Rumelian Kazaskers of the Ottoman State in the Last Two Centuries

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 1, 71 - 109, 25.03.2023

Cihan Kılıç

https://doi.org/10.30622/tarr.1245672

Öz

The term kazasker (chief justice), which is a combination of the words kadi and soldier, was used to refer to an important institution that had legal and administrative functions in the Ottoman Empire. The jurisdiction of the kazasker, which emerged from the need to regulate the conflicts between soldiers in the army, expanded to include social life, civil judiciary and educational activities. Until the reign of SultanMehmed the Conqueror, judging and teaching activities were carried out by a kazasker. During this period, the position was divided into two, and later, with the increasing influence of the Sheikh al-Islam, kazaskers transferred their duties related to high judicial and educational organization to this authority. In this study, a notebook containing a list of Rumelian kazaskers who served in the last two centuries of the Ottoman Empire (1690-1892) was examined. The book contains 219 records of appointments of Rumelian kazaskers. Of these, 136 belong to different kazaskers, while the remaining 83 belong to the reappointments of these 136 kazaskers. Of the 136 kazaskers, 70 came to duty once, 53 twice, 9 three times, and 4 four times. 49 of the Rumelian kazaskers were elevated to the rank of sheikh al-Islam. Nearly half of Rumelian kazaskers (104 people) served for 12 months while 53 kazaskers were dismissed before this period expired. The number of kazaskers whose term of office was more than 12 months was 61. The average tenure was found to be 11.58 months.

Anahtar Kelimeler

Kazasker, Rumeli kazaskeri, şeyhülislam, ulema, Mahmud Kamil

1101-1310 / 1690-1892 Tarihleri Arasında Görev Yapan Rumeli Kazaskerleri

Öz

Kadı ve asker kelimelerinin birleşiminden oluşan kazasker terimi Osmanlı Devleti’nde hukuki ve idari fonksiyon icra etmiş önemli bir kurumu karşılamak için kullanılmıştır. Orduda asker arasında çıkan ihtilafları düzenleme ihtiyacından ortaya çıkan kazaskerlik makamının yetkisi sosyal hayatı kapsayacak şekilde genişlemiş, sivil yargı ve tedris faaliyetlerini de kapsamıştır. Kazaskerlik, devlet içerisinde icra ettikleri fonksiyon ve makama ulaşanların elde ettikleri itibarla orantılı olarak her ilmiye mensubunun yükselmek isteyeceği bir makam olmuştur. Kazasker olabilmek ilk dönemlerde kesin kurallara tabi değildir. Sultanların bu doğrultudaki kararları yeterlidir. Ancak klasik dönemden itibaren ilmiye sınıfının teşkilatlanması tamamlanmış ve belirli kurallara tabi olmuştur. Kazaskerlik, Anadolu ve Rumeli kazaskerliği olmak üzere ikiye ayrılmış ve Rumeli kazaskerliği, Anadolu kazaskerliğinden üst bir konuma yerleşmiştir. Kazaskerlik, devlet içerisinde icra ettikleri fonksiyon ve makama ulaşanların elde ettikleri itibarla orantılı olarak her ilmiye mensubunun yükselmek isteyeceği bir makam olmuştur. Bu çalışmada Osmanlı Devleti’nin son iki yüzyılında (1690-1892) bilfiil görev yapmış Rumeli kazaskerlerinin listesini içeren bir defter incelemeye tabi tutulmuştur. Söz konusu liste, bu kadar geniş tarih aralığı içinde Rumeli kazaskerlerini toplu bir şekilde içermesi bakımından önem arz etmektedir. Defterdeki atama kayıtlarının verdiği bilgiler ve tarihler, arşiv kaynakları ile ulema hakkında bilgi veren eserlerle karşılaştırılmıştır. Bu tarih aralığında 136’sı farklı kazasker olmak üzere 219 atama kaydı bulunmaktadır. Rumeli kazaskerlerin 66’sı bir defadan fazla bu göreve gelmiş, 49’u ise şeyhülislam olmuştur. 104 kazasker mevali sınıfı için geçerli olan 12 ay süreyle görev yapmıştır. Ancak bu süre çeşitli vesilelerle kısalmış veya uzatılmıştır. 53 kazasker 12 aylık süreden daha az görev yaparken, 61 kazasker ise bir ile iki yıl arasında değişen sürelerde görev yapmıştır. Tüm kazaskerlerin ortalama görev süresi ise 11,58 ay olarak tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kazasker, Anadolu Kazaskeri, Şeyhülislam, Ulema, Mahmud Kamil

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Cevdet Adliye (C.ADL): 20/1221, 33/1968, 87/5216, 59/3589, 84/5049, 85/5090, 86/5170, 87/5225, 97/5218.
• Hatt-ı Hümâyûn (HAT): 1582/49.
• İrade Dahiliye (İ.DH): 899/71504, 1291/101560, 1291/101582.
• İrade Taltifat (İ.TAL): 129/75 .
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Defteri (İSTM.MŞH.DFT1.d): 13/3, 14/5, 15/4, 16/4, 17/5, 18/6, 19/4, 20, 21/3, 22/5, 23/4, 24/53, 25/3, 28/26, 29/4, 31/3, 34/313.
• Mabeyn-i Hümayun İradeleri (MB.İ): 146/56.
• Sadaret Amedi Kalemi Evrakı (A.AMD): 1/14, 1/50, 1/91, 5/28, 114/90,
• Sadaret Divan Kalemi Evrakı (A.DVN): 69/33, 78/54, 159, 174/44,
• Sadaret Mektubi Kalemi Evrakı (A.MKT): 236/76.
• Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM): 85/77.
• Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y.MTV): 47/203, 79/87.
• Yıldız Perakende Evrakı Meşihat Dairesi Maruzatı (Y.PRK.MŞ): 4/8.
• Babıali Evrak Odası Evrak (BEO): 1087/81466.
• Akgündüz, M. (1997). Klasik Dönem Osmanlı Medrese Sistemi (Amaç, Yapı, İşleyiş). İstanbul: Ulusal Yayınları.
• Albayrak, S. (1990). Son Devir Osmanlı Uleması (İlmiye Ricalinin Teracim-i Ahvali), (Cilt 2). İstanbul: Medrese Yayınevi.
• Altunsu, A. Osmanlı Şeyhülislamları. Ankara: Ayyıldız Matabaası.
• Arı, M. S. (1994). Osmanlılar’da Şeyhülislamlık Müessesesi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(1), 170-178.
• Atçıl, A. (2019). Erken Modern Osmanlı İmparatorluğu’nda Âlimler ve Sultanlar. İstanbul: Klasik Yayınevi.
• Aydın, B. ve Günalan, R. (2001). XVI. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Mevleviyet Kadıları. Prof. Dr. Şevki Nezihi Aykut Armağanı. İstanbul: Etkin Kitaplar, 19-34.
• Aydın, B. ve Günalan, R. (2013). Ruus Defterlerine göre XVI. Yüzyılda Osmanlı Müderrisleri, Osmanlı’nın İzinde Prof. Dr. Mehmet İpşirli Armağanı, (Cilt 1). İstanbul: Timaş Yayınları, 155-191.
• Baltacı, C. (1974). Kâdî-asker Rûz-nâmçeleri’nin Tarihî ve Kültürel Ehemmiyeti. İslam Medeniyeti Mecmuası, 4(1), 55-101.
• Danişmend, İ. H. (1971) İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi (Cilt 5). İstanbul: Türkiye Yayınevi.
• Fındıklılı İsmet Efendi (2021). Tekmiletü’ş-Şakâ’ik fî Hakkı Ehli’l-Hakâ’ik. İ. Yıldırım (Yay. haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Gökçay, G. (1694). XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Anadolu ve Rumeli Kazaskerleri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Bitirme Tezi.
• Güldöşüren, A. (2018). “Osmanlı Ulemâsı ve İlmiye Teşkilatı İçin Önemli Bir Kaynak: Tarik Defterleri”. Din ve Hayat TDV İstanbul Müftülüğü Dergisi (0/34), 125-129.
• Halaçoğlu, Y. (2014). XVI-XVII. yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Heşt Behişt VII. Ketibe, Fatih Sultan Mehmet Devri (1451-1481). (2013).Çev. Muhammed İbrahim Yıldırım. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Hezârfen Hüseyin Efendi. (1998). Telhîsü’l-Beyan Fî Kavânîn-i Âl-i Osmân. Haz. Sevim İlgürel. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• İlmiyye Sâlnâmesi (Osmanlı İlmiyye Teşkilâtı ve Şeyhülislâmlar). (1998). Yayına Hazırlayanlar: S. A. Kahraman, A. N. Galitekin ve C. Dadaş, İstanbul: İşaret Yayınları.
• İnalcık, H. (2013). Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600). Çev. Ruşen Sezer. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• İpşirli, M. (1988). Abdullah Efendi, Ebezâde. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 1), 98.
• İpşirli, M. (1988A). Abdürrahim Efendi, Menteşzâde. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 1), 289-290.
• İpşirli, M (1993). Damadzâde Ahmed Efendi. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 8), 449-450.
• İpşirli, M. (1997). Osmanlı Devleti’nde Kazaskerlik (XVII. Yüzyıla Kadar). Belleten 61(232), 597-700.
• İpşirli, M. (2000). Kazasker. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 22), 140-143.
• İpşirli, M. (2000A). İbrâhim Efendi, Seyyid. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 21), 300-301.
• İpşirli, M. (2003). Emin Efendi, Hayâtîzâde. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 28), 462.
• İpşirli, M. (2007).Paşmakçızâde Ali Efendi. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 34), 185-186.
• İpşirli, M. (2007A). Paşmakçızâde es-Seyyid Abdullah Efendi. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 34), 185.
• İpşirli, M. (2012). Vassâf Abdullah Efendi. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 42),559-560.
• İpşirli, M. (2020). Mirzazâde Şeyh Mehmed Efendi. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 30), 170-171.
• İpşirli, M. (2020A). Mirza Mustafa Efendi. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 30), 167-168.
• Kânûnâme-i Âl-i Osman. (2003). Haz. Abdulkadir Özcan. İstanbul: Kitabevi.
• Koçi Bey Risalesi. (1998). Haz. Yılmaz Kurt. Ankara: Akçağ Basım.
• Kılıç, C. (2023). Osmanlı Devleti’nde Üst Düzey Kadı Atamaları (19. Yüzyılın Ilk Yarısı). İslami İlimler Dergisi (18/1), 77-104.
• Müstakimzâde Süleyman Saadeddin. (1978). Devhatü’l-Meşayih. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Nev‘îzâde Atâyî (2017). Hadâiku’l-Hakâik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik (2 Cilt). S. Donuk (Yay. haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Özcan, T. (2003). Mehmed Efendi, İmâm-ı Sultânî. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 28), 453-454.
• Özcan, T. (2003A). Mehmed Şerif Efendi. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 28), 531-532.
• Özcan, T. (2003B). Mehmed Said Efendi, Halilefendizâde. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 28), 523-524.
• Özcan, T. (2007). Pîrîzâde Mehmed Sâhib Efendi. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 34), 288-290.
• Özcan, T. (2013). Veliyyüddin Efendi. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 43), 40-42.
• Özen, Ş. (2001). “Kadılkudât”. TDV İslam Ansiklopedisi. (Cilt 24), 77-82.
• Öztuna, Y. (1996). Devletler ve Hanedanlar (Cilt 2). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Süreyya, M. (1996). Sicill-i Osmanî (Cilt 6). Yayına hazırlayan: Akbayır, N. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı ortak yayını.
• Şentop, M. (2005). Osmanlı Yargı Sistemi ve Kazaskerlik Kurumu. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Şeyhi Mehmet Efendi (2018).Vekâyiü’l-Fudalâ (4 Cilt). R. Ekinci (Yay. haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Taşköprülüzâde Ahmed Efendi. (2019) eş-Şakâiku’n-Numaniyye fi Ulemaî’d-Devleti’l-Osmâniyye. M. Hekimoğlu (Yay. haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Uşşâkîzâde İbrahim Hasîb Efendi (2017). Zeyl-i Şakâ’ik. R. Ekinci (Yay. haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (2014). Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Yıldırımer, Ş. (2012). İslam Hukukunda Yargıç Etiği. Şarkiyat (0/8), 33-50.