Mezhebî Aidiyetler Bağlamında Mu‘tezile’nin Arap Dilini Kullanımı

Yıl 2021, Cilt: 6 Sayı: 1, 253 - 292, 25.03.2021

Turan Bahşi

https://doi.org/10.30622/tarr.870752

Öz

İslâm düşünce tarihinde Mu‘tezile, kendine has akılcı söylemleriyle temâyüz eden itikadî bir mezheptir. Söz konusu ekol mensupları, inanç sistemlerini “usûl-i hamse” adını verdikleri beş temel esas üzerine kurmuşlardır. Onlar Kur’ân’ın sözü edilen prensipler doğrultusunda anlaşılması gerektiğini savunmuşlar ve zâhirî anlamı bu esaslarla çelişen âyetleri, mezhebî fikirlerine uyumlu hale getirmek için kimi zaman Arap diline dayalı olarak te’vile yönelmişlerdir. Bu makale Mu‘tezile mensuplarının, dile ait verileri mezhebî fikirlerini destekleyecek şekilde kullanımlarını Arap dili perspektifinden değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Bu nedenle çalışmamız Kelâm ve Tefsir ilimlerinin Arap dili orjininde buluştuğu disiplinler arası bir araştırma özelliği taşımaktadır. Çalışmada nitel araştırma tekniklerinden döküman analizi metodu esas alınmıştır. Makalede öncelikle mezhep mensuplarının dille irtibat kurduğu alanlar genel hatlarıyla incelenmiş, ardından i‘tizâlî fikirler doğrultusunda kullanılan Arap diline ait veriler, gramatik tahliller ve belâgî yorumlar başlıkları altında analize tabi tutulmuştur. Ayrıca Mu‘tezile’nin mezhebî sâiklerle kullandığı kıraat farklılıkları da dilsel zeminde tartışılmıştır. Mezhep mensuplarının, itikadî fikirleri doğrultusunda yaptıkları gramatik izahlar genellikle âyetlerin farklı i‘râb çözümlemelerine dayanmaktadır. Onlar, âyetlerin anlamlarını mezhebî fikirlerine göre sabitleyip i‘râb çözümlemelerini bu doğrultuda yapmışlardır. Bununla birlikte bazı harflere ideolojilerine uygun anlamlar yükledikleri tespit edilmiştir. Mu‘tezile için belâgata dair veriler ise itikadî fikirlerin ortaya konulması açısından önemli görülmüştür. Mezhep mensuplarının itikadî aidiyetleri bağlamında kullandıkları en temel belagat unsuru mecâzdır. Arap dilinde mecâz, Mu‘tezilî düşünürlerin elinde bir yandan dilsel olarak sınırları çizilen bir kavram halini almış diğer yandan i‘tizâlî düşüncede kullanılan bir yorum aracına dönüşmüştür. Mezhep mensupları gerek nahvî gerek belâgî izahlarda olsun Arap dilini usûl-i hamseye hizmet eden bir araç olarak görmüşlerdir. Bu durum onların eserlerinde yer verdikleri kimi dilsel tahlilleri, nastan hareketle düşünceyi inşa etmek gayesiyle yapmadıklarını bunun yerine söz konusu dilsel analizleri, ideolojik amaçlarla kullandıklarını ortaya koymaktadır. Çalışmamızın Mu‘tezilî gelenekteki dil ve düşünce arasındaki ilişkinin sorgulanmasına katkı sunması öngörülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Mu‘tezile, Dil-Düşünce İlişkisi, Arap Dili, Nahiv, Belâğat

The Usage Of The Arabic Language By Mu’tezila In Context Of Sectarian Relations

Öz

The Mu’tazila is a school of theology which became distinguished in the history of Islamic thinking by its peculiar rational expressions. The members of this school being talked of, defended that the Qor’an has to be understood in the direction of the fundamental principles named usul al-khams. They sometimes tend to interpret the apparent meanings based on the Arabic language to get verses that contradict to these principles matched with their sectional thoughts. In this article there is intended to evaluate the usage of language data by Mu’tezilian members in a way that supports their sectarian thoughts from the Arabic language perspective. For this reason, our study has the feature of an interdisciplinary research in which the sciences of Kalam and Tafsir meet in the origin of the Arabic language. In this study the document analysis method, one of the qualitative research techniques, was used. In this article firstly the areas where members of the sect communicate with language were examined in general terms, and then the data belonging to the Arabic language used in line with the ideas of the sect were analyzed under the headings of grammatical analyzes and eloquent comments. In addition, the differences in the recitation that Mu‘tezile uses with the sects were discussed on linguistic grounds. The mentioned situation sometimes caused them to move away from the context of the verse due to different i‘râb evaluations. However, we witness that they load appropriate meanings to the letters in line with their ideology. In the grammatical explanations mentioned, Mu‘tazila sometimes took advantage of the opportunities of the Arabic language, and sometimes has resorted to some strained interpretations that is not inherent in the language. For Mu‘tazila, the data on rhetoric are considered important in terms of revealing the theological ideas. The most basic element of rhetoric used by the members of the creed in the context of their theological affiliation is metaphor. Metaphor, in the Arabic language, has become a linguistically demarcated concept in the hands of Mu‘tazilian philosophers, on the other hand, it has become a tool of interpretation used in ideological ideas. The members of the creed regarded the Arabic language as a tool serving the usûl-i hamse, both in nahvî and rhetoric explanations. This situation reveals that they did not make some linguistic analyzes they included in their works with the aim of establishing thought based on verses, instead they used these linguistic analyzes for ideological purposes. It is foreseen that our study will contribute to the questioning of the relationship between language and thought in the Mu‘tezilian tradition.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language, Mu‘tazila, The Relatıon Of Language And Thought, Grammar, Eloquence-Rhetoric

Kaynakça

• Bağdâdî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh el-Hamevî, Mu‘cemu’l-udebâ, thk. İhsân Abbas, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut 1993.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî, Kitâbu’l-hayevân, thk. Abdüsselâm Muhammed Harun, yy. 1965.
• ______, el-Beyân ve’t-Tebyîn, thk. Abdusselam Muhammed Harun, yy. tsz.
• Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Abdirabbih b. Habîb el-Kurtubî el-Endelüsî, el-İkdu’l-ferîd, thk. Abdulmecîd et-Terhînî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân el-Mevsılî el-Bağdâdî, el-Hasâis, thk. Muhammed Ali en-Neccâr, el-Mektebetü’l-İlmiyye, yy. tsz.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed, Vefeyâtu’l-a’yân ve enbâu ebnâi’z-zamân, thk. İhsan Abbas, Dâru Sâdır, Beyrut 1968.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ el-Kaysî el-Kureşî, el-Bidâye ve’n-nihâye, Mektebetü’l-Meârif, Beyrut 1991.
• İsmail Durmuş, “Hazif”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1998.
• Johann Fück, el-‘Arabiyye -dirâsâtun fi’l-luğa ve’l-lehecât ve’l-esâlîb-, (çev. Abdulhalim en-Neccâr), Mektebetü’l-Hancî, Kahire 1952.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasen b. Ahmed el-Hemedânî, Şerhu’l-usûli’l-hamse, thk. Abdulkerim Osman, Mektebetü Vehbe, Kahire 1996.
• Marulcu, Hasan, Ehl-i Sünnet ve Mu‘tezile Kelâmı Bağlamında Kelâm – Belâgat İlişkisi, Dilara Yayınları, Isparta 2012.
• Pişgin, Yasin, Kur’an’da Akıl ve Tefsirde Akılcılık, İlâhiyât Yayınları, Ankara 2015.
• er-Râzî, Ebû Abdillâh (Ebu’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn, Nihâyetü’l-îcâz fî dirâyeti’l-i‘câz, thk. Nasrullah Hacımüftüoğlu, Dâru Sâdır, Beyrut 2004.
• Suyûtî, Ebu’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân, Buğyetü’l-vu‘ât fî tabakâti’l-luğaviyyîn ve’n-nuhât, thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhîm, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1979.
• Taşköprizâde, Ahmed b. Mustafa, Miftâhu’s-sa‘âde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzu‘âti’l-‘ulûm, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1985.
• Velîd Kassâb, et-Türâsin-nakdî ve’l-belâğî li’l- Mu‘tezile hatta nihâyeti’l-karni’s-sâdisi’l-hicrî, Dârü’s-Sekâfe, Katar-Doha 1985, s. 39-42.
• ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî, Dîvânu Cârillâh ez-Zemahşerî, Dâru Sâdır, Beyrut 2008.