Emrî Dîvânı’nda Hz. Yûsuf

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 2, 515 - 523, 29.06.2025

Ferdi Karabulut , Ali Yılmaz

https://doi.org/10.30622/tarr.1683874

Öz

Dîvân edebiyatı, ana kaynaklarını Kur’ân-ı Kerim, hadisler, kısas-ı enbiyâlar ve tasavvufun oluşturduğu asırlarca ürün veren edebî bir dönemdir. Asırlarca süren bu mâzî, sultanlardan, devlet adamlarından, kadılardan, dervişlerden, müderrislerden ve daha başka kesimlerden onlarca şairinin şiir serdettiği ortak kültür, duygu ve düşünceyle şekillenmiştir ve bunun sonucunda da bir gelenek oluşmuştur. Bu gelenek sayesinde dîvân şiirinin başladığı asırda ortaya konulan üslup ve muhtevâ son asra gelindiğinde de aynıyla gözlemlenebilmektedir. Nitekim 16. yüzyıla gelindiğinde kendisini kalabalıklardan tecrit etmiş diyebileceğimiz bir şair olan Edirneli Emrullah Emrî’nin (ö. 1575) Dîvân’ında da bu durum açıkça görülmektedir. Emrî Dîvânı’nın tenkitli metnini yayına hazırlayan Yekta Saraç’ın tesbitleri doğrultusunda hem ülkemizde hem de ülkemiz dışında bulunan nüshalara göre “Divân”, iki kaside, 581 gazel, iki tahmîs, birer müstezâd, murabba’, muhammes, müsemmen ve 530’dan fazla mukatta’dan oluşmaktadır. Ayrıca Saraç tarafından, Emrî’nin mahâretiyle meşhur olduğu 650 muamması da bir araya toplanmıştır. Dîvân şiiri, bünyesinde birçok edebî tür barındırmaktadır. Kasîde, gazel ve mesnevî gibi edebî türlerin yanında, Allah’la ilgili olmak üzere; tek olduğunu kabul etmek ve ondan başka ilah olmadığını dile getirmek üzere yazılan “Tevhîd”, konusu Allah’a yakarış olan “Münâcât” ve cennetin anahtarı olarak kabul edilen Allah’ın 99 isminin işlendiği “Esmâ-i Hüsnâ”lar; Hz. Peygamber (s.a.v.)’le ilgili Muhammediyye, Hilye, Kırk Hadis, Mevlid ve Na’t ile Siyer gibi birçok dinî edebî tür bulunmaktadır. Ayrıca Kur’ân’a bağlı olarak kaleme alınan Yûsuf u Züleyhâ, Süleymannâme ve Halîlname gibi manzum ve mensur müstakil eserler de bulunmaktadır. Dîni-edebî türlerdeki bu çeşitlilik din ve dine ait unsurların edebiyatımızdaki güçlü varlığını gözlemleyebilmek açısından önem arz etmektedir. Tüm bu bağımsız dinî-edebî türlerin yanında, dîvanlardaki kasîde, gazel ve diğer edebî türlerin içerisinde de Allah Teâla, peygamber kıssalarına ilişkin telmihler, ayet iktibasları gibi dinî referansların varlığı gözlemlenebilmektedir. Nitekim incelemeye konu olan Emrî Divânı’nda da bağımsız olarak gazellerin içerisine serpiştirilmiş birçok dinî unsurun varlığı dikkat çekmektedir. Şiir yazım geleneğimize uygun olarak diğer dîvânlarda gözlemlenen dinî unsurların neredeyse tamamı bu dîvânda da mevcuttur. Lakin ismi zikredilen ve hayat hikâyesine telmihte bulunulan peygamberler arasında Hz. Yûsuf’a ayrı bir yer verildiği görülmektedir. Hz. Yûsuf, edebiyatımızda genel olarak manzum-mensur birçok esere konu olmuştur. Edebiyatımızda müstakil olarak kaleme alınan Yûsuf u Züleyha konulu aşk mesnevîleri de büyük bir öneme sahiptir. Nitekim Hz. Yûsuf ve hayat hikâyesi edebiyatımızda gözlemlenen müşterek muhtevanın önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Hz. Yûsuf’un kuyuya atılması, Mısır’a sultan olması, güzelliği, Züleyhâ, babası Ya’kub ve kulbe-i ahzân gibi unsurlarla şiire yansıdığı bilinmektedir. 16. yüzyıl şairlerinden olan Emrî’nin Dîvân’ında, Hz. Yûsuf’un “ahsenü’l-kasas” olarak nitelendirilen hayat hikâyesinden fazlaca yararlanıldığı gözlemlenmektedir. Bu çalışmayla şair Emrî’nin Dîvânı’nda Hz. Yûsuf ve hayat hikâyesine ilişkin kavram ve unsurları tespit etmek ve gerek telmih gerek istiâre ve teşbih sûretiyle kullanılan unsurların, şiir yazım geleneğindeki yansımaları dikkate alınarak gazellerdeki kurgular bağlamında izahı amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Divan , Din , Mazmun , Yûsuf , Türk İslam Edebiyatı

Etik Beyan

Bu makale devam etmekte olan Emrî Dîvânı’nda Dinî Unsurlar başlıklı yüksek lisans tezinden üretilmiştir.

The prophet Yûsuf in the Dîvân of Emrî

Öz

Dîvân literature is a six-century-long literary period whose main sources are the Qur'an, hadiths, short stories of the Prophets and Sufism. Between the 13th and 19th centuries, this long period was shaped by the common culture, emotions and thoughts of dozens of poets from sultans, statesmen, kadis, dervishes, muderris and other groups, and as a result, a tradition was formed. Thanks to this tradition, the style and content of dīwān poetry in the first century can be observed in the last century. As a matter of fact, this is clearly seen in the Dîvân of Emrullah Emrî of Edirne (d.1575), a poet who isolated himself from the crowds in the 16th century. According to the determinations of Yekta Saraç, who prepared the edited text of Emrî Dîvân for publication, “Divân” consists of two qasida, 581 ghazals, two tahmîs, one müstezad, murabba, muhammes, musemmen and more than 530 muqatta's according to the copies found both in Turkey and abroad. In addition, Saraç has collected 650 enigmas in which Emrî was famous for his skill. Dîvân poetry contains many literary genres. In addition to literary genres such as qasida, ghazal and masnavi, there are many religious literary genres such as “Tawhid” about God, which is written to acknowledge that He is one and that there is no other god but Him, “Munâjât”, which is a plea to God, and “Esmâ-i Hüsnâ”, which deals with the 99 names of God, which is considered to be the key to paradise; Muhammadiyya, Hilye, Forty Hadiths, Mevlid and Na't, and Siyer, which are about the Prophet (p.b.u.h.). There are also works in verse and prose based on the Qur'an, such as Yusfu u Züleyhâ, Süleymannâme and Halîlname. This diversity in religious-literary genres is important for observing the strong presence of religion and religious elements in our literature. In addition to these independent religious-literary genres, we can also observe the presence of religious references such as references to Allah, prophet parables, and verse quotations in qasida, ghazals, and other literary genres in dīvans. As a matter of fact, in Emrî Dâvân, which is the subject of this study, the presence of many religious elements independently interspersed in ghazals draws attention. In accordance with our tradition of poetry writing, almost all of the religious elements observed in other dâvâns are also present in this dâvân. However, among the prophets whose names are mentioned and whose life stories are alluded to, a special place is given to Hz. Yûsuf. Hz. Yûsuf has been the subject of many works in verse and prose in our literature. The love masnavis on Yûsuf u Züleyha, which were written independently in our literature, are also of great importance. As a matter of fact, Hz. Yûsuf and his life story constitute an important part of the common content observed in our literature.ş It is known that Hz. Yûsuf is reflected in poetry with elements such as being thrown into the well, becoming the sultan of Egypt, his beauty, Züleyhâ, his father Ya'qub and kulbe-i ahzan. In the 16th century poet Emrî's Dîvân, it is observed that the life story of Hz. Yûsuf, which is described as “ahsenü'l-kasas”, is utilized a lot. The aim of this study is to identify the concepts and elements related to Hz. Yûsuf and his life story in Emrî's Dîvân and to explain the elements used by way of allusion, metaphor and simile in the context of the fictions in ghazals by taking into account their reflections in the tradition of poetry writing.

Anahtar Kelimeler

Mazmun , Din , Divan , Yûsuf

Etik Beyan

This article is based on a master's thesis titled Religious Elements in the Ongoing Emrî Dîvânı.

Kaynakça

• Abanus, Y. (2019). Edebiyatımızda Hz. Âdem [Yüksek Lisans Tezi]. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensttüsü.
• Alvan, T. (2005). Emrî Dîvânı’nın Nazım Bilgisi ve Belâgat Yönünden İncelenmesi [Doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Bati̇slam, H. D. (2024). Gelibolulu Âlî Dâvânında “Çâh”a (Kuyuya) Dair. KÜLLİYAT Osmanlı Araştırmaları Dergisi. https://doi.org/10.51592/kulliyat.1383178
• Çınar, İ. (2019). Klasik Türk Edebiyatındaki Dâvânlarda Hz. Yûsuf ile İlgili Unsurlar [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Kafkas Üniversitesi.
• Deniz, A. (2008). Âyetler Işığında Peygamberler Tarihi. Emin Yayınları.
• Dündar, M. B. (2024). Hz. Yûsuf Kıssasının Psikolojik Tahlili [Yüksek Lisans Tezi]. Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi.
• Ekiz, M. (2010). Yûsuf ile Züleyha Kıssasının Dâvân Şiirine Yansımaları. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi.
• Harman, Ö. F. (2013). Yûsuf. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 44, ss. 1-5). TDV Yayınları.
• Hoşab, A. M. (2017). Sırrî Rahile Hanım Dâvânı’nda Dinî Kişilikler. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 29, 227-263.
• Kırca, C. (1989). Ahsenü’l-Kasas. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 2, s. 178). TDV Yayınları.
• Koçin, A. (2009). Dâvân Şiirinde Hz. Îsâ. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 19, 69-104.
• Öztürk, Z. (2013). Züleyha. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 44, ss. 552-553). TDV Yayınları.
• Pala, İ. (2024). Ansiklopedik Dîvân Şiiri Sözlüğü (1. bs). Kapı Yayınları.
• Sefercioğlu, N. (2001). Nev’î Dâvânı’nın Tahlîli (2. bs). Akçağ Yayınları.
• Şahin, M. (2019). Eski Türk Edebiyatında Mensur Yûsuf u Züleyhâ Hikâyeleri ve Muhammed b. İbrahim’in Yûsuf u Züleyhâsı. İlâhiyât Yayınları.
• Şahin, M. S. (2002). Kısas-ı Enbiyâ. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 25, ss. 495-496). TDV Yayınları.
• Şentürk, A. A. (t.y.). Osmanlı Şiiri Kılavuzu (1. bs). (OSEDAM) DBY Yayınları.
• Şentürk, A. A., & Kartal, A. (2004). Eski Türk Edebiyatı Tarihi. Dergâh Yayınları.
• Tökel, D. A. (2000). Dâvân Şiirinde Mitolojik Unsurlar: Şahıslar Mitolojisi. Akçağ Yayınları.
• Uçar, M. (2006). Klasik Türk Şiirinde Peygamberler [Yüksek Lisans Tezi]. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ünal, M. (2019). Bandırmalı-zade Mustafa Haşim Efendi’nin Dîvân-ı Manzûmesi. Fakülte Kitabevi.
• Ünal, M. (2020). Dâvân Şiirinde Peygamberlerin Ele Alınışı: Ömer Hulûsî Dîvânı Örneği. Journal of International Social Research, 13(73), Article 73.
• Ünal, M. (2020). Kastomonulu Muhammed Eşref Mesti Dâvânı. Fakülte Kitabevi.
• Ünal, M. (2023). Uzun Firdevsi’den Mitolojik Hikâyeler. El-Ya Yayıncılık.
• Yaylalı, Y. (2021). Hâcû-yi Kirmânî’nin Gazellerinde Hz. Yûsuf. Kesit Akademi Dergisi, 7(28), 507-525.