Meşşâîlik’ten Devralınan Miras: Ekberî Gelenekte Umûr-ı Külliye Kavramının Mahiyeti ve Kapsamı

Yıl 2020, Cilt: 6 Sayı: 2, 1043 - 1072, 31.12.2020

Yasin Apaydın

https://doi.org/10.47424/tasavvur.800659

Cited By: 3

Öz

İbn Arabî’nin (ö. 638/1240) Fusûsü’l-hikem’in Âdem Fassı’nda yer verdiği umûr-ı külliye kavramı, Fusûs şârihleri tarafından muhtelif şekillerde alımlanmıştır. Kimi sufîler bu kavramı küllilere kimisi de zihnî varlık tartışmalarına hasretmek suretiyle ele alma taraftarı olmuştur. Yakın dönemde yapılan araştırmalar bunun izinden giderek söz konusu kavramla külliler tartışması arasında irtibat kurmaya çalışmaktadır. Biz bu çalışmamızda, Meşşâî felsefe geleneğinde metafiziğin ilm-i küllî kısmının temel meselelerine karşılık gelen umûr-ı âmme kavramı ile Fusûs’da yer alan umûr-ı külliye arasında bir irtibatın imkânını sorgulayacağız. Bunu yaparken özellikle ilk şârih Cendî’nin (ö. 691/1292) umûr-ı külliyeyi umûr-ı âmme kavramı ile karşılamasından hareket ederek bu bakış açısının sonraki dönem şârihleri arasında nasıl yankı bulduğunu Afîfüddin Tilimsânî (ö. 690/1291), Abdürrezzâk el-Kâşânî (ö. 736/1335), Davud el-Kayserî (ö. 751/1350), Sâinüddin İbn Türke (ö. 836/1432), Yazıcıoğlu Mehmed Efendi (ö. 855/1451), Molla Câmî (v. 898/1492) gibi düşünürlerin yorumları eşliğinde ele alacağız.
Bu bağlamda umûr-ı külliyenin Tanrı ile âlem arasındaki irtibatı kurma-daki metafiziksel yönü ve ikinci akledilirler olarak değerlendirilmesi gibi on-tolojik ve epistemolojik cihetleri dikkate alınarak, umûr-ı âmme kavramı etrafında yapılan tartışmalarla benzer yönleri ortaya konulmaya çalışılacaktır. Bu sayede söz konusu yorum ve benzerliklerden yola çıkarak, bu kavram çiftinin, dile getirildikleri düşünce geleneklerinin yakınlaşmasına bir zemin teşkil edip etmeyeceği tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Düşüncesi, Fusûsü'l-hikem, Ekberî Gelenek, Umûr-ı Külliye, Umûr-ı âmme

The Peripatetic Inheritance: The Nature and Scope of al-Umūr al-Kulliyyah in the Akbarian Tradition

Öz

In the very beginning of his Fusūs al-Hikam, the wisdom of divinity in the Word of Adam, Ibn Arabi mentioned the universal things (al-umūr al-kulliyah) and their ontological positions. This term created an overwhelming impression in the Fusūs tradition. Some scholars explained it in the context of the other important term of Akbarian tradition, namely immutable identities (al-a‘yān al-thābitah), while some others approached within the problem of mental existence (al-wujūd al-dhihnī). Based on this variety, some contemporary researchers try to connect the so-called universal things with the problem of non-existents in kalam tradition or with the universals of Avicennan tradition.
In this paper, I will try to examine if the universal things has any connection with another discussion called al-umūr al-āmmah both in Avicennan and Kalām tradition especiallly after al-Rāzī who introduced it to mutakallimun. While doing so, I will reference to the first commentator of Fusūs i.e. al-Jandī’s commentary and his reception of the universal things as al-umūr al-āmmah. Additionally other commentators such as Tilimsānī (d. 690/1291), Qāshānī (d. 736-1335), Qaysarī (d. 751/1350), Ibn Turkah (d. 836/1432), Yazıcızāde Mehmed (d. 855/1451), Mullā Jāmi (d. 898/1492) will be covered to pursue the process of how they dealt with this issue.
Focusing on the metaphysical aspect of universal things as tools to con-nect between God and the universe and its epistemological aspect as being considered secondary intelligibles I will try to compare between these two terms, one from peripatetic and kalām tradition and the other from Akbarian tradition and discusses whether these similarities led to connect each other.

Anahtar Kelimeler

Islamic Thought, Fusūs al-Hikam, Akbarī tradition, al-umūr al-āmmah, al-umūr al-kulliyya

Kaynakça

• Akkanat, Hasan, Klasik Dönem İslam Felsefesinde Tümeller (İbn Sina Eksenli Bir Çözümleme). Adana: Karahan Kitabevi, 2016.
• Alkan, Ercan. “Osmanlı Dönemi Fusûsü’l-hikem Şerh Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 15/30 (2017), 211-240.
• Alper, Ömer Mahir. “İslam Felsefe Geleneğinde Metafiziğin Konusu Sorunu: Özgünlük Açısından Bir Deneme”. İslam Felsefesinin Özgünlüğü. Ed. Mehmet Vural. Ankara, 2009.
• Alper, Ömer Mahir. “Akledileni Akletmek: İslâm Mantık Geleneğinde “İkinci Akledilirler”in Yorumu ve Osmanlı’da Alımlanması Üzerine Bir İnceleme”, Nazariyat İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 1/2 (Nisan 2015): 35-68.
• el-Âmüli, Haydar. Nassu’n-nüsûs fî Şerhi’l-füsûs. thk. Muhsin Bidarfer. Kum: İntişarat-ı Bîdâr, 1427.
• Apaydın, Yasin. “Metafiziğin Meselesini ‘Mesele Edinmek’: Klasik Dönem Sonrası İslam Düşüncesinde ‘Umûr-ı Âmme Sorunu’”. Uluslarası İstanbul Felsefe Kongresi Bildiri KitabıI. 1: 141-151. İstanbul: Mantık Derneği Yayınları, 2018.
• Apaydın, Yasin. Metafiziğin Meselesini Temellendirmek: Tecrid Geleneği Bağla-mında Umûr-ı Âmme Sorunu. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Apaydin, Yasin. “Kara Seydî-i Hamîdî (v. 912/1507) ve Umûr-ı Âmme’ye Dair Risâlesinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi”. Darulfunun İlahiyat 29/2 (2019).
• Baran, Sedat. "İbn Sînâ’da İdrak Mertebeleri ve İkinci Felsefî Ma’kûller". Tasavvur / Tekirdağ İlahiyat Dergisi 6 / 1 (Haziran 2020): 291-312.
• Câmî, Abdurrahman. Şerhu Fusûsi’l-hikem. thk. Asım İbrahim Keyyâlî. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-’ilmiyye, 2009.
• Cendî, Müeyyidüddin. Şerhu Fususi’l-hikem. thk. Celâleddin Aştiyânî. Meşhed: Çâbhâne-i Dânişgâh-ı Meşhed, 1361.
• Demi̇rci̇, M. Fatih. “İbnü’l-Arabi’nin Fususu’l-Hikem’inde Külliler Meselesi ve Bir Eleştiri”. Kelam Araştırmaları Dergisi 12/1 (2014).
• Demirli, Ekrem. “‘Varlık Olmak Bakımından Varlık’ İfadesinin Sufilerce Yeniden Yorumlanması”. İbnü’l Arabî Metafiziği. İstanbul: Sufi Kitap, 2013.
• Fahreddin er-Râzî. el-Mülahhas fi’l-hikme ve’l-mantık. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Râgıb Paşa, 877, 1a- 353b.
• Fârâbî. “Makâle fî agrâdi’l-hakîm fî külli makâletin mine’l-kitâbi’l-mevsûm bi’l-hurûf”. al-Fârâbî’s Philosophische Abhandlungen. thk. F. Dieterici. Lei-den, 1890.
• İbn Arabî. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. nşr. Abdulkadir el-Cezâirî. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Arabiyyeti’l-Kübrâ, t.y.
• İbn Arabî. Fusûsü’l-hikem. thk. Ebu’l-Alâ el-Afiîfî. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-’arabî, 1980.
• İbn Sînâ. el-İlâhiyyât. thk. Hasan Hasanzâde Amulî. Kum: Bustân-ı Kitâb, 2008.
• İbn Türke, Sâinüddin Ali b Muhammed. Şerhu Fususi’l-hikem. thk. Muhsin Bidarfer. Kum: İntişarat-ı Bîdâr, 1378.
• İsfahânî, Şemseddin. Metâli’u’l-enzâr Şerhu Tevali’i’l-envâr. Kum: Râid, 1393.
• İsfahânî, Şemseddin. Tesdîdü’l-kavâ‘id fî Şerhi Tecrîdi’l-‘Akâid. thk. Halid b. Hammad el-’Advânî. Kuveyt: Dâru’z- Ziyâ, 2012.
• İznikî, Muhammed Kutbüddinzâde el-. Fethu miftâhi’l-gayb. Tahran: Müessese-i Pejûheş-i Hikmet ve Felsefe-i İran, 1396.
• Kâşânî, Abdürezzâk. Şerhu Fusûsi’l-hikem. thk. Mecîd Hâdîzâde. Dânişgâh-i Tahrân, 2004.
• el-Kâtibî, Necmüddîn. el-Münassas fî Şerhi'l-Mülahhas, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 1680, 1a-628a.
• Kayserî, Dâvûd. “Risâle fî ’ilmi’t-tasavvuf”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. Trc. Mehmet Bayraktar 30/1 (1988): 173-212.
• Kayserî, Dâvûd. Şerhu Fususi’l-hikem. thk. Celâleddin Aştiyânî. 3. Bs. Tahran: İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, 1386.
• Konevî, Sadreddin. Miftâhu’l-gayb. thk. Muhammed Hâcevî. Tahran: İntişarat-ı Mevla, 1426.
• Konevî, Sadreddin. Tasavvuf Metafiziği. trc. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• Molla Fenârî. Misbâhu’l-üns. thk. Muhammed Hâcevî. Tahran: İntişarat-ı Mevla, 1426.
• Musakhanov, Orkhan. Afifüddin Tilimsani’nin İlahi İsimler Nazariyesi. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Sandıkçı, Mesut. “Sâinüddin İbn Türke’nin Temhîdü’l-kavâid Adlı Eseri ve Tasavvuf Metafiziğindeki Yeri”, Bilimname 35/1 (Nisan 2018), 433-457.
• Semerkandî, Şemseddin. es-Sehâ’ifü’l-ilâhiyye. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut, 2007.
• Sofyalı Bâlî Efendi. Şerhu Fususi’l-hikem. İstanbul: el-Matbaatü’n-Nefiseti’l-Osman, 1892.
• Tilimsânî, Afifüddin. Hâşiye li-Fususi’l-hikem. 10413: İran Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî.
• Tilimsani, Afifüddin. Şerhu Fususi’l-hikem. thk. Ekber Raşidi Niyâ. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2015.
• Tûsî, Nasîruddîn,. Tecrîdü’l-i’tikâd. thk. Muhammed Cevâd el-Hüseynî el-Celâlî. Kum, 1986.
• Yazıcızoğlu Mehmed Efendi. Şerhu Fususi’l-hikem. İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Beyazıt, 3417, 1a-148a.