Kur’ân’da Güçsüzlüğü İfâde Eden Fakîr, Miskîn, Yetim, Köle ve Müstazʻaf Kavramlarına Genel Bir Bakış

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 1, 133 - 160, 30.06.2022

Burhan İşliyen

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1080429

Öz

Kur’ân-Kerîm, Arap Yarımadası’nda cahiliye geleneklerinin hâkim olduğu Cahiliye döneminde nazil olmaya başlamıştır. Zayıf ile güçsüz insanların ezildiği, dışlandığı, sömürüldüğü, küçük düşürüldüğü ve çeşitli eziyetlere maruz kaldığı bu dönemde haklı olmak yeterli değildi. Hakkını alabilecek güç ve kuvvete sahip olmak da gerekliydi. Güçlünün genellikle haklı sayıldığı böyle bir dönemde Kur’ân, Allah’ın yarattığı her bireyi değerli bir varlık olarak görmektedir. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de bireyler arasında kardeşlik hislerini pekiştiren, sosyal dokuyu sağlamlaştıran ve toplumdaki güveni artıran birçok temel ilke bulunmaktadır. Bu temel ilkelerinden biri kişinin nesebine, ırkına, cinsiyetine ve statüsüne bakmadan her güçsüzün hakkını savunmaktır. Bu bağlamda çalışmamızda öncelikle fâkir kelimesinin Kur’ân semantiğindeki anlam alanının tahliline, Hz. Peygamber’in fakîrlik ile zenginliğe karşı tutumuna kısaca temas edilmiştir. Ardından fâkir ile miskîn kavramlarının anlam farkı hakkında bilgi verilmiştir. Yetimlerin korunup gözetilmesi ve erdemli bir hayat yaşamaları için gerekli temel ilkeleri ile ezilen köle ve müstazʻafların durumu da ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’ân, Fâkir, Yetim, Köle, Müstazʻaf

An Overview of the Concepts of the Poor, Needy, Orphan, Slave and Mustadʻaf Expressing Weakness in the Qur'an

Öz

The Qur'an began to descend in the Arabian Peninsula in a period when the traditions of ignorance were dominant. In the period of ignorance, when weak and powerless people were oppressed, excluded, exploited, humiliated and subjected to various oppressions, being right was not enough. It was also necessary to have the power and strength to get his due. In such a period when the strong are generally considered right, the Qur'an considers every individual created by Allah as a valuable being. As a matter of fact, there are many basic principles in the Qur'an that reinforce the feelings of brotherhood among individuals, strengthen the social fabric and increase trust in society. One of these basic principles is to defend the rights of every weak person regardless of the person's lineage, race, gender and status. In this context, in our study, first of all, the analysis of the meaning of the word of poor in the semantics of the Qur’an, the attitude of the Prophet towards poverty and wealth and which one is superior has been briefly touched upon. Then, information is given about the difference between the concepts of faqîr (the poor person), miskîn (the needy person). After dealing with the basic principles necessary for the protection and care of orphans and for them to live a virtuous life, the situation of oppressed slaves and mustad'af people in society is discussed.

Anahtar Kelimeler

Tafseer, Qur’an, the Poor, the Orphan, the Slave, Mustadʻaf.

Kaynakça

• Abdulbâkî, Muhammed Fuâd. el-Muʻcemü’l-müfehres li alfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-ʻArabî, ts.
• Ağırman, Cemal. “Fert ve Toplumun Yetim ve Öksüzlere Karşı Sorumlulukları”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 7/2 (2007), 9-43.
• Ağırman, Mustafa. “Hz. Peygamber’in Evindeki Yetimler”. Siyer Araştırmaları Dergisi 7 (2020), 155-158.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb b. Muharrem el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1999.
• Akdemir, Hikmet. “Kur’ân ve Sünnet Ekseninde Kölelerin Hadim Edilmesine Yaklaşımı”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/21 (2009), 29-39.
• Aktaş, Beytullah. “Zekâtın Harcama Kalemlerinden Fakîr ve Miskin Kavramlarının Kur’ân Bağlamında Yeniden Tanımlanması”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Şanlıurfa 20/33 (2015), 106-129.
• Altuntaş, Abdurrahman. “Kur’an’ı Kerim’de Müstaz’af Kavramı”. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 11/5 (2016), 533-566.
• Arı, Abdüsselam. “Yetim”. DİA. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2013, 43/501-503.
• Baran, Şafak. Felsefenin Gözüyle Kuran’da Kölelik ve Câriyelik. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Begâvî, Ebû Muhammed Hüseyin b. Mesûd. Meâlimü’t-Tenzîl. 4 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 1997.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. Sünenü’l-Beyhekî el-kübrâ. thk. Muhammed ʻAbdulkâdir ʻAtâ. 10 Cilt. y.y.: Mektebetu Dâru’l-Bâz, 1994.
• Boz, Mehmet Naim. “Kur’an ve Hadis Ekseninde Yetime Bakış”. Dini Araştırmalar Dergisi 23/57 (2020), 232-250.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʻu’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. thk. Mustafa Dîb el- Buga. 6 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1422/2001.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-Râzî el-. Ahkâmu’l-Kur’ân. thk. Abdüsselâm Muhammed Ali Şahin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 1994.
• Curcânî, Şerif. et-Taʻrifât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 2013.
• Çiçek, Mehmet Halil. et-Teʻârîfü ve’t-teʻâbîru. Lübnan: Dâru’l-Kütübü’l-ʻİlmiyye, 2020.
• Çiçek, Mehmet Halil. Farklı Kültürlerin Birlikte Yaşama Formülü. İstanbul: Beyan Yayınları, 2. Basım., 2008.
• Doğan, İshak - Ali, Öge. “Dildeki Anlam Genişlemelerinin Bazı Kur’ânî Kavramların Anlaşılmasına Etkisi: Mustaz‘af Kelimesi Örneği”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25/1 (2021), 495-516.
• Doğan, Mehmet. Büyük Türkçe Sözlük. İz Yayıncılık, 1996.
• Doğan, Mehmet Zeki. İ’râbu’l- Kur’ân ve Me’âni’l- Kur’ân Açısından Kalem Sûresi ve Tefsiri. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Doğan, Mehmet Zeki. “Kur’ân-ı Kerîm’de Hz. Muhammed Dışındaki Pey-gamberlere Yapılan Uyarıların Analizi”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (25 Haziran 2021), 102-135. https://doi.org/10.32950/rteuifd.908039
• Doğan, Mehmet Zeki. Kur’ân’ın Bilimsel İʻcâzı. İstanbul: Hiper Yayın, 2021.
• Doğan, Mehmet Zeki. “Kur’ân’ın İnanmayanlara Sunduğu Haklar”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (25 Aralık 2020), 68-86. https://doi.org/10.34085/buifd.780891
• Duman, Mehmet Zeki. “İslam’ın Köle ve Cariye Sorununa Yaklaşımı”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2011), 1-54.
• Düzgün, Şaban Ali. “Özgürleştiri ya da Köleleştirici Güç Olarak Din”. Yetkin Düşünce 1/1 (2018), 150-154.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. Bey-rut: Dâru’l-Fikr, 1994.
• Ertuç, Hüseyin. “İslam Hukukunda Yetimlerin Hukuki Statüsü”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31 (2009), 125-150.
• Eskicioğlu, Osman. “Fakir”. DİA. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995, 12/129-131.
• Ezherî, Ebû Hansur Muhammed b. Ahmed. Tehẕîbü’l-luġa. thk. Muhammed ʻÛd Murraʻb. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-ʻArabî, 2001.
• Ferâhîdî, Ebî ʻAbdurrahmân Ḫalîl b. Aḥmed. Kitâbu’l-ʿAyn. ed. Mehdî el-Mehzûmî - İbrâhîm es-Sâmirâî. 8 Cilt. b.y.: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, ts.
• Hamîdullah, Muhammed. “Abd”. DİA. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1988, 1/57-58.
• Hatalmış, Ali. Erken Dönem İslam Tarihinde Kölelik ve Cariyelik (Hz. Peygamber Döneminden Emevîlerin Sonuna Kadar). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• İbn Fâris, Ebî Hüseyn ʻAhmed b. Zekeriyâ. Meḳâyîsi’l-luğa. thk. Abdusselâm Muḥammed Hârûn. 6 Cilt. y.y.: İtihâdu’l-Kitâbi’l-ʻArab, 2002.
• İbn ʻAşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Beyrut: Mûessetu’t-Târîh, t.s.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünen-i İbn Mâce. thk. Muhammed Fuad Abdulbâki. Beyrut: Dâru’l-Fikr, t.s.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-ʻArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sadr, ts.
• İmam Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes el-Asbahî. el-Muvattaʾ. nşr. Abdü-vehhâb Abdüllatîf. thk. Muhammed Mustafâ el-Eʻzamî. y.y.: Müessesetü Zâyid b. Sültân Âl Nihyân, 1382/1962.
• İsfahânî, Hüseyn b. Muhammed b. Mufaddal. Müfredâtu elfâzi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’n-Neşr, Dâru’l- Kalem, ts.
• Kallek, Cengiz. “Miskin”. DİA. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005, 30/183-184.
• Karakuş, Abdulkadir. İbadet Esaslarıyla İlgili Kur’an Kavramları. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2021. 13-26.
• Kâsimî, Muhammed Cemâluddîn. Mehâsinu’t-te’vîl. thk. Muhammed Bâsil. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 2. Basım, 1418.
• Kurtubî, Ebû ʻAbdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmiʻu li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el- Berdunî - İbrâhim el-Atfîş. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1964.
• Küçükkalay, Hüseyin. “Kur’ân-ı Kerîm ve Fakirlik Problemi”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Isparta 2 (1995), 148-180.
• Lâşîn, Mûsâ Şahîn. Fethu’l-munʻim şerhi Sahîhi Müslim. y.y.: Dâru’ş-Şurûk, 2002.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Teʾvîlâtü’l-Kurʾân. thk. Mecdî Bâzlûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-ʻİlmiyye, 2005.
• Mustafâ, İbrâhîm vd. el-Muʿcemü’l-vasît. İstanbul: el-Mektebetu’l-İslamiyye, 1972.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muham-med Fuâd Abdülbâkī. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-ʻArabî, ts.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Medâriku’t-tenzîl ve hakâikut’-te’vîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1998.
• Özdemir, Mehmet Nadir. “İnsan Hakları Bağlamında Hz. Peygamber’in Köleliğe Yaklaşımı”. Bilimname 19/2 (2010), 75-98.
• Râzî, Ebû ʻAbdillâh Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtihu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t- Türasi’l-ʻArabî, 3. Basım, 1420.
• Râzî, Muhammed b. Ebû Bekir. Muhtârü’s-Sıhâh. thk. Mahmûd Hâtır. Lübnan: Mektebetü Lübnan, 1995.
• Saʻlebî, Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-beyân ʻan tefsiri’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l- ʻArabî, 2002.
• Sancaklı, Saffet. “Fakirlik ve Zenginlikle İlgili Hadisler Üzerinde Bir Değer-lendirme”. Cumhuriyyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Sivas 5/1 (2001), 329-378.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Maʻrife, 1989.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs eş-. el-Üm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʻrife, 1393.
• Şen, Mustafa. “Hz. Peygamber ve Fakirler”. Hz. Peygamber ve Fakirler. 151-178. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2018.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiʻu’l-beyân ʻan te’vîli âyi’l-Kur’ân. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 2000.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. es-Sünen. thk. Ahmed Muham-med Şâkir. Beyrut: Dâru İhyai’t- Türasi’l-ʻArabî, ts.
• Uludağ, Süleyman. “Fakr”. DİA. 12/132-134. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
• Zebîdî, Ebû’l-Feyd Muhammed b. Muhammed b. ʻAbdurrezâk el-Hüseynî, el-Murtadâ. Tâcu’l-ʻarûs min cevâhîri’l-Kâmûs. 40 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zemahşerî, Ebû’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf ʻan hakâiki ğavâmidi’t-tenzîl ve ʻuyûni’l- akâvîli fi vücûhi’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdüsselam Şahin. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 6. Basım, 2015.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilu’l-ʻirfân fi ʻulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʻArabî, 2. Basım, 1996.