انتقادات المحققين من المتصوفة لأهل النظر في طبيعة العلم الإلهي

Yıl 2024, Sayı: 54, 63 - 96, 30.12.2024

Mesut Sandıkçı

https://doi.org/10.70951/tasavvufdergisi.1556421

Öz

تُعد طبيعة العلم الإلهي أحد الموضوعات الرئيسية التي نوقشت في التقاليد المشائية والإشراقية والكلامية. وقد أثارت آراء ابن سينا حول طبيعة العلم الإلهي، ولا سيما ادعاءه بأن علم الله بالأشياء هو علم كلّي، مناقشات جادة من بعده. ويتمحور الإطار العام لهذه المناقشات حول طبيعة معرفة الله قبل خلق الأشياء وبعد خلقها. وبعبارة أخرى، هل علم الله بالأشياء حصوليّ أم حضوريّ؟ هل هو كلّي أم جزئيّ؟ وقد وُجّهت انتقادات لتفسيرات ابن سينا في التراثين الكلامي والإشراقي على حد سواء، كما أن المحققين من الصوفية وجهوا له انتقادات مماثلة في هذه المسألة. ومع ذلك، فقد وجد المحققون من الصوفية أن تفسيرات كلتى المدرستين غير كافية، وسعوا إلى حل المشكلة في إطار مفهوم وحدة الوجود. وبما أن آراء ابن سينا كانت محور الانتقادات؛ فإن هذه الدراسة سوف تشرح أولاً بإيجاز آراء ابن سينا حول طبيعة العلم الإلهي. ثم سنعرض بعد ذلك الاعتراضات التي وجهها الغزالي(ت ٥٠٥/١١١١)، وفخر الدين الرازي (ت ٦٠٦/١٢١٠)، والسهروردي المقتول (ت ٥٨٧/ ١١٩١)، ونصير الدين الطوسي (ت ٦٧٢/١٢٧٤) إلى ابن سينا، محاولين تحديد أسس هذه الاعتراضات. وأخيراً سوف نخصص الجزء الرئيس من دراستنا هذه لعرض وجهة النظر التي وضعها المحققون من المتصوفة اعتمادًا على أسماء مثل صدر الدين القونوي (ت ٦٧٣/١٢٧٤) وداود القيصري (ت ٧٥١/ ١٣٥٠) وصائن الدين بن تركة (ت ٨٣٦/١٤٣٢)).

Anahtar Kelimeler

التصوف, العلم الإلهي, صدر الدين القونوي, داوود القيصري, صائن الدين بن تركة

Criticisms of Ahl al-Nazar by Muhaqqiq Sufis on the Nature of Divine Knowledge

Öz

The nature of divine knowledge is one of the key subjects discussed within the Mashshā'ı̄, Ishrāqı̄, and Kalām traditions. Ibn Sı̄na's (ö. 428/1037) views on the nature of divine knowledge, particularly his claim that God's knowledge of things is universal (kullī), sparked serious debates after him.
The general framework of these discussions concerns the nature of God’s knowledge before and after the creation of things. In other words, is God's knowledge of things conceptual (husūlī) or intuitive (hudhūrī)? Is it universal (kullī) or particular (juz'ī)? In this matter, both the kalām and ı̄shrāqı̄ thinkers have directed various critiques against Ibn Sı̄na’s explanations, as well as similar critiques by the muhaqqiq Sūfı̄s. However, the muhaqqiq Sūfı̄s found the explanations of both schools inadequate and aimed to resolve the issue within the framework of the concept of wahdat al-wujūd. Since the source of the critiques is Ibn Sina’s understanding, in this study we will first briefly explain his views on the nature of divine knowledge. Then, we will present the critiques of al-Ghazālī (ö. 505/1111), Fakhr al-Dīn al-Rāzī (ö. 606/1210), Maqtūl Suhrawardī (ö. 587/1191), and Nasīr al-Dīn al-Tūsī (ö. 672/1274) to Ibn Sı̄na, and thus attempt to determine the core of their objections. Finally, in the main part of our study we will address the perspective of viewpoints which the muhaqqiq Sūfı̄s drawing on figures such as Sadr al-Dīn al-Qūnawī (ö. 673/1274), Dāwūd al-Qayṣarī (ö. 751/1350), and Saʿīn al-Dīn Ibn Turkah (ö. 836/1432).
The general framework of these discussions concerns the nature of God’s knowledge before and after the creation of things. In other words, is God's knowledge of things conceptual (husūlī) or intuitive (huzūrī)? Is it universal (kullī) or particular (juz'ī)? In this matter, both the kalam and ishraqi thinkers have directed various critiques against Ibn Sina’s explanations, as well as similar critiques by the muhaqqiq Sufis. However, the muhaqqiq Sufis found the explanations of both schools inadequate and aimed to resolve the issue within the framework of the concept of wahdat al-wujūd. Since the source of the critiques is Ibn Sina’s understanding, in this study we will first briefly explain his views on the nature of divine knowledge. Then, we will present the critiques of al-Ghazālī, Fakhr al-Dīn al-Rāzī, Maqtūl Suhrawardī, and Nasīr al-Dīn al-Tūsī to Ibn Sina, and thus attempt to determine the core of their objections. Finally, in the main part of our study we will address the perspective of viewpoints which the muhaqqiq Sufis drawing on figures such as Sadr al-Dīn al-Qūnawī, Dāwūd al-Qayṣarī, and Saʿīn al-Dīn Ibn Turkah,

Anahtar Kelimeler

Sufism, Divine Knowledge, Qūnawī, Qayṣarī, Ibn Turkah

İlâhî Bilginin Mahiyeti Konusunda Muhakkik Sûfîlerin Ehl-i Nazara Yönelttikleri Eleştiriler

Öz

İlâhî bilginin mahiyeti, Meşşâî, İşrâkî ve Kelâmî gelenekler içinde üzerinde durulan önemli konulardan biridir. İbn Sînâ’nın (ö. 428/1037), ilâhî bilginin mahiyeti hakkındaki görüşleri, özellikle de Hakk’ın eşyaya dair bilgisinin küllî olduğu yönündeki ifadeleri, kendisinden sonra ciddi tartışmalara yol açmıştır. Bu tartışmaların genel çerçevesi, Hak Teâlâ’nın bilgisinin, eşya yaratılmadan önce ve yaratıldıktan sonra ne şekilde olduğu meselesidir. Yani Hakk’ın eşyaya dair bilgisi husûlî midir, yoksa huzûrî mi? Küllî midir, cüzî midir? Bu konuda, İbn Sînâ’nın açıklamalarına hem kelâmî hem de işrâkî gelenekler içerisinde çeşitli eleştiriler yöneltilmiş, muhakkik sûfîler de benzer eleştiriler getirmiştir. Ancak muhakkik sûfîler, her iki geleneğin açıklamalarını yetersiz bulmuş ve meseleyi vahdet-i vücûd anlayışı çerçevesinde çözüme kavuşturmayı amaçlamışlardır. Eleştirilerin merkezinde İbn Sînâ’nın görüşleri bulunduğu için, bu çalışmada öncelikle İbn Sînâ’nın ilâhî bilginin mahiyeti konusundaki görüşlerini kısaca açıklayacağız. Daha sonra sırasıyla Gazzâlî (ö. 505/1111), Fahreddin Râzî (ö. 606/1210), Maktûl Sühreverdî (ö. 587/1191) ve Nasîrüddîn Tûsî’nin (ö. 672/1274) İbn Sînâ’ya yönelik eleştirilerine yer vererek, bu düşünürlerin itirazlarının esasını tespit etmeye çalışacağız. Çalışmamızın asıl kısmını ise muhakkik sûfîlerin, Sadreddin Konevî (ö. 673/1274), Dâvûd Kayserî (ö. 751/1350) ve Sâinüddîn İbn Türke (ö. 836/1432) gibi isimlerden hareketle geliştirdikleri bakış açısını ortaya koymaya ayıracağız.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, İlahî bilgi, Konevî, Kayserî, İbn Türke

Kaynakça

• Acar, Rahim. “Allah’ın cüz’îleri Bilmesi: Klasik İbn Sînâ Yorumunun Değerlendirilmesi”. DÎVÂN İlmi Araştırmalar 1/20 (2006), 99-118.
• Akdağ, Özcan. “İlahî Bilgi: Gazzâlî ve İbn Meymûn’un Görüşleri Üzerine Bir İnceleme”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/1 (2018).
• Altaş, Eşref. Fahreddin er-Razi’nin İbn Sina Yorumu ve Eleştirisi. İz Yayıncılık, 2016.
• Âmulî, Hasanzâde. Durûs-ı Şerhu Fusûsi’l-Hikem-i Kayserî. Kum: Bostân-ı Kitab, 1390.
• Aştiyani, Seyyid Celaleddin. Davûd Kayserî’nin Fusûsu’l-Hikem Mukaddimeleri Şerhi. çev. Tahir Uluç. Ketebe Yayınevi, 2023.
• Beheştî, Ahmed. Tecrîd: Şerh-i Nemet-i Heftûm ez Kitab-ı işârât ve’t-Tenbîhât. Kum: Bostân-ı Kitab, 1386.
• Behmenyâr. Tahsîl. ed. Mutahharî. Tahran: İntişârât-ı Danişgâh-ı Tahran, 1375.
• Bozkurt, Mustafa. “Zat-Sıfat İlişkisi Bağlamında İlahî Bilgi”. Hikmet Yurdu 7/13 (2014), 127-141.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2021.
• Demirkol, Murat. “İbn Sînâ ve Tûsî’ye Göre Tanrı’nın Bilgisi”. Eskiyeni 32 (2016), 29-54.
• Gazzâlî, İmam. Filozofların Tutarsızlığı. çev. Hüseyin Sarıoğlu - Mahmut Kaya. Klasik Yayınları, 2014.
• Haydarî, Kemâl. Şerhu Temhîdi’l-Kâvâid. Müessetü’l-İmam Cevâd, 2014.
• Hüseynî, Seyyid Ali Rıza Sadr. Şerh-i Mukaddime-i Kayserî Ber Fusûsu’l-Hikem. Kum: Neşr-i Edyân, 1394.
• Kayserî, Davud. Şerhu Fusûsi’l-hikem. thk. Âmulî Hasanzâde. 2 Cilt. Kum: Bostân-ı Kitab, 1394.
• Kılıç, M. Fatih. Ebherî’de Tanrı-Âlem İlişkisi. İstanbul: Ösöz Yayıncılık, 2019.
• Konevî, Sadreddin. Esmâ-i Hüsnâ Şerhi. çev. Ekrem Demirli. İz Yayıncılık, 2011.
• Konevî, Sadreddin. Yazışmalar. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
• Melikşâhî, Hasan. Şerhu İşârât ve’t Tenbîhât. çev. Tahir Uluç. Ketebe Yayınevi, 2021.
• Musakhanov, Orkhan - Apaydın, Yasin. Kelam ile Tasavvuf Arasında: Bahaeddinzade ve Kader Anlayışı. Endülüs, 2021.
• Öcal, Şamil - Acer, Abdurrahman. Molla Cami’de Varlık. Litera Yayıncılık, 2017.
• Özdemir, Metin. Allah’ın Bilgisinin Ezelîliği ve İnsan Hürriyeti. İstanbul: İz Yayıncılık, 2003.
• Ramazânî, Hasan. Talikât-ı Temhîd fi Şerhi Kavâidi’t-Tevhîd. Beyrut: Ummu’l-Kurâ, 2011.
• Râzî, Fahreddin. Şerhu İşârât ve Tenbîhât. ed. Ali Rıza Necefzâde. Tahran: Encumen-i Asâr ve Mefâhir-i Firheng, 1384.
• Sadra, Molla. Esfâr-ı Erbaa. ed. Ahmed Ahmedî. 6 Cilt. Tahran: İntişarât-ı Bünyâd-ı Hikmet-i İslamî Sadrâyî, 1381.
• Sînâ, İbn. İbn Sina: Kitabu’ş-Şifâ Metafizik II. çev. Ekrem Demirli - Ömer Türker. Litera Yayıncılık, 2005.
• Sînâ, İbn. İşaretler ve Tembihler. çev. Ekrem Demirli vd. Litera Yayıncılık, 2017.
• Sühreverdî, Şihâbuddin. “Muşâra ve Mutârahât”. Mevsûat-ı Musannif-i Sühreverdî. ed. Muhsin Akîl. Beyrut: Dar-ı Revâfid, ts.
• Şensoy, Güvenç. Sadrüşşerîa’nın Kelâmı Ta’dîl Teşebbüsü: Varlık ve Ulûhiyyet Merkezli Bir İnceleme. İstanbul: İFAV, 2023.
• Tanrıverdi, Hasan. Meşşâî Felsefede Tanrı’nın Bilgisi Meselesi. Ankara: Gece Kitaplığı, 2023.
• Tunagöz. “Tanrı’nın Cüz’îlere Dair Bilgisi Tartışmasında Gazzâlî’ye Felsefe Cephesinden Bir Destek”. Kelam Araştırmaları 1 (2013), 393-424.
• Tûsî, Nasiruddîn. Şerhu İşârât ve Tenbîhât. ed. Hasanzâde Âmulî. 3 Cilt. Kum: Bostân-ı Kitab, 1386.
• Türke, Sainüddin İbn. Vahdet-i Vücûdun Kaideleri. çev. Osman Bayder - Mesut Sandıkçı. Litera Yayıncılık, 2022.
• Uluç, Tahir. “Tanrı’nın Bilgisi Konusunda Sühreverdî’nin İbn Sînâ Eleştirisi”. Sühreverdî ve İşrak Felsefesi. ed. Nesim Doru - Kamuran Gökdağ. Ankara: Otto Yayınları, 2014.
• Yener, Halide. “Sühreverdî Epistemolojisinde Huzûrî Bilgi”. Sühreverdî ve İşrak Felsefesi. ed. Nesim Doru - Kamuran Gökdağ. Ankara: Otto Yayınları, 2014.