İbn Kutluboğa’nın İbn Hacer’e İtirazları Özelinde Hadis İlminde Tenkit Kültürü

Yıl 2019, Cilt: 5 Sayı: 2, 911 - 941, 31.12.2019

Muhammed Emin Güller

Öz

İbn Hacer’in (ö. 852/1448) Nuhbetü’l-Fiker’i ve onun şerhi
olan Nüzhetü’n-Nazar’ının, kendisinden sonra yazılan hadis usûlü
eserlerine kaynaklık etmesi ve onları etkilemesi açısından usûl tarihinde
önemli bir yeri vardır. Nitekim mezkûr eserler üzerine yapılan şerh ve hâşiye
çalışmalarının çokluğu bu önemi ortaya koymaktadır.  Fıkıh ve hadis başta olmak üzere çeşitli ilim
dallarında 100’ün üzerinde eser kaleme alan ve aynı zamanda İbn Hacer’in de talebelerinden
olan Kasım b. Kutluboğa da (ö. 879/1474) bahsedilen eser üzerine çalışma yapan
âlimlerden biridir. İbn Kutluboğa, hocası İbn Hacer’i birçok yönden eleştirmiş
ve çeşitli katkılarda bulunmuştur. Bu makalede İbn Kutluboğa’nın Nüzhetü’n-Nazar
üzerine yazdığı Hâşiyetü İbn Kutluboğa (el-Kavlu’l-Mübteker alâ Şerhi
Nuhbeti’l-Fiker) adlı eserindeki itirazlar bağlamında kısaca red/itiraz
kültüründen bahsedilerek örnekler ortaya konulacak ve mezkûr itirazlar esere
hâşiye yazan ilgili bazı âlimlerin görüşleri çerçevesinde değerlendirilecektir.
Ele alınan itirazlardan da anlaşılacağı üzere İbn Kutluboğa’nın polemik türü ve
muhatabını ilzam edici itirazlarının neredeyse olmadığı ve yönelttiği kimi
eleştirilerinde hadis usûlünde bilinen kurallardan farklı görüşler ortaya
koyduğu tespit edilmiştir. Ayrıca İbn Kutluboğa’nın öne sürdüğü her itirazında
isabetli yorumlar ortaya koymadığını da söylemek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Tenkit, İbn Hacer, İbn Kutluboğa, İtiraz

Criticism in Hadîth Literature through the Objections of Ibn Qutluboğa to Ibn Hajar

Öz

The work of Ibn Hajar (d. 852/1448) named Nuhbatu’l-Fiker
and its explanation Nuzhatu’n-Nazar have an important role in the hadîth
literature and work as main sources. Explanations and further elaborations on
these works shows its importance. One of those who worked on them is Kasım Ibn
Qutluboğa (d. 879/1474) who is a student of Ibn Hajar and has various works in
both fıqh and hadîth literature. Ibn Qutluboğa has contributed to the works of
his teacher Ibn Hajar through his criticisms. In this article, the critics of
Ibn Qutluboğa mentioned in his work named hâshiyatu Ibn Qutluboğa (al-Qawlu’l
Mubtakar alâ Sharhi Nuhbati’l-Fiker) will be analyzed along with the views
of some other scholars. It has been determined that Ibn Qutluboğa, is far from
polemics and has nearly no binding objections. However, he has brought some new
rulings to the hadîth literature. Also, it can be said that not every objection
of Ibn Qutluboğa is correct and accurate.

Anahtar Kelimeler

Critic, Ibn Hacer, Ibn Kutluboga, Objection

Kaynakça

• Alvânî, Tâha Cabir Feyyaz. Edebü’l-İhtilaf fi’l-İslam. Maryland: el-Ma’hedi’l-Âlemî fi’l-Fikri’l-İslâmî, 1987.
• Aliyyü’l-Kârî, Ebû’l-Hasan Nuruddîn b. Muhammed. Şerhu Şerhi Nuhbeti’l-Fiker fȋ Mustalahȃti Ehli’l-Eser. Beyrut: Dâru’l-Erkam, t.y.
• Avnî, Şerif Hâtim b. Ârif. el-Menhecu’l-Muktarah li Fehmi’l-Mustalah. Riyad: Dâru’l-Hicre, 1996.
• Aybakan, Bilal. “el-Üm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42: 298-300. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Aydınlı, Abdullah. “Adalet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1: 344. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2013.
• Bedir, Mürteza – Koca, Ferhat. “Pezdevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34: 264-266. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Bilen, Mehmet. “Sahih Hadisin Tanımı Üzerine”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1999): 247-260.
• Bozkurt, Nebi. “Dârülhadis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8: 527-529. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Çakan, İsmail Lütfi. Anahatlarıyla Hadis Bilgisi-Tarihi-Dindeki Yeri. İstanbul: Ensar Neşriyat, t.y.
• Demir, Halis. “İslam Hukukunda Hudûd ve Istılah Edebiyatı”. Turkish Studies Dergisi 11/5 (2016):199-226.
• Dinçoğlu, Mehmet. “Hadis İlmindeki Zabt Teriminin Anlamı ve İşlevselleştirilebilme İmkanı”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9/43 (2016): 2450-2462.
• Ebherî, Esîruddîn. Muğnit-Tûllâb Şerhu Metni Îsâgôcî. Beyrut: Dâru’l-Feth, 2009.
• Efendioğlu, Mehmet. “el-Musannef”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31: 237-238. İstanbul, TDV Yayınları, 2006.
• Engin, Sezâi. “Hadis Literatüründe Hâşiyeler: Nuhbetü’l-Fiker ve Nüzhetü’n-Nazar Üzerine Yapılan Hâşiye Çalışmaları Bibliyografyası”. Hadis ve Siyer Araştırmaları Dergisi, Sayı:1, 2015, c. 1, ss. 77-98.
• Erdoğan, Tunahan. “Hadis Usûlü Literaratüründe Yerleşik Bir Kabulün Tenkidi: Bir İhtisar Örneği Olarak İbn Hacer’in Nuhbetü’l-Fiker’i”. Türk Akademik Araştırmalar Dergisi 1/1 (2016): 49-59.
• Erul, Bünyamin. “Ta’n”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39: 558-560. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Erul, Bünyamin. “Zabt”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44: 61-62. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Erul, Bünyamin. Sahabenin Sünnet Anlayışı. Ankara: TDV Yayınları, 2017.
• Ğursî, Muhammed Salih b. Ahmed. en-Nüketü’l-Ğurar alâ Nüzheti’n-Nazar, y.y., t.y.
• Hansu, Hüseyin. Mu’tezile ve Hadis. Ankara: Otto Yayınları, 2012.
• Hansu, Hüseyin. Mütevâtir Haber Bilgi Değeri ve İslam Düşüncesindeki Yeri. Van: Bilge Adamlar, 2008.
• Hatipoğlu, Mehmed Said. “Müslüman Âlimlerin Buhâri ve Müslim’e Yönelik Eleştirileri”. İslami Araştırmalar Dergisi 1-2-3 (1997): 1-29.
• Itr, Nureddin. el-İmâmu’t-Tirmîzî ve’l-Muvâzene Beyne Câmiihî ve Beyne’s-Sahîhayn. Matbaatü Lecnetü’t-Te’lif ve’t-Tercemetü ve’n-Neşr, y.y., 1970.
• İbn Hacer, Muhammed b. Muhammed b. Ali. Nüzhet’ün-Nazar fî Tavdîhi Nühbeti’l-Fiker. ( thk. Nureddin Itr). Pakistan: Mektebetü’l-Büşra, 2012.
• İbn Hacer. Hadis Istılahları Hakkında Nuhbetu’l-Fiker Şerhi (Çev. Talât Koçyiğit). Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1971.
• İbn Kutluboğa, Abdullah es-Sûdûnî el-Cemâlî. Hâşiyetü İbn Kutluboğa (el-Kavlu’l-Mubteker alâ Şerhi Nuhbeti’l-Fiker). Riyad: Dâru’l-Vatan, 1999.
• İbn Kutluboğa. et-Tashîh ve’t-Tercîh alâ Muhtasari’l-Kudûrî. Beyrut: Dâru Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâluddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-Arab. Beyrut: Dâru’l- Kutübi’l-İlmiyye, t.y.
• İbnü’s-Salâh, Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ. Ma’rifetü Envâi Ulûmi’l-Hadîs. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1986.
• İvadullah, Ebû Muâz Târık. Şerhu Nuhbeti’l-Fiker fî Mustalahi Ehli’l-Eser, Dâru’l-Muğnî, Riyad, 2009.
• Kandemir, M. Yaşar. “İbn Hacer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19: 514-531. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kandemir, M. Yaşar. “Sahihayn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35: 527-530. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Kavaklıoğlu, Mahmut. “Sahâbe-i Kirâm’ın İstek, Öneri ve İtirazları Karşısında Hz. Peygamber (Hz. Peygamber’in Sahâbede Oluşturmak İstediği Özgüven)”. EKEV Akademi Dergisi 7/15 (2003): 43-67.
• Kettânî, Ca’fer b. İdris. Nazmu’l-Mütenâsır mine’l-Hadisi’l-Mütevâtir. Mısır: Dâru Kütübi’s-Selefiyye, t.y.
• Koçyiğit, Talat. Hadiscilerle Kelamcılar Arasındaki Münakaşalar. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Lümeyn, Naci. “İmam Şâfiî’nin Bazı Görüşlerini Değiştirmesinde Mısır’daki Çevreden Etkilenmesi Mes’elesi” (Çev. Muammer Bayraktutar). Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 2/3 (2010): 117-128.
• Münâvî, Zeynuddîn. el-Yevâkıt ve’d-Dürer fî Şerhi Nuhbeti İbn Hacer. (thk. Mürteza Ahmed). Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1999.
• Öner, Necati. Klasik Mantık. Divan Kitap, 2017.
• Özcan, Kemal. “Buhâri ve Müslimde Yer Alan ‘Hadislerle Amel’ Konusu”. D.E.U.İ.F.D., Sayı: 40, 2014, c. 2, s. 245-274.
• Özer, Ahmet. Ehl-i Hadisin Red Literatürü. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2008.
• Özşenel, Mehmet. Ebû Yûsuf’un Hadis Anlayışı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
• Özşenel, Mehmet. “Usûl Adlı Eseri Çerçevesinde Serahsî’nin Hadis ve Sünnete Bakışı”. Dîvan Disiplinler Arası Çalışma Dergisi. Sayı: 33, ss. 261-274.
• Pezdevî, Ebü’l-UsrAlî b. Muhammed b. el-Hüseyn. Keşfu’l-Ezhar Şerhu Usûli’l-Bezdevî. Dâru’l-Kitabi’l-İslâmi, y.y., t.y.
• Sakallı, Talat. “Aynî Gözüyle Buhâri”, Büyük Türk–İslam Bilgini Buhâri Uluslararası Sempozyumu. Kayseri: 18-20 Haziran 1987, ss. 133-158.
• Selâme, Muhammed Halef. Lisânu’l-Muhaddisîn. y.y., t.y.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Reddiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34: 516-521. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris., er-Risale, y.y., 1940.
• Şahyar, Ayşe Esra Ağırakça. Kütüb-i Sitte’den Örneklerle Zayıf Hadis Rivâyeti. İstanbul: Akdem Yayınları, 2011.
• Şakir, Ahmed Muhammed. el-Bahisu’l-Hasîs Şerhu İhtisâri Ulûmi’l-Hadîs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Tâcî b. Kasım, Muhammed Hüseyin. el-İmâmu’l-Hâfız Kasım İbn Kutluboğa el-Hanefî Hayâtuhu ve Âsâruhu Mea Tahkîki Kitâbihî Tahrîci Ehâdîsi Usûli’l-Bezdevî. Karaçi: t.y.
• Tahhan, Mahmud. Teysîru Mustalahi’l-Hadîs. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 2011.
• Tuğlu, Nuri. Hadis İlminde Kitap Merkezli Sıhhat Tespiti Üzerine Bazı Mülahazalar (Hâkim en-Neysâbûri ve İbnü’s-Salâh Özelinde). Dini Araştırmalar Dergisi. Sayı: 41, 2012, c. 15, ss. 136-155.
• Uğur, Mücteba. “Hasen”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16: 374-375. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Uğur, Mücteba. “İhtilat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21: 571. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Uğur, Mücteba. Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• Ünal, Yavuz. Hadisin Doğuş ve Gelişim Tarihine Yeniden Bakış. İstanbul: Ensar Yayınları, 2010.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Münazara”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31: 576-577. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yücel, Ahmet. “Makbul”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27: 429. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Yücel, Ahmet. Hadis Usûlü. İstanbul: İFAV Yayınları, 2017.
• Yücel, Ahmet. Hadis Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi. İstanbul: İFAV Yayınları, 2014.