Mâtürîdî’de Mükâfat ve Cezanın Ontolojik Temelleri: İnsanın Yaratılışındaki Hikmetler Bağlamında Bir Değerlendirme

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 3, 800 - 815, 30.09.2025

Osman Verim

https://doi.org/10.30622/tarr.1733711

Öz

Bu makale, İmam Mâtürîdî'nin mükâfat ve cezanın ontolojik temellerini, insanın yaratılışındaki hikmetler bağlamında nasıl ele aldığını incelemektedir. Makale, Mâtürîdî'nin Allah-insan ilişkisini ontolojik boyutta nasıl temellendirdiğini ortaya koymayı hedeflemektedir. İnsanın yaratılışındaki hikmetler, onun diğer varlıklardan farklı olarak akıl, özgür irade ve sorumluluk gibi özel yeteneklerle donatıldığını vurgulamaktadır. Bu yetenekler, insanın Allah ile olan ilişkisini belirlerken ödül ve cezanın da bu ilişkinin bir sonucu olarak ortaya çıktığını ifade etmektedir. Çalışma, öncelikle "hikmet" kavramını ele alarak Mâtürîdî'nin bu kavramı nasıl tanımladığını ve insanın yaratılışındaki hikmetleri nasıl açıkladığını incelemektedir. Hikmet, insanın fizyolojik ve biyolojik yapısındaki mükemmellikten, akıl ve özgür irade gibi yeteneklere kadar uzanan bir dizi özellikle ilişkilendirilmektedir. Mâtürîdî, insanın bu özel donanımları sayesinde Allah'ın emir ve yasaklarına uygun bir şekilde yaşayabileceğini ve bu yaşam tarzının sonucunda mükâfat veya ceza ile karşılaşacağını belirtmektedir. Mâtürîdî, insana bahşedilen akıl ve zihinsel yeteneğin din ya da peygamber gelmese bile doğruyu bilebilecek yeterlilikte olduğunu söylemekte böylece akla büyük bir değer vermektedir. İnsanın akıl ve özgür irade gibi yetenekleri, onu sorumlu bir varlık haline getirmekte ve bu sorumluluk ödüllendiröe veya cezalandırma ile ilişkilendirildirilmektedir. Bu bağlamda, insanın yaratılışındaki hikmetler, onun imtihan edilmesi ve bu imtihanın sonucunda ödül veya ceza almasıyla tamamlanmaktadır. İnsanın sorumluluk sahibi bir varlık oluşu, onun düşünen ve tercih eden bir varlık oluşuyla birebir ilişkilidir. Sonuç olarak Mâtürîdî'nin düşüncesinde mükâfat ve ceza, insanın yaratılışındaki hikmetlerle doğrudan ilişkilidir. İnsan, Allah'ın kendisine verdiği özel yetenekler sayesinde sorumlu bir varlık olarak yaratılmıştır ve bu sorumluluğun gereğini yerine getirip getirmemesi, onun mükâfat veya ceza ile karşılaşmasını belirlemektedir. Bu süreç, adalet ve hikmet açısından ontolojik bir zorunluluk olarak değerlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm , Mâtürîdî , Mükâfat , Ceza , Hikmet , İnsan

Ontological Foundations of Reward and Punishment in Māturīdī: An Evaluation in the Context of the Wisdom in Human Creation

Öz

This article examines how Imam Māturīdī addresses the ontological foundations of reward and punishment within the context of the wisdom behind human creation. The article aims to reveal how Māturīdī grounds the relationship between God and humanity on an ontological level. It emphasizes that the wisdom behind human creation lies in the fact that humans are endowed with unique faculties such as intellect, free will, and responsibility, distinguishing them from other beings. These faculties determine the relationship between humans and God, and reward and punishment emerge as a consequence of this relationship. The study first explores the concept of "wisdom" (ḥikmah), examining how Māturīdī defines this concept and explains the wisdom behind human creation. Wisdom is associated with a range of features, from the perfection of human physiological and biological structure to faculties such as intellect and free will. Māturīdī asserts that, thanks to these special endowments, humans are capable of living in accordance with God's commands and prohibitions, and their lifestyle will result in either reward or punishment. Māturīdī also emphasizes the value of intellect, stating that the human mind, even in the absence of religion or prophets, is sufficiently capable of discerning truth. The faculties of intellect and free will render humans accountable beings, and this accountability is linked to reward and punishment. In this context, the wisdom behind human creation is fulfilled through the testing of humans, with reward or punishment being the outcome of this test. The accountability of humans is directly tied to their capacity for thought and choice. In conclusion in Māturīdī's thought reward and punishment are directly related to the wisdom behind human creation. Humans are created as accountable beings due to the special faculties granted to them by God, and whether they fulfill this responsibility determines whether they will face reward or punishment. This process is regarded as an ontological necessity from the perspective of justice and wisdom.

Anahtar Kelimeler

Islamic Theology , Māturīdī , Reward , Punishment , Wisdom , Human Being , Creation

Kaynakça

• Alper, H. (2009). İmam Mâturîdî’de Akıl-Vahiy İlişkisi. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Arslan, H. (2009). Mâtürîdî’ye Göre Evren ve İnsanın Yaratılış Hikmeti. Hikmet Yurdu, İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik Özel Sayısı 2(4), 71-90. http://dx.doi.org/10.17540/hy.v2i4.64
• Arslan, H. (2024). Mâtürîdî’nin Hikmet Tasavvurunda Evren, İnsan ve Din. İstanbul: Ensar Yayınları.
• Cansız, H. (2023). Kelâmda Hikmet Teorileri ve Hikmet-İlahî Fiil İlişkisi. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 53(1), 1-15. https://doi.org/10.51121/akif.2023.29
• Demir, O.N. (2019). Mâtürîdî’de insan tasavvuru [Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. https://doi.org/10.15370/maruifd.1196785
• Düzgün, Ş.A. (2018). Mâtürîdî’de Bireysel Ahlakî Otonomi. Gümüşhane Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 7(14), 1-10.
• Evkuran, M. (2019). İslâm Kelâmında Zihniyetler. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Işık, H. (2019). Mâtürîdî’nin Düşüncesinde İrade Özgürlüğünün Temellendirilmesi. (Ed.), İmam Mâtürîdî’nin İzdüşümü içinde. (35-57. ss.). Ankara: Fecr Yayınları. http://hdl.handle.net/11469/458
• İbn Fûrek, E. B.M. (2005). Mücerredü makâlâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. (thk. Ahmed Abdurrahîm es-Seyyâh). Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye.
• İbn Manzûr, E.C.M. (1414). Lisânü’l-‘Arab. Beyrut: Dâru Sâdır.
• Kâdî Abdülcebbâr, E. (1958). el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl 6 (et-Ta‘dîl ve’t-tecvîr). (thk. Mahmud Muhammed Kasım). Kahire: Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lif ve’t-Terceme.
• Karadaş, C. (2018). İnsan Fiilleri. (Ed.), Kelâm içinde (381-392. ss.). (7. Baskı). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Maraz, H. (2017). Mu’tezile’de Mükâfat ve Cezayı Temellendirme Yöntemi. İstanbul: Endülüs Yayınları.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur Muhammed. (2003). Kitâbü’t-Tevhîd. (nşr. Bekir Topaloğlu & Muhammed Aruçi. İstanbul: İSAM Yayınları.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur Muhammed. (2005-2011). Te’vîlâtü’l-Kur’ân. (nşr. Ahmet Vanlıoğlu & Bekir Topaloğlu vd.) (C. 1-17). İstanbul: Mizan Yayınevi.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur Muhammed. (2002). Kitâbu’t-Tevhîd Tercümesi. (çev. Bekir Topaloğlu). Ankara: İSAM Yay.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur Muhammed. (2021). Kitâbu’t-Tevhîd Tevhid İnancının Aklî Temelleri. (çev. Tahir Uluç). İstanbul: Ketebe Yayınları.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur Muhammed. (2015-2019). Te’vîlâtü’l-Kur’ân Tercümesi. (çev. Bekir Topaloğlu & Kemal Sandıkçı). (Ed.Yusuf Şevki Yavuz). İstanbul: Ensar Yayınları.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn. (2004). Tabsıratu‟l-edille. (C. 1-2). (thk. Hüsyin Atay). Ankara: DİB Yayınları.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn. (1407/1987). et-Temhîd fî usûli’d-dîn. (thk. Abdülhayy Kâbil). Kahire: Dâru’s-Sekâfe li’n-Neşr ve’t-Tevzî’.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn. (2000). Bahru’l-Kelâm. (2. Baskı). (thk. Veliyyüddîn Muhammed Sâlih el-Farfûr). Dımaşk: Mektebetü Dâr-ı Farfûr.
• Oral, O. (2015). Mâtürîdî’de Akıl ve Yaratılış Hikmeti. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 40, 139-158. https://hdl.handle.net/20.500.12452/8894 https://dergipark.org.tr/tr/pub/neuifd/issue/19721/210811
• Öğük, E. (2013). Mâtürîdî’nin Düşünce Sisteminde Şer-Hikmet İlişkisi. (2. Baskı). Ankara: TDV Yayınları.
• Özervarlı, M. S. (1998). Hikmet (Kelâm). TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt 17) 511-514. İstanbul: TDV Yayınları.
• Pessagno, J.M. (1996). Mâtürîdî’ye Göre Akıl ve Dini Tasdik. (çev. İlhami Güler). Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 35, 425-435.
• Pezdevî, Ebu’l-Yüsr. (1980). Ehl-i Sünnet Akâidi. (çev. Şerafeddin Gölcük). İstanbul: Kayıhan Yay.
• İsfahânî, R. (t.y). el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. (thk. Muhammed Seyyid Keylânî). Beyrut: Dâru’l-Marife.
• Sâbûnî, Nûruddin b. Ebu Bekr. (1979). Mâturîdiyye Akaidi. (çev. Bekir Topaloğlu). Ankara: DİB Yayınları.
• Ünverdi, V. (2029). Kelâmda Kesb Teorileri. Sistematik Kelâm içinde (Ed.) Ankara: Bilimsel Araştırma Yayınları.
• Yar, E. (2017). Müslüman Kelâmında Teklif ve Sorumluluk (2. Baskı). Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Yeprem, M. S. (1984). İrade Hürriyeti ve İmam Mâtürîdî. İstanbul: Marmara Üniveristesi İlahiyat Vakfı Yayınları.
• Yüksel, E. (1988). İlâhî Fiillerde Hikmet. Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 8, 43-76.