As a result, Khorasan's commercial life was active. There were all kinds of products on the market. In this study, the commercial potential of Khorasan has been studied. Trade routes passing through the region and their effects on the economic life of the region were examined. The ribats built on the trade routes were also discussed. After that, transportation was mentioned. Finally, the traders were the subject of the study. 

Anahtar Kelimeler

Khorasan, Trade, Road, Accommodatıon, Transportation, Merchant

Kaynakça

• Ahmed Midhat, İktisat Metinleri, sad. ve haz. Erdoğan Erbay-Ali Utku, Çizgi Felsefe Yayınları, Konya 2005.
• Arslantaş, Nuh, İslam Dünyasında İlmi ve İktisadi Hayatta YahudilerAbbâsî ve Fâtimîler Dönemi, İFAV Yayınları İstanbul 2009.
• Atan, Turhan, Türk Gümrük Tarihi / Başlangıçtan Osmanlı Devletine Kadar, TTK Basımevi, Ankara, 1990.
• Baipakov, K. “The Silk Route Across Central Asia” History of Civilation Cenral Asia, ed. C. E. Bosworth, Unesco, Unecso 2000.
• Bekin, Ahmet Rıza, İpek Yolu, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1981.
• Bozkurt, Nebi, “İpek Yolu”, DİA, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2000.
• Bulliet, Richard W. The Patricians of Nishapur, Cambridge Press, Cambridge 1972.
• Çetin, Osman, “Horasan”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 1998.
• Can, Yılmaz, İslam Şehirlerinin Fiziki Yapısı, TDV Yayınları, Ankara 1995.
• Cansever, Turgut, İslam’da Şehir ve Mimari, İz Yayıncılık, İstanbul 1997.
• Cahen, Claude, “ Ekonomi, Toplum ve Müesseseler”, İslam Tarihi Kültür ve Medeniyeti, çev. Ufuk Uyan-P. M. Holt- A.K.S. Lambton- B. Lewis, Hikmet Yayınları, İstanbul 1989.
• Câhız, Ebu Osman Amr b. Bahr b. Mahbub el-Kinani, el- Leysi, et- Tebessur bi’Ticare, çev. Mahfuz Söylemez, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 2001.
• ______, Medhu’t-Tüccâr ve Zemmi Ameli’s-Sultân, thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn, çev Abdulhalik Bakır, Ortaçağ Medeniyetine Dair Çeviriler I, Bizimbüro Basımevi, Ankara 2008.
• Cezar, Mustafa, Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, İstanbul 1977.
• Chalmeta, Pedro, “Pazarlar”, İslam Şehri, Ağaç Yayıncılık, İstanbul 1992.
• Curtin, Philip D., Kültürler arası Ticaret, çev. Şaban Bıyıklı, Kure Yayınları, İstanbul 2008.
• Daniel, Elton, The Policial and Social History of Khurasan under Abbasîd Rule 747-820, The İran America Foundation, Chicago 1979.
• Dımaşkî, Ebu Fazl Cafer b. Ali, (ö. X. ya da XI. yüzyıllar), el-İşare ila Mahâsini’t-Ticare, çev. A. Bakır, Ortaçağ ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Bizimbüro Basımevi, Ankara 2008.
• Durî, Abdülaziz, Tarihu’l-Iraki’l-İktisadi, Dâru Meşrık, Beyrut 1974.
• Ebu Dülef, İran Seyahatnamesi, trc. Serdar Gündoğdu, Kronik Yayınları, İstanbul 2017.
• Ebu Ubeyd, Kasım b. Sellam, Kitabü’l-Emval, thk. Muhammed Halil Heras, Mektebeti’l-Kelimeti’l-Ezher, Kahire 1981.
• Ebu Yusuf, Kitabü’l-Harac, thk. Muhammed Menasir, Maarifeti’l-İlmiyye, Umman 2009.
• Ertan,Mortan Kenan- Küçük, Önder, Çarşı, Pazar, Ticaret ve Kapalı Çarşı, İş Bankası Yayınları, İstanbul 2010.
• Foltz, Richard, İpek Yolu Dinleri, çev. Aydın Aslan, Medrese Yayınları, İstanbul 2006.
• Frye, Richard Nelson, Orta Asya Mirası, Antik Çağlardan Türklerin Yayılmasına, çev, Füsun ve Tunç Tayanç, Arkadaş Yayınları, Ankara 2009.
• Gabain, A. Von, “Iranan Common Beliefs and World View”, “The Land of Iran”, The Cambridge History Iran, Cambridge at the University Press, New York 1983.
• Gafnı, Isaıah M., “The Politicial, Social and Economic History of Babylonian Jewry”, The Cambridge History of Judaism, Cambridge University Press, New York 2006.
• Gazzâlî, İmam Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed, (ö. 1111) İhya-i Ulumu’d-Din, çev. Ali Arslan, Arslan Yayınları, İstanbul 1981.
• Ghazanfar, S. M., “Skolastik İktisat ve Arap Âlimleri”, “Büyük Kayıp Halka Tezinin Yeniden Değerlendirilmesi”, Ortaçağ İslam İktisat Düşüncesi, Klasik Yayınları, İstanbul 2015.
• Hallaçoğlu, Yusuf, “Fersah”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 1995.
• HARTMANN, R. “Belh”, İA, MEB Yayınları, İstanbul 1986.
• Hasan İbrahim Hasan, Siyasi-Dinî-Kültürel-Sosyal İslam Tarihi, çev. İsmail Yiğit-Sadreddin Gümüş, Kayıhan Yayınevi, İstanbul 1985.
• Heyd, W. Yakın-Doğu Ticaret Tarihi, çev. Enver Ziya Karal, TTK Yayınları, Ankara 1975.
• Hitti, Philip K. Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi, çev. Salih Tuğ, İstanbul 2011.
• Hınz, Walther, İslam’da Ölçü Sistemler, trc. Acar Sevim, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1990.
• Hizmetli, Mustafa, Endülüs’te Hisbe Teşkilatı, TDV Yayınları, Ankara 2011.
• Honigmann, E. “Nişapur”, İA, MEB Yayınları, İstanbul 1964.
• Hudûdu’l-Âlem Mine’l-Meşrik ile’l-Mağrib, nşr. V. Minorsky, çev. A. Duman, Murat Ağarı, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2008.
• Islahi, Ghazanfar-A. Azim, “Bir Arap Skolastiğinin İktisat Düşüncesi”, Ortaçağ İslam İktisat Düşüncesi, Klasik Yayınları, İstanbul 2015.
• İbn Butlan, el-Hasan el-Muhtar b. el-Hasan, Risâle Câmi’a Fünûn Nâfi’a fi Şirâ er-Rakîk ve Taklîbi’l-Abîd, thk Abdusselâm Hârûn, çev. Abdulhalik Bakır, Ortaçağ Medeniyetine Dair ÇEviriler I, Bizimbüro Basımevi, Ankara 2008.
• İbn Cübeyr, Endülüs’ten Kutsal Topraklara, çev. İsmail Güler, İstanbul 2003.
• İbn Fadlan, İbn Fadlan Seyahatnamesi, çev. Ramazan şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2015.
• İbn Haldun, Mukaddime, Dergah Yayınları, İstanbul 2016.
• İbn Havkal, Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Alî en-Nasîbî el-Bağdâdî, Suretu’l-Arz, haz. E.J. Brill, 2. Baskı, Leiden 1939.
• İbn Hurdâzbih, Ebü’l-Kasım b. Abdullah, (ö. 912), Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, ed. M. J. de Goeje, Brill Press, Leiden 1967.
• İbn Rüsteh, el-A’lâku’n-Nefîse (Dünya Coğrafyası), Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2017.
• İbn Uhuvve, Muhammed b. Ahmed el-Kureşi, Mealimu’l-Kurbe fi Ahkami’l-Hisbe, thk. Reuben Levy, Messrs Luzac, London 1938.
• İstahrî, Ebu İshak İbrahim b. Muhammed el-Farisi el-Kerhi, Mesalik ve Memalîk, nşr. M. J. de Goeje, Leiden 1967.
• Kallek, Cengiz, “Mil”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 2005.
• Kalkaşandî, Ebu Abbas Şehabeddin Ahmed b. Ali b. Ahmed, Subhu’l-A’şa fi Sınaa’ti’l-İnşa, thk. Muhammed Hüseyin Şeemseddin, Dâru’l-Kutubu’l-İlmiyye, Beyrut 1987.
• Kazvinî, Ebu Yahya Zekeriyya b. Muhammed b. Mahmud, Âsaru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd, Dâru Sadır, Beyrut bty.
• Kramer, J. H. İslam Medeniyeti Tarihinde Coğrafya ve Ticaret, çev. Ömer Rıza, Asarı İlmiye Kütüphanesi Neşriyatı, İstanbul 1934.
• Kurt, Hasan, “Tâhirîler”, İA, TDV Yayınları, İstanbul 2010.
• Lombart, Maurice, İslam’ın Altın Çağı, çev. Nezih Uzel, Pınar Yayınları, 4. Baskı, İstanbul 2002.
• Makdisî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed, Ahsenu’t-Tekâsîm fi Marifeti’l-Ekalim, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt 1992.
• Mazaharî, Ali, Ortaçağ’da Müslümanların Yaşayışları, çev. Bahriye Uçok, Ankara 1972.
• Mez, Adam, Onuncu Yüzyılda İslam Medeniyeti, çev. Salih Şaban, İnsan Yayınları, İstanbul 2000.
• Miquel, Andre, Arap Coğrafyacılarının Gözünden 1000 Yılında İslam Dünyası ve Yabancı Diyarlar, Kitap Yayınevi, İstanbul 2003.
• Montesquiue, Kanunların Ruhu Üzerine, çev. Berna Günen, İşbankası Yayınları İstanbul 2017.
• ÖZGÜDENLİ, Osman, “Merv”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 2004.
• ____________, Osman Gazi “Nîşâbûr”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 2007.
• Nasır-ı Hüsrev, Sefername, çev. Abdulvehhab Tarzi, MEB Yayınları, İstanbul 1985.
• Özdal, Ahmet N. Ortaçağ Ekonomisi ve Müslüman Tüccarlar, Selenge Yayınları, İstanbul 2016.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü II, MEB Basımevi, İstanbul 1971.
• Pirenne, Henri, Ortaçağ Avrupa’sının Ekonomik ve Sosyal Tarihi, çev. Uygur Kocabaşoğlu, İletişim Yayınları, 2014.
• Pırlanta, İsmail, Fethinden Samanîlerin Yıkılışına Kadar Nişabur, Hikmetevi Yayınları, İstanbul 2017.
• ________, Ortaçağ İslam Şehirlerinde Mahallelerin Oluşumu (Nişabur Örneği), İ.Ü İlahiyat Fakültesi Dergisi, İstanbul 2010.
• Piyadeoğlu, Cihan, Güneş Ülkesi Horasan, Büyük Selçuklular Dönemi, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2012.
• Rodinson, Maxime, İslamiyet ve Kapitalizm, çev. Orhan Suda, Gün Yayınları, İstanbul 1969.
• Sadi Şirazî, Ebu Muslihuddin, Bostan ve Gülistan, trc. Rifat Bilge, Can Kitabevi, İstanbul 1968.
• Sami, Şemseddin, Kamus-i Türki, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul 2011.
• Sarıçam, İbrahim-Erşahin, Seyfettin, İslam Medeniyeti Tarihi, TDV İslam Ansiklopedisi Yayınları, Ankara 2014.
• Sayan, Yüksel, “Serahs”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 2009.
• Selen, Hamit Sadi, Ticaret Tarihi, Devlet Basımevi, İstanbul 1938.
• Serahsî, Ebu Bekr Muhammed b. Ahmed b. Sehl, Kitabu’l-Mebsut, Matbaatu’s-Saade, Kahire 1982.
• Strange, Guy le, The Lands of the Eastern Caliphate, Institut für Geschichte der Arabischen, Frankfurt 1993.
• Süleyman et-Tacir, Ahbârü’s-Sîn ve’l-Hind, çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2012.
• Şeyzerî, Abdurrahman b. Nasr, Nihayetu’r-Rutbe fi Talebi’l-Hisbe, haz. Abdullah Tunca, İstanbul 1993.
• Uhlig, Helmut, İpek Yolu, çev. Alev Kırım, Okyanus Yayınları, İstanbul 2000.
• Usta, Aydın, Türklerin İslamlaşma Serüveni, Yeditepe Yayınları, Aralık 2007.
• Tez, Zeki, Tekstil ve Giyim Kuşamın Kültürel Tarihi, Doruk Yayınları, İstanbul 2009.
• Yakûbî, İbn Vazıh Ahmed b. İshak b. Cafer, el-Buldan, Darü’l-Kitabi’l-İlmiyye, Beyrut 2002.
• Yakubovsky, A. “Merv”, İA, MEB Yayınları, İstanbul 1987.
• Yakut el-Hamevî, Ebu Abdullah Şihabüddîn, Mu’cemu’l-Buldan, nşr. Ferdinand Wüstenfeld, Tarihu’l-Ulumu’l-Arabiye, Frankfurt 1994.
• Yıldız, Hakkı Dursun, “Fazl b. Yahya”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 1995.
• Yüksel, Ahmet Turan, “Kuruluş Döneminde Bağdat’ın Ticari Yapısı ve Ticari İlişkileri, İslam Medeniyetinde Bağdat Uluslararası Sempozyumu, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 2008.
• Zahoder, B. Selçuklu Devletinin Kuruluşu Sırasında Horasan”, çev. İsmail Kaynak, Belleten, Ekim, Ankara 1955.
• Zeydan, Corci, İslam Uygarlıkları Tarihi, çev. Necdet Gök, İletişim Yayınları, İstanbul 2012.