MILITARY AND POLITICAL RELATIONS BETWEEN THE OTTOMAN EMPIRE AND AZERBAIJAN ACCORDING TO ARCHIVE DOCUMENTS (1914-1918)

Yıl 2025, Cilt: 44 Sayı: 79, 249 - 288, 30.09.2025

Mehtap Uçan

Öz

In November 1914, the Russian offensive opened the Caucasus (Eastern) front for the Ottoman Empire. In an attempt to encircle the Russians by entering the South Caucasus and Northern Iran, Commander-in-Chief Enver Pasha launched the Sarıkamış offensive with Turkish troops in December 1914. While this offensive failed, in 1916 the Russians launched an offensive on the Eastern front, occupying Erzurum, Trabzon, Erzincan, and Muş. Meanwhile, in Russia, following the March (February) revolution of 1917, the Bolshevik government granted the peoples within Russian borders the right to self-government, paving the way for the establishment of an independent state in the lands of Northern Azerbaijan. Following the March (February) revolution of 1917, Azerbaijani representatives, along with Armenian and Georgian representatives, jointly established the Transcaucasian Government. The Ottoman Empire held the Trabzon and Batumi conferences in 1918 for peace talks with the Transcaucasian Government. Following the Trabzon Conference, the Transcaucasian Government declared the South Caucasian Federal Democratic Republic. This structure subsequently dissolved, and the Azerbaijan Democratic Republic was established on May 28, 1918. During this period, the Ottoman Empire established the Caucasus Islamic Army in the military sphere to liberate Azerbaijani lands from Russian occupation and assisted in the organization of several institutions of the Azerbaijan Democratic Republic. This study will provide information on the political and military relations between the Ottoman Empire and Azerbaijan during World War I. Sources include documents from the Ottoman Archives of the Prime Ministry of the State Archives, as well as copyrighted and researched works.

Anahtar Kelimeler

TRANSCAUCASİAN GOVERNMENT , AZERBAİJAN PEOPLE’S REPUBLİC , CAUCASİAN FRONT , EASTERN FRONT , CAUCASİAN ISLAMIC ARMY

ARŞİV BELGELERİNE GÖRE OSMANLI DEVLETİ İLE AZERBAYCAN ARASINDAKİ ASKERİ VE SİYASİ İLİŞKİLER (1914-1918)

Öz

1914 yılının Kasım ayında Ruslar’ın saldırısıyla Osmanlı Devleti Kafkas (Doğu) cephesini açmıştır. Güney Kafkasya ve Kuzey İran’a girerek Ruslar’ı çevirmek amacıyla Başkomutan Enver Paşa, 1914 yılının Aralık ayında Türk birlikleriyle Sarıkamış taarruz harekatını başlatmıştır. Bu taarruz harekatı başarısız olurken, 1916’da Ruslar Doğu cephesinde taarruza geçerek, Erzurum, Trabzon, Erzincan ve Muş’u işgal etmişlerdir. Diğer taraftan, Rusya’da 1917 Mart (Şubat) devrimiyle Bolşevik Hükümeti’nin Rus sınırları içindeki halklara kendilerini yönetme hakkını tanımasıyla Kuzey Azerbaycan’ın topraklarında, bağımsız bir devlet kurma yoluna gidilmiştir. 1917 Mart (Şubat) ihtilalinden sonra Azerbaycan’ın temsilcileri, Ermeni ve Gürcü temsilciler ile önce Mavera-yı Kafkas Hükümeti’ni birlikte kurmuşlardır. Osmanlı Devleti, Mavera-yı Kafkas Hükümeti ile barış görüşmeleri için 1918 yılında Trabzon ve Batum konferanslarını düzenlemiştir. Trabzon Konferansı’ndan sonra Mavera-yı Kafkas Hükümeti, Güney Kafkasya Federal Demokratik Cumhuriyeti’ni ilan etmiştir. Ardından bu yapı dağılmış ve Azerbaycan Halk Cumhuriyeti 28 Mayıs 1918’de kurulmuştur. Bu dönemde, Osmanlı Devleti, Azerbaycan topraklarının Rus işgalinden kurtarılması için askeri alanda Kafkas İslam Ordusu’nu kurmuş ve Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin birtakım kurumlarının teşkilatlanmasında yardımcı olmuştur. Bu çalışmada, I. Dünya Savaşı döneminde Osmanlı Devleti ile Azerbaycan arasındaki siyasi ve askeri ilişkiler hakkında bilgi verilecektir. Kaynak olarak, Devlet Arşivleri Başbakanlığı Osmanlı Arşivi’nin belgeleri ile telif ve tetkik eserlerden faydalanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

MAVERA-YI KAFKAS HÜKÜMETİ , AZERBAYCAN HALK CUMHURİYETİ , KAFKAS CEPHESİ , DOĞU CEPHESİ , KAFKAS İSLAM ORDUSU

Etik Beyan

TAD Dergisi ETİK BEYAN FORMU Çalışmanın tüm süreçlerinin araştırma ve yayın etiğine uygun olduğunu, etik kurallara ve bilimsel atıf gösterme ilkelerine uyduğumu beyan ederim. Çalışmanın başlığı: ARŞİV BELGELERİNE GÖRE OSMANLI DEVLETİ İLE AZERBAYCAN ARASINDAKİ ASKERİ VE SİYASİ İLİŞKİLER (1914-1918) Yazarın Adı ve Soyadı: Mehtap Uçan Tarih:26.07.2925

Kaynakça

• Altınbilek, H. - Kır, N. (1993). Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi Kafkas Cephesi Üçüncü Ordu Harekatı, Cilt II, I. Kitap, Genelkurmay Basımevi, Ankara.
• Askeroğlu, A. (2011). “Çarlık Rusyası’nda Meşruti İdarenin Yapısı”, Tarih Okulu, Sayı IX, ss.61-72. (01.04.2025).
• Aslan, B. (2010). “Azerbaycan”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 5, ss. 47-75. Armaoğlu, F. (2017). 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1995, Timaş Yayınları, İstanbul.
• Bayur, Y. H. (1991). Türk İnkılabı Tarihi 1914-1918 Genel Savaşı, Savaşın Başından 1914-1915 Kışına Kadar, C. III., Ksm, I., TTK Basımevi, Ankara.
• Bayur, Y. H. (1991). Türk İnkılabı Tarihi 1914 – 1918 Genel Savaşı, Cilt III., Ksm IV., Savaşın Sonu, Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• Belen, F. (1964). Birinci Cihan Harbinde Türk Harbi 1914 Yılı Hareketleri, C.I., Gnkur. Basımevi, Ankara.
• Belen, F. (1966). Birinci Cihan Harbinde Türk Harbi 1917 Yılı Hareketleri, C.IV., Gnkur. Basımevi, Ankara.
• Benhür, Ç. (2009). “Türk Birliklerinin Azerbaycan’ı Tahliye Etmesi (1918)”, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 21, ss.23-31.
• Berzeg, S. E., (2003). Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti 1917-1922 Kafkas Dağlıları Birliği’nin Kuruluşu, C.I., Birleşik Kafkasya Derneği, İstanbul.
• Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Kafkas Cephesi, III. Ordu Harekatı. (1993).
• C. II., II. Kitap, Genelkurmay Basımevi, Ankara.
• Çeltikçi, O. (2009). “Azerbaycan Cumhuriyeti Siyasi Tarihi”, http://www.turansam.org/makale.php?id=501 (01.04.2025).
• Erdaş Akgül, N. (1994). Milli Mücadele Döneminde Kafkas Cumhuriyetleri İle İlişkiler (1917-1921), Genelkurmay Basımevi, Ankara.
• İmanov, V. (2003). Ali Merdan Topçubaşı (1865-1934), Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul.
• Kaya Kılıç, S. (2022). “Arşiv Belgelerine Göre 1917 Rus Devrimi’nin Azerbaycan Üzerindeki Etkileri”, XVIII. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, (Ed. Türk Tarih Kurumu), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, ss.683-720. Korkmaz, T. “Türkiye-Azerbaycan İlişkileri (1919-1938)”, Atatürk Ansiklopedisi, https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/turkiye-azerbaycan-iliskileri-1919-1938/ (19.12.2024)
• Köseoğlu, N. (2012). Türk Dünyası Tarihi ve Türk Medeniyeti Üzerine Düşünceler Zor ve Yoğun Bir Yüzyıl, C. IV., Ötüken Neşriyat A.Ş., İstanbul.
• Saray, M. (1993). Azerbaycan Türkleri Tarihi, Nesil Matbaacılık ve Yayıncılık San. ve Tic. A.Ş., İstanbul.
• Swain, G. (2019). Rus Devrimi’nin Kısa Tarihi, A Short History of the Russian Revolution (Çev. Mert Büyükkarabacak), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Şahin, E. (2018). “Osmanlı’nın Unutulmuş Son Diplomasi Zaferi: Batum Antlaşmaları (4-8 Haziran 1919)”, XVIII. Türk Tarih Kongresi, C VIII, Ankara, ss.79-98.
• Şahin, E. (2002). Trabzon ve Batum Konferansları ve Antlaşmaları (1817-1918), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• Şimşir, B. N., (2011). Azerbaycan (Azerbaycan’ın Yeniden Doğuş Sürecinde Osmanlı Devleti-Azerbaycan İlişkileri), Bilgi Yayınevi, İstanbul.
• Qafarov, V.- Şükürov, Q. (2017). Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Tarixi 1918-1920-ci illər (Osmanlı arxiv sənədləri əsasında),. Elmin inkişafı fondu, Bakı.
• Yüceer, N. (1996). Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusunun Azerbaycan Dağıstan Harekatı: Azerbaycan ve Dağıstan’ın Bağımsızlığını Kazanması 1918, Genelkurmay Basımevi, Ankara.