Orta Çağ tarih yazıcılığında rüya motifi: Sultan Sencer ve Cengiz Han örneği

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 1, 22 - 40, 23.06.2025

Bilen Yılmaz

Öz

Rüya, insanoğlunun varoluş serüveninde yerini alan, gelecek, Tanrı, ölüm ve sonrasına dair sorgulamanın inanç temelinde işlenmesiyle anlam kazanmış bir kavramdır. Sümerlerden itibaren, bilinen en eski yazılı kayıtlarda rüyalardan bahsedilmiş; Animizm, öğreti dinleri ve semavi dinlerin önemli bir motif olarak rüyaları referans aldığı görülmüştür. Gerek kutsal kitaplarda yer alması ve gerekse de peygamberlerin rüyalara verdiği önem nedeniyle, rüya anlatıcılığı ve rüya yorumculuğu kutsiyet dairesi içine dâhil edilmiştir. Orta Çağ tarih yazıcılığında, tarihe iz bırakan devlet adamları hakkında yazılan eserlerin büyük çoğunluğunda rüya motifinin kullanıldığı görülür. Biz bu makalede, rüya motifinin tarih yazıcılığındaki yerine teorik bir açıklama getirdikten sonra, icraatlarıyla adını tarihe yazdırmış iki devlet adamı olan Sultan Sencer ve Cengiz Han’a dair bazı eserlerde geçen rüyaları doğrudan naklettik. Seçmiş olduğumuz rüyaların ana temalarının ve kullanılan motiflerin benzerliğine dikkat çekmeye çalıştık. Bu bağlamda iki farklı inanca sahip bu iki hükümdarın, yine farklı inançların etkisinde yazılan eserlerde nasıl sunuldukları meselesi de bu makalenin ana sorunsalıdır. Rüyalarda hangi konuya odaklanıldığı, hangi kavramların öne çıkarıldığı ve bunların tarihi kayıtlarla ne ölçüde örtüştüğü meselesi de bu makalede cevap aranan sorular arasındadır.

Anahtar Kelimeler

tarih yazıcılığı , Orta Çağ , rüya motifi , Sultan Sencer , Cengiz Han

The dream motif in medieval historiography: The example of Sultan Sanjar and Genghis Khan

Öz

Dreams, deeply rooted in belief systems, have accompanied the human journey by offering insight into questions surrounding the future, God, death, and the afterlife. Since the Sumerian era, they have appeared in the earliest known written records and have been referenced in animistic, doctrinal, and celestial religions as significant motifs. Their inclusion in sacred texts and the importance attributed to them by prophets have elevated dream narration and interpretation to a sacred dimension. In medieval historiography, dream motifs frequently appear in narratives about statesmen who shaped historical trajectories. This article initially provides a theoretical framework for understanding the place of dreams in historiography and then analyzes specific examples—namely, the dreams of Sultan Sanjar and Genghis Khan, two prominent rulers known for their historical impact. The analysis draws attention to the thematic and symbolic similarities present in their recorded dreams. It also focuses on how these two figures, each shaped by distinct belief systems, are portrayed in texts influenced by different religious and cultural contexts. The study investigates which subjects and symbols are emphasized within the dreams and considers how these narratives align with, or diverge from, established historical records.

Anahtar Kelimeler

historiography , Mediaval , dream motif , Sultan Sanjar , Genghis Khan

Kaynakça

• Abbott, J. (1873). History of Genghis Khan. New York: Harper & Brothers.
• Acar, A. (1997). Selçuklu sultanı Sancar’ın din siyaseti (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Albayrak, K. (2010). Dinlerin rengi renklerin dili. Ankara: Sarkaç.
• Amitai, R. (2014). The Mongols as seen by the Arabic sources: The view from across Asia. T. Tserendorj ve N. Khishigt (Ed.), Chinggis Khaan and globalization, international academic conferenc. Ulaanbaatar: Mongolian Academy of Sciences.
• Anonim (1986). Moğolların gizli tarihi (A. Temir, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Anonim (2008). Altan topçi (T. Gülensoy, Çev.). Ankara: Kültür Ajans.
• Anonim (2011). Moğolların gizli tarihçesi (M. L. Kaya, Çev.). İstanbul: Kabalcı.
• Arat, R. R. ve Bang, W. (1991). Kutadgu bilig. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Atalay, B. (1941). Divânü lûgat-it-Türk tercümesi (Cilt 3). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ‘Avfî, Muhammed (1906). Lübâbü’l-elbâb. E. Browne ve M Kazvînî (Ed.), London.
• Biran, M. (2019). Cengiz Han (A. F. Yıldırım, Çev.). İstanbul: Vakıfbank Kültür.
• Bretschneider, E. (1910). Mediaeval Researches from Eastern Asiatic Sources: Fragments Towards the Knowledge of the Geography and History of Central and Western Asia from the 13th to the 17th Century. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co. Ltd.
• Buzcânî, Dervîş Ali (1926). Ravzatü’r-reyâhîn (H. Müeyyed, Nşr.). Tahran: İntişârât-ı Bingâh.
• Cüveynî, Alaaddin Ata Melik (1988). Tarih-i cihan güşa (M. Öztürk, Çev.). Cilt 1, 2, 3, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Cüzcânî, Minhac-ı Sirâc (2016). Tabakât-ı nâsırî (M. Uyar, Çev.). İstanbul: Ötüken.
• Çelebi, İ. (2008). Rüya. TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 35, ss. 306-309.
• Çelepi, M. S. (2012). Türk halk kültüründe rüya (Yayımlanmamış doktora tezi). Sıtkı Koçman Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Muğla.
• Ebü’l-Ferec İbnü’l-İbrî (2011). Târîhu muhtasari’d-düvel (Ş. Yaltkaya, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Evginer, N. (2010). Psikolojik ve dini bir fenomen olarak rüya (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Günay, U. (1999). Âşık tarzı şiir geleneği ve rüya motifi. Ankara: Akçağ.
• Hermansen, M. (2008). İslamiyet‘te rüyalar ve rüya görme. K. Bulkeley (Ed.), Psikolojik, Kültürel ve Dini Boyutlarıyla Rüyalar, ss. 73-92, Ankara: ODTÜ.
• Hüseyni, Sadruddin Ebul Hasan (1999). Ahbarü’d-devleti’s-Selçukiyye (N. Lugal, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• İbn Haldun. (2007). Mukaddime (S. Uludağ, Yay. Haz.). İstanbul: Dergâh.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed (1978). Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâü ebnâi’z-zamân (A. İkbal). Beyrut.
• İbnü’l-Esîr (1987). İslâm Tarihi el kâmil fi’t-târih tercümesi (Cilt 10). (A. Özaydın Çev.). İstanbul: Türkiyat.
• İbnü’l-Fuvatî, Abdurrezak b. Ahmed (1274). Mecma‘ü’l-âdâb fî mu‘cemi’l-elkâb. (Cilt 3). (M. Kâzım, Thk.), Tahran: Vizaret-i Ferheng u İrşad-i İslami.
• İmamoğlu, A. (2004). Psiko-sosyal açıdan rüya ve istihare. Sakarya: Değişim
• Juzjani, Minhaj al-Siraj (1970). Tabakat-ı nasiri: A general history of the Muhammadan dynasties of Asia (H. G. Raverty, Çev.). New Delhi: Oriental.
• Karaman, F. (2006). Rüya. Dinî Kavramlar Sözlüğü, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.
• Karasoy, Y. ve Toker, M. (2005). Türklerde şecere geleneği ve Anonim Şibanî-nâme. Konya: Tablet.
• Karşî, Djamal (2005). Al-mulhakat bi’s- surah (Ş. H. Vohidova ve B. B. Aminova, Çev.). İstoriya Kazakistana v Persidskih İstoçnikah, Tom 3, Almatı: Dayk Press.
• Kerîmüddîn Mahmud-i Aksarayî (2000). Müsameretü’l-ahbâr (M. Öztürk, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Khwandamir, Ghiyas ibn Humam al-Din (1994). Habibu's-siyar, tome three. The reign of the Mongol and the Turk (W. M. Thackston, Çev.). Cambridge: Harvard University.
• Korykoslu Hayton (2015). Doğu ülkeleri tarihinin altın çağı (A. T. Özcan, Çev.). İstanbul: Selenge.
• Köymen, M. A. (1991). Büyük Selçuklu İmparatorluğu tarihi (Cilt 5). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Kütük, A. (2021). Metinler arası ilişki bağlamında Orta Çağ tarih yazımında iktibas yöntemi ve bilgi deformasyonu. Mukaddime, 12(1), ss. 45-68.
• Lewis, B. (2004). Haşîşîler: İslâm’da radikal bir tarikat (K. Sarısözen, Çev.). İstanbul: Kapı.
• Oruç, Z. (2020). Sultan Sencer’in esâreti. Selçuklu Araştırmaları Dergisi, (12), ss. 237-260.
• Ögel, B. (1995). Türk mitolojisi (Cilt 2). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Örnek, S. V. (1995). 100 soruda ilkellerde din, büyü, sanat, efsane. İstanbul: Gerçek.
• Özgüdenli, O. G. (2014). Büyük Selçuklu sultanlarına ait Farsça şiirler. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 1(2), ss. 39-67.
• Öztürk, H. (2023). İslam tarihi yazıcılığında rüya motifi. Ankara: İlâhiyât.
• Paçacı, İ. (2016). Rüyâ’nın delil değeri ve istihâre. Dini Araştırmalar, 19(48), ss. 103-128.
• Parman, S. (2001). Rüya ve kültür, batı entelektüel geleneğinin antropolojik incelemesi (K. Başçı, Çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Râvendî, Muhammed b. Ali. b. Süleyman (2020). Râhat-üs-sudûr ve âyet-üs-sürûr (A. Ateş, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Reşîdüddin Fazlullah (1389). Camiü’t-tevârih (Tarih-i Selatin-i Harezm).Tahran: Merkezî Pejuheşî Miras-ı Mektup.
• Reşîdü’d-dîn Fazlullâh (2014). Câmi’ü’t-tevârîh (Zikr-i târîh-i âl-i Selçûk), (E. Göksu ve H. Güneş, Çev.). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Sadıç, F. (2022). Büyük Selçuklu Devleti Sultan Sancar devri devlet teşkilâtı ve kültür hareketleri (Yayımlanmamış doktora tezi). Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ordu.
• Schimmel, A. (2005). Halifenin rüyaları (T.Erkmen, Çev.). İstanbul: Kabalcı.
• Semerkandî, Nizâmî Arûzî (2016). Çehâr makâle (E. Eren Soysal, Çev.). İstanbul: Demavend.
• Sepetçioğlu, N. (1995). Karşılaştırmalı Türk destanları. İstanbul: İrfan.
• Sübki, Tâceddin Abdülvehhâb b. Ali (1964). Tabakâtü’ş-şâfiʿiyyeti’l-kübrâ (M. Tanâhî ve A. Hulv, Nşr.). Kahire: Dâru Hecer.
• Şafak, Y. (1993). Çehâr makâle. TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 8, ss. 248-249.
• Şebankareî. (1376). Mecmaü’l-ensâb (M. H. Muhaddis, Ths.). Tahran: İntişârat-ı Emîr Kebîr.
• Temizsu, H. (2012). Cengiz yasalarının Moğol devletlerindeki uygulanışı, etkileri ve değişimleri (yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Usluer, F. (2009). Hurufilik. İstanbul: Kabalcı.
• Weatherford, J. (2019). Cengiz Han (S. Karakale, Çev.). İstanbul: Kronik.
• Yıldız, A. (2007). Sultan Sencer ile Ahmed-i Câm Nâmekî arasındaki ilişkiler. Nüsha Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, (24), ss. 137-149.