Sufi Thought's Perspective on Addiction

Yıl 2021, Cilt: 6 Sayı: 2, 498 - 522, 25.06.2021

Şeyda Öztürk

https://doi.org/10.30622/tarr.923326

Cited By: 1

Öz

Until the last century, the scientific world has approached addiction as a moral weakness rather than a disease, and has dealt with the issue within the framework of criminal practices rather than preventive and curative actions. Today, scientific studies show that addiction will be examined in the category of diseases that negatively affect the human brain and behavior. In the last quarter century, apart from alcohol and substance use, which come to mind first when addiction is mentioned, experts in the field examine many habits such as social media, gambling and virtual games, collecting, hoarding, sexual tendencies, cleaning within the framework of the addictions that reduce the working power of the person, harm his relations with the environment, and harm the body and soul and have negative effects on health. 

When we focus on religions in general and Islam in particular, it is seen that addictive processes such as alcohol, gambling, fortune-telling and habits whose destructions can be clearly observed on a person's life are prohibited. However, religion did not limit the factors that put people into the cycle of addiction with these prohibitions but drew attention to the fondness of human for women, men, children, gold and silver saving, fattened horses, animals and crops. Appearing in the scene of existence for the purpose of servitude, humankind is faced with a state of addiction when the material and spiritual gains offered to help people in this divine journey are adopted as a goal rather than as a tool. 

Sufism, the spiritual and tentative aspect of Islam, has continued to develop within the limits defined by the Qur'an and Sunnah, and along a line distinguished by obedience to orders and avoidance of prohibitions. However, it is obvious from the beginning of Sufism that Sufis do not show their hesitation and prudence only against the Haram. They have taken a cautious stance against all kinds of inclinations and worldly desires that turn the heart away from the Hakk (Allah, the God), and they have paid close attention to all kinds of habits and inclinations included within the scope of the massive. The concept of mâsivâ in Sufism is a phenomenon that encompasses all the dependencies, visible and unseen, and which Sâlik (pilgrim) must abandon in his spiritual journey. The Sufi Pilgrim is in a state of struggle with all kinds of mâsivâ that distract his body and heart from a selîm (honest) heart. Their abstemiousness and mücâhede (struggle) in order to reach Hakk and purify mâsivâ also allowed some habits and tendencies to be noticed before reaching the addiction process. When Sufi texts are examined, it is observed that the Sufis have two distinct attitudes toward addiction: The first is their struggle against all kinds of habits and whims that capture the body and heart within the framework of the concept of mâsivâ, and the second is their constructive attitude toward those who are personally addicted.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Addiction, Ascetic Discipline, Murshid-i Kamil, Nazar (To meet Sheikh’s spiritual eyes)

Tasavvufi Düşüncenin Bağımlılığa Bakışı

Öz

Bilim dünyası son yüzyıla kadar bağımlılığa bir hastalık olmaktan çok ahlâki bir zaâf olarak yaklaşarak koruyucu ve tedavi edici eylemlerden ziyâde cezâi uygulamalar çerçevesinde konuyu ele almıştır. Bugün ise bilimsel çalışmalar bağımlılığın insan beyni ile davranışlarını olumsuz yönde etkileyen hastalıklar kategorisinde inceleneceğini göstermektedir. Son çeyrek yüzyılda ise alanın uzmanları bağımlılık deyince ilk akla gelen alkol ve madde kullanımı dışında sosyal medya, kumar ve sanal oyunlar, toplama, biriktirme, cinsel eğilimler, temizlik gibi pek çok alışkanlığı kişinin çalışma gücünü azaltan, çevre ile ilişkilerine zarar veren, beden ve ruh sağlığı üzerinde olumsuz etkileri bulunan bağımlılıklar çerçevesinde incelemektedir.

Genel olarak dinlere ve özelde İslam dînine eğildiğimizde alkol, kumar, şans oyunların açık naslarla haram kılındığı görülür. Söz konusu yasaklamaya konu olan eylemlerin kişi ve toplum üzerindeki zararlarını pek çok farklı alanda görmek mümkün se de hepsinde ortak olan özellik kişiyi içinden kurtulması güç bağımlılık döngüsüne mahkum etmesidir. Din tedrîcî bir yöntemle tebliğ süreci içinde bu yasakların içselleşmesini sağlamıştır. 

Bununla birlikte din, insanı bağımlılık döngüsüne düşüren unsurları bu söz konusu yasaklarla sınırlandırmamış, insanın kendisi için tezyin edilen kadın, erkek, evlat, altın ve gümüş biriktirme, besili atlar, hayvanlar ve ekinlere düşkünlüğüne dikkat çekmiştir. İnsan meyilleri, alışkanlıkları, düşkünlükleri arasında kulluk yolculuğunu gerçekleştirmeye çalışırken araçların amaç hâline gelmemesi konusunda uyarılmıştır.

Tasavvuf, Kur’an ve sünnetin belirlediği sınırlar içinde ve emirlere itaatin, yasaklardan kaçınmanın asıl olduğu bir çizgide gelişimini sürdürmüştür. Bununla birlikte tasavvufun ilk döneminden itibaren sûfîlerin çekinme ve ihtiyatlarını sadece haramlara karşı göstermedikleri görülür. Onlar kalbi Hakk’tan uzaklaştıran her türlü meyil ve dünyevî arzuya karşı ihtiyatlı bir tutum içinde bulunmuşlar ve mâsivâ kapsamı içine dahil olan her türlü alışkanlık ve meyle karşı dikkat içinde olmuşlardır. Tasavvufta mâsivâ kavramı görünen ve görünmeyen tüm bağımlılıkları kapsayan ve sâlikin mânevî yolculuğunda terk etmesi gereken bir olgudur. Tasavvuf yolcusu bedenini ve kalbini selîm bir kalpten uzaklaştıran her türlü mâsivâ ile mücâdele halindedir. Onların Hakk’a vuslat yolunda mâsivâdan kurtulmak amacıyla yaptıkları riyâzet ve mücâhedeler aynı zamanda kimi alışkanlık ve meyillerin bağımlılık sürecine ulaşmadan fark edilmesine imkan tanımıştır. Sûfî metinleri incelendiğinde mutasavvıfların bağımlılıklar alanıyla ilgili iki görünür tutum sergiledikleri görülür: ilki mâsivâ kavramı çatısında bedeni ve kalbi esîr alan her türlü alışkanlık ve hevâya karşı mücâdeleleri, ikincisi bağımlılık hâlinde bulunan kişilere karşı öteleyici bakış açısından uzak yapıcı tutumları.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Nazar (Mürşidin nazarı), Bağımlılık, Riyazet, Şifa

Kaynakça

• Attar, Feridüddîn. Tezkiretü’l-Evliya, I, Tercüme: Süleyman Uludağ, İstanbul: Mavi Yayıncılık, 2002.
• Attar, Mantıku’t-Tayr. Çev: Abdülbaki Gölpınarlı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2006.
• Bardakoğlu, Ali. “Kumar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/ 364-367. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Câmî, Abdurrahman. Nefahâtü’l-Üns Evliya Menkıbeleri. Terc ve Şerh: Lâmiî Çelebi, Haz: Süleyman Uludağ-Mustafa Kara, İstanbul: Marifet Yayınları, 2001.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları, 2004.
• Ceyhan, Semih. “Zühd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/533-535. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Çağrıcı, Mustafa. “Seyahat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/7-9. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Çakır, Adalet. Abdülkadir-i Geylânî ve Kâdirîlik (Mehmed Rif’at Efendi’nin Nefhatü’r-Riyâzi’l-Âliye’sinde) . II, İstanbul: İsam Yayınları, 2012.
• Çakmaktaş, Büşra. “Ahmed Âmîş Efendi’nin Melâmet’in Temel İlkelerine Dâir Yaklaşımları”, Fatih Türbedârı Ahmed Âmîş Efendi Armağan Kitabı. İstanbul: KÜV Yayınları, 2021. 135-149.
• DİB, Hadislerle İslâm-1. İstanbul: DİB Yayınları, 2020.
• Eflâkî, Ahmet. Ariflerin Menkıbeleri. I-II, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1987.
• Ergun, Sadettin Nüzhet. İlm-i Tasavvuf. İstanbul: Hikemiyat Yayınları, 2020.
• Frager, Robert. Kalp, Nefs ve Ruh, Çev: İbrahim Kapaklıkaya, İstanbul: Gelenek Yayınları, 2005.
• Gümüşhânevî, Ahmed Ziyâuddîn. Tasavvuf ve Tarikatlarla ilgili Fetvâlar. Çev: İrfan Gündüz-Hasan Kamil Yılmaz, İstanbul: Sır Yayıncılık 2009.
• Gürsu, Orhan. Bağımlılık ve Din: Nöropsikolojik Bir Yaklaşım. İstanbul: Dem Yayınları, 2018.
• Hocaoğlu, Mustafa. “İslam’ın Bağımlılığa Bakış Açısı”, Bedenimizin İşgalcileri (Dinlerin Bağımlılığa Bakışı). İstanbul 2019, 94.-147.
• Hökelekli, Hayati. İslam Psikolojisi Yazıları. İstanbul: Dem Yayınları, 2009.
• Hucvîrî, Keşfü’l-Mahcûb (Hakikat Bilgisi), Haz: Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergah Yayınları, 2014.
• İmam Gazzâlî, İhyâ, çev: Mustafa Çağrıcı, III, Ankara: DİB, 2020.
• İmam Yâfîî, Ravdu’r-Reyâhîn fî Hikâyâti’s-Sâlihîn Salihlerin Hikâyeleri, İstanbul: Harf Yayınevi, 2011.
• İz, Mahir. Tasavvuf. İstanbul: Kitabevi, 1990.
• Kızmaz, Zahir – Çevik, Muhammet. “Madde Bağımlılığı ile Mücâdelede İnanç Odaklı Yaklaşımı Kardelen Rehabilitasyon Merkezi Örneği”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 26/2, Elazığ 2016, 313-335.
• Kuşeyri, Abdülkerim. Tasavvuf İlmine Dâir Kuşeyri Risâlesi, Haz: Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergah Yayınları, 1991.
• Küçük, Hülya. Tasavvuf ve Tıp, (Selim Kalbin Fizyolojisi), İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016.
• Mevlânâ, Celâleddîn. Mesnevî. c.I. Terc: Veled Çelebi İzbudak. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2018.
• N.Ergin, Osman. Balıkesirli Abdülaziz Mecdi Hayatı ve Şahsiyeti. İstanbul: Kenan Matbaası, 1942.
• Orhan Gürsu, “Madde Bağımlılığı ve Din: HİGED Örneği”, Addicta: The Turkısh Journal on Addictions, Bahar 2018, 5 (1), 37-54.
• Öngören, Reşat. “Şeyh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 39/50-52. İstanbul: :TDV Yayınları, 2010.
• Öztürk, Şeyda. “Ahmed Amiş Efendi’nin Huzûrunda Bir Âlim: Abdülaziz Mecdi Tolun”, Fatih Türbedârı Ahmed Âmîş Efendi Armağan Kitabı, KÜV yayınları, İstanbul 2021, 149-171.
• Sipehsâlâr, Necmüddîn Ferîdûn, Risâle-i Sipehsâlâr. İstanbul: Rûmî Yayınları, 2005.
• Sühreverdî, Şihâbüddîn. Avârifu’l-Maârîf Tasavvufun Esasları. Haz: Hasan Kamil Yılmaz-İrfan Gündüz. İstanbul: Vefa Yayıncılık, 1990.
• Şem’î Efendi, Şerh-i Mesnevî. II, Süleymaniye Ktp, Hâlet Efendi 332.
• Şem’î Efendi. Mesnevî Şerhi I. Süleymaniye Kütüphânesi, Hâlet Efendi 339.
• Şükrullah Şirvânî, Riyâzu’l-Kulûb İlim Bahçeleri. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Tarhan, Nevzat- Numenov, Serdar. Bağımlılık (Sanal veya Gerçek). İstanbul: Timaş Yayınları, 2011.
• Uludağ, Süleyman. “Mâsivâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/76. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Uludağ, Süleyman. “Riyâzet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/143-144. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Marifet Yayınları, 2005.
• Yapıcı, Asım. Ruh Sağlığı ve Din. Adana: Karahan Kitabevi, 2007.
• İnternet Kaynakları Tosun, Necdet. “Tatlıcı Ali Öztaylan Beyefendi”. https://www.dunyabulteni.net/islam/tatlici-ali-oztaylan-efendi-h462914.html.
• https://yetiskin.tbm.org.tr/ Yeşilay Türkiye Bağımlılıkla Mücadele.