İmam Mâturîdî’nin Te’vîl ve Haber Teorilerinin Mukayesesi

Yıl 2021, Cilt: 6 Sayı: 3, 1053 - 1085, 20.09.2021

Tunahan Erdoğan

https://doi.org/10.30622/tarr.908061

Cited By: 1

Öz

Bu makalede, âhâd haberlerin ve âyetler hakkında yapılan te’vîllerin kabul edilebilmesi için Mâturîdî’nin (ö. 333/944) öne sürdüğü şartların tespit edilmesi ve onun düşünce sisteminde kabul şartları ve hükümleri bakımından haber-i vâhid ile te’vîl arasında bir mukayese yapılması amaçlanmaktadır. Kaynaklarda kelam, fıkıh, usûl, tefsir ve mezhepler tarihi alanlarında çok sayıda eser verdiği belirtilen Mâturîdî’nin, günümüze yalnızca Kitâbü’t-tevhîd ile Te’vîlâtü’l-Kur’ân isimli eserlerinin ulaştığı bilinmektedir. Bahsi geçen eserlerinde o, te’vîlin ve âhad haberlerin kabul edilebilmesi için öne sürdüğü şartları sistematik biçimde açıklamamıştır. Bununla birlikte özellikle Te’vilât’taki bazı açıklamaları ve uygulamaları, söz konusu şartları tespit edebilmemize imkân sağlamaktadır. Çalışmada doküman analizi yöntemi kullanılarak Mâturîdî’nin söz konusu eserlerinde te’vîl ve âhâd haberler hakkındaki görüşleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Buna göre onun düşünce sisteminde haber-i vâhid ile te’vîl, hem kabul şartları hem de doğurduğu hükümler bakımından aynı düzlemde değerlendirilmektedir. Onun düşüncesinde gerekli şartları taşıdığı takdirde hem haber-i vâhid hem de te’vîl kesinlik değil, zann-ı gâlib bildirmektedir. Her ikisi de şehâdet bilgisi gerektiren konularda olmasa da ahkâm konusunda delil olabilir. Mâturîdî’nin âhâd haberleri kabul kriterlerinin neredeyse tamamı metin ve muhtevâ ile ilgilidir. Son derece nadir görülen ve hiçbir zaman yaklaşımının odak noktasını teşkil etmeyen senedle ilgili açıklamaları ya başka deliller vasıtasıyla önceden ulaştığı hükmü teyit etme ya da muhatabına kendi argümanı ile cevap verme amacı gütmektedir. Bununla birlikte Mâturîdî teorik olarak bir haberin sıhhatini tespit için râvîlerin hallerinin incelenmesini de gerekli görmektedir. Diğer taraftan onun düşüncesinde kaynağına nispetinin kesin olması bakımından mütevâtir haber ile murâd-ı ilâhînin kesinliği bakımından tefsir arasında da büyük benzerlikler bulunmaktadır. Ayrıca Mâturîdî’nin sahih olmadığını düşündüğü âhâd haberleri ve doğru bulmadığı te’vîlleri reddederken kullandığı tabirler de hemen hemen aynı ifade kalıplarından oluşmaktadır. Bu ifadeler hadisçilerin terminolojisinde olduğu gibi senedle ilgili değil, muhteva ile ilgilidir. Sözü edilen hususlardaki benzerliklerin sebebi Mâturîdî’nin delilleri kesinlik ve zan üzerinden ele alan kelamcı kimliğinin yansıması olmalıdır. Belirtilen hususlar aynı zamanda Mâturîdî’nin, hadisleri hadisçilerin yönteminden farklı bir şekilde değerlendirdiğini göstermektedir. Bu çalışmanın kelâm, usûl ve tefsir alanlarında temâyüz etmiş bir âlimin âhâd haberlere muhteva merkezli yaklaşım metodunu yansıtması umulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Mâturîdî, Haber-i Vâhid, Te’vîl, Mütevâtir Haber, Tefsîr

The Comparison of Ta’wīl and Āhād Riwaya Theories of Imām al-Māturīdī

Öz

In this article, it is aimed to determine the conditions put forward by al-Māturīdī (d. 333/944) in order to accept āhād news (khabar al-wāhid) and ta’wīl (interpretation of Qur’ān) applied to verses and to make a comparison between āhād news and ta’wīl in terms of accepting conditions and provisions in his system of thought. It is known that al-Māturīdī who is declared to have produced many works in the fields of kalām, fiqh, usūl, tafsīr and sects has reached up to today only with Kitāb al-tawhīd and Ta’wīlāt al-Qur’ān. In his aforementioned works, he did not systematically explain the conditions he put forward for the acceptance of the ta’wīl and the āhād news. However, some of his explanations and applications, especially in Ta’wīlāt, allow us to determine these conditions. In this study it is tried to identify al-Māturīdī’s views about the āhād news and ta’wīl in these works by using the document analysis method. According to this, in his system of thought, khabar al-wāhid and ta’wīl are evaluated at the same level both as acceptance conditions and as the provisions it brings. In his understanding, if they carry necessary conditions, both khabar al-wāhid and ta’wīl convey conjecture, not certainty. Although both cannot be evidence in the topics that require knowledge of testation, they may be in the topics regarding the judgment. Almost all of the acceptance criteria of al-Māturīdī’s āhād news are related to the text and content. His explanations about the sanads, which are extremely rare and never constituted the focal point of his approach, aim either to confirm the verdict reached by means of other evidence or to answer the interlocutor with his own argument. In addition, theoretically al-Māturīdī also considers it necessary to examine the state of the narrators in order to determine the validity of a news. On the other hand, in his view, there are great similarities between the mutawātir khabars in terms of the certainty of the relation of its source and the tafsīr in terms of the certainty of divine purpose. In addition, the descriptions that al-Māturīdī uses when rejecting the āhād news, which he thinks they are not valid, and the ta’wīl, which he does not consider true, consist of almost the same expression patterns. As in the terminology of the hadith scholars, these expressions are not related to the basis, but to the content. The reason for these similarities in the aforementioned points should be the reflection of al-Māturīdī’s theologian identity, which deals with the evidence through certainty and suspicion. The mentioned points also show that al-Māturīdī has evaluated hadiths differently from the method of hadith scholars. The present study is expected to reflect the content-centered approach method of a scholar who has come to the fore in the fields of kalām, methodology and tafsīr.

Anahtar Kelimeler

al-Māturīdī, Khabar al-Wāhid, Ta’wīl, Mutawātir Khabar, Tafsīr

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, thk. Ahmed Muhammed Şakir, 1. bs., Dâru’l-Hadîs, Kâhire 1416/1995.
• Avîd b. Iyâd b. Âyid. es-Seyfü’l-meslûl fi’z-zebbi ‘ani’r-Rasûl, 1. bs., Mekke 1414/1994.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî el-Beyhakî. es-Sünenü’l-kübrâ, 3. bs., Muhammed Abdülkadir Atâ, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 1424/2003.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-Buhârî. Sahîhu’l-Buhârî, 1. bs., nşr. Muhammed Muhammed Tâmir, Dâru’l-Beyâni’l-Arabî, yy. 1426/2005.
• Büyük, Enes. “Mâtürîdî’nin Tefsir-Te’vîl Ayrımı ve Bunun Te’vîlât’taki Pratik Değeri Üzerine Bir İnceleme [Tafsir-Ta’wīl Distinction of Māturīdī and an Evaluation of Its Practical Value in Ta'wīlāt]”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi-Cumhuriyet Theology Journal 23/1 (June 2019): 213-232.
• Ebû Dâvud es-Sicistânî, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk el-Ezdî. es-Sünen, 1. bs., thk. Âdil Muhammed - İmâd Abbâs, Dâru’t-te’sîl, Kahire 1436/2015.
• Ebû Osmân Sa‘îd b. Mansûr b. Şu‘be el-Horasânî. Sünenü Sa‘îd b. Mansûr. 1. bs., thk. Sa‘d b. Abdullah Âli Hamîd, Dâru’s-samî‘î, Riyâd 1993.
• Gengil, Veysel. "Mâtürîdî’de Tefsir Te’vîl Ayrımı Meselesi". Diyanet İlmi Dergi 55/3 (Eylül 2019): 805-839. Çalışkan, İsmail (2010). “Tefsirde Mâturîdî’yi Keşfetmek: İmam Mâturîdî ve Te’vîlâtu’l-Kur’ân’ın Tefsir İlmindeki Yeri,” Milel ve Nihal, 7 (2), 67-93.
• Fahreddîn er-Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî et-Taberistânî. Mefâtîhu’l-gayb, 3. bs., Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1420.
• Görgün, Tahsin. İlâhî Sözün Gücü, 2. bs., Küliyat Yayınları, İstanbul 2013.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîhu medîneti's-selâm ve ahbâru muhaddisîhâ ve zikru kuttâniha'l-ulemâ min gayri ehlihâ ve vâridîhâ, 1. bs., thk. Beşşâr Avâd Ma‘rûf, Dâru’l-garbi’l-İslâmî, Beyrut 1442/2001.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân el-Bermekî el-İrbilî. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâü ebnâi’z-zamân, thk. İhsân Abbâs, Dâru Sâdır, Beyrut 1398/1978.
• Kâfiyeci, Muhyiddin Muhammed b. Süleyman. et-Teysîr fî kavâidi ilmi’t-tefsîr, 1. bs., thk. Mustafa Muhammed Hüseyin ez-Zehebî, Mektebetü’l-kudsî, Kâhire 1419/1998.
• Kahraman, Hüseyin. “Hadisin Mâturîdî Kültüründeki Yeri ve İmâm Mâturîdî’nin Hadis Yorumu”, Milel ve Nihal İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi, c. 7, sy. 2, 2010, s. 141-171.
• Kutlu, Sönmez. İmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik, 4. bs., Otto, Ankara 2012.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-Mâtürîdî es-Semerkandî. Te'vîlâtü’l-Kur’ân, thk. Ahmet Vanlıoğlu, Mizan Yayınevi, İstanbul 2005, I.
• _____, Kitâbü’t-Tevhîd, 3. bs., thk. Bekir Topaloğlu, TDV Yay., Ankara 1438/2017.
• _____, Kitâbü’t-Tevhîd Açıklamalı Tercüme, 9. bs., trc. Bekir Topaloğlu, İSAM yay., Ankara 2017.
• _____, Te'vîlâtü’l-Kur’ân, thk. Ahmet Vanlıoğlu , Mizan Yayınevi, İstanbul 2010, XVII.
• _____, Te'vîlâtü’l-Kur’ân, thk. Ahmet Vanlıoğlu, Mizan Yayınevi, İstanbul 2005, II.
• _____, Te'vîlâtü’l-Kur’ân, thk. Ali Haydar Ulusoy, Mizan Yayınevi, İstanbul 2008, XI.
• _____, Te'vîlâtü’l-Kur’ân, thk. Ertuğrul Boynukalın, Mizan Yayınevi, İstanbul 2006, V.
• _____, Te'vîlâtü’l-Kur’ân, thk. Halil İbrahim Kaçar, Mizan Yayınevi, İstanbul 2006, VIII.
• _____, Te'vîlâtü’l-Kur’ân, thk. Halil İbrahim Kaçar, Mizan Yayınevi, İstanbul 2007, X.
• _____, Te'vîlâtü’l-Kur’ân, thk. Hatice Boynukalın, Mizan Yayınevi, İstanbul 2006, VII.
• _____, Te'vîlâtü’l-Kur’ân, thk. Mehmet Boynukalın, Mizan Yayınevi, İstanbul 2005, III.
• _____, Te'vîlâtü’l-Kur’ân, thk. Mehmet Boynukalın, Mizan Yayınevi, İstanbul 2005, IV.
• _____, Te'vîlâtü’l-Kur’ân, thk. Muhammed Masum Vanlıoğlu, Mizan Yayınevi, XIV.
• _____, Te'vîlâtü’l-Kur’ân, thk. Muhammet Masum Vanlıoğlu, Mizan Yayınevi, İstanbul 2010, XV.
• _____, Te'vîlâtü’l-Kur’ân, thk. Murat Sülün, Mizan Yayınevi, İstanbul 2007, IX.
• _____, Te'vîlâtü’l-Kur’ân, thk. Murteza Bedir, Mizan Yayınevi, İstanbul 2008, XIII.
• _____, Te'vîlâtü’l-Kur’ân, thk. Mustafa Yavuz, Mizan Yayınevi, İstanbul 2008, XII.
• _____, Te'vîlâtü’l-Kur’ân, thk., Ertuğrul Boynukalın, Mizan Yayınevi, İstanbul 2006, VI.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Sahîhu Müslim, nşr. Muhammed b. Nizâr Temîm-Heysem b. Nizâr Temîm, Dâru’l-Erkam, Beyrut ts.
• Nesefî, Ebü’l-Mu‘în. Tabsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn, 1. bs., thk. Cloud Selâme, Dımaşk 1990.
• Özdeş, Talip. Mâturîdî’nin Tefsir Anlayışı, İnsan Yay., İstanbul 2003.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed es-Semerkandî. Şerhu Te’vîlâti’l-Kur’ân, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Medine Bölümü, nr. 179.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî eş-Şâfiî. ed-Dürru’l-mensûr, Dâru’l-fikr, Beyrut ts.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. el-Üm, Dâru’l-ma‘rife, Beyrut 1410/1990.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî. Câmi‘u’l-beyân fî te’vili âyi’l-Kur’ân, 1. bs., thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Müessesetü’r-Risâle, yy. 1420/2000 XVII.
• Teber, Hatice. “Mâturidî’nin Te’vîlâtu’l-Kur’ân’ı Temelinde Kur’ânî Bir Kavram Olarak “Tatavvu”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, 2019, cilt: VIII, sayı: 3, s. 169-178.
• Teber, Ömer Faruk-Akgün, Ahmet Tunahan. “İmam Mâturîdî ve Maturilik Hakkında Bibliyografya”, e-Makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi, 2019, c. 12, sy. 2, s. 685-847.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd) et-Tirmizî. Sünenü’t-Tirmizî, 2. bs., thk. İbrahim Utbe Avd, Şeriketü mektebeti ve matbaati Mustafa el-Bâbî el-Halebî, Mısır 1395/1975.
• Yılmaz, Sabri. Kelam’da Te’vil Sorunu, 2. bs, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2019.
• Yüksek, Muhammed İsa. “Tefsir Metodolojisinde Anlam-Yorum Ayrımının Temelleri-The Basis of the Distinction of Meaning-Interpretation in Tafsīr Methodology”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi-Cumhuriyet Theology Journal 22/1 (Haziran-June 2018): 113-139.