Eşarî Akāid Literatüründe Selçuklu ve Osmanlı Medreseleriyle Özdeşleşen İki Eserin Karşılaştırılması (Cüveynî Ve Îcî’nin Akāid Metinleri Üzerine Bir Tahlil)

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 1, 387 - 412, 30.06.2022

Abdullah Ömer Yavuz

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1092916

Öz

İslam düşünce tarihinde mezhepleri belirli olgulara göre incelemek öne çıkmaktadır. Bu araştırmada, akāid metinlerini merkeze alarak mezhebi gelişimi, akāid eserleri üzerinden okumak amaçlanmaktadır. Eş‛arîliği merkeze alarak bu mezhebin akāid literatürünü genel hatlarıyla belirleyip iki Eş‛arî akāid eserini merkeze almaktayız. İncelediğimiz bu iki akāid metni Selçuklu ve Osmanlı medreseleriyle özdeşleşmiş eserlerdir. Cüveynî’nin el-Akīdetü’n-Nizâmiyye’si ve Îcî’nin el-Akāidü’l-Adudiyye’si Eş‛arî akāid geleneği açısından son derece kıymetli kimlik metinlerdir. Selçuklu düşünce dünyasının bir ürünü olarak Cüveynî’nin eseri, akāid konularını çok daha geniş başlıklar ve açıklamalarla ele almaktadır. Cüveynî, çoğu meselede alenen Mu‛tezile’yi hedefe alarak eleştirilerini sıralamaktadır. Îcî’nin el-Akāidü’l-Adudiyye’si ise Osmanlı medreselerinin temel kitaplarından birisidir. Îcî’nin eserinde ise sade anlatım ve öz bir akāid sunumu dikkat çekmektedir. Esere bakıldığında muhatap kitlenin değiştiği, Mu‛tezile karşıtlığının çok baskın olmadığı dikkat çekmektedir. Ayrıca Îcî’nin metninde imâmet/hilâfet meselesi üzerinden siyasi bir yorum akāide dâhil olurken Sünnî sahabe algısı olan efdâliyet de vurgulu bir biçimde ifade edilmektedir. Cüveynî ve Îcî’nin akāid eserleri; muhataplarına, yazıldığı döneme ve daha pek çok nedene bağlı olarak Eş‛arîliğin tarihsel gelişim izlerini taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Eş‛arîlik, Mezhep kimliği, Akāid, Medrese

Comparison of Two Works Identified With Seljuk and Ottoman Madrasahs in Asharī Aqāid Literature (An Analysis on the Aqāid Texts of Al-Juwaynī And Al-Ījī)

Öz

In the history of Islamic thought, it is prominent to examine the sects according to certain facts. In this research, it is aimed to read the development of the sect through aqāid works by taking the aqāid texts into the center. By centering Ash'ariyyah, we determine the aqāid literature of this sect in general terms and center two Ash‛ari aqāid works. These two aqāid texts that we have examined are the works identified with the Seljuk and Ottoman madrasahs. Al-Juwaynī’s al-Aqīda an-Nizamiyyāh and al-Ījī’s al-Aqāid al-adudiyya hare extremely valuable identity texts in terms of Ash‛arī aqāid tradition. As a product of the Seljuk world of thought, al-Juwaynī’s work deals with aqāid issues with much broader titles and explanations. Al-Juwaynī lists his criticisms by targeting Mu‛tazila on most issues. Al-Ījī’s al-Aqāid al-adudiyya is one of the basic books of Ottoman madrasahs. In al-Ījī’s work, on the other hand, plain narration and a concise aqāid presentation attract attention. When we look at the work, it draws attention that the audience has changed and the opposition to the Mu‛tazilite is not too dominant. In addition, while a political interpretation over the imamate/caliphate issue is included in the creed in al-Ījī’s text, virtuousness, which is the perception of the Sunni companions, is also emphasized. The aqāid works of al-Juwaynī and al-Ījī bear the traces of the historical development of Ash‛arism, depending on their addressees, the period in which they were written, and many other reasons.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Ash‛arism, Sectarian identity, Aqāid, Madrasah

Kaynakça

• Akın, Murat. “Mâtürîdî Ekolünde Akâid Metni Yazma Geleneği ve Önemli Bazı Akâid Metinleri”. Hikmet Yurdu XI/22 (2018), 109-150.
• Avcu, Ali. Horasan-Maveraünnehir’de İsmâilîlik. Ankara: Asitan Yay., 2014.
• Avcu, Ali. Karmatîliğin Doğuşu ve Gelişim Süreci. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yay., 2011.
• Bozan, Metin. İmâmiyye Şiasının Oluşumu. İstanbul: İSAM Yay., 2. Basım, 2018.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullah b. Yûsuf. el-Akīdetü’n-Nizâmiyye. thk. Muhammed Zübeydî. Beyrut: Dârü’s-Sebilü’r-Reşad ve Dârü’n-Nefâis, 2003.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullah b. Yûsuf. el-İrşâd ilâ kavâtıi’l-edilleti fî usûli’l-i’tikād. thk. Muhammed Yusuf Musa. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1950.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullah b. Yûsuf. Gıyâsü’l-ümem fî iltiyâsi’z-zulem. thk. Mustafa Hilmi-Fuad Abdülmünim. İskenderiyye, 1979.
• Demirci, Osman. “Osmanlı Medrese Öğretiminde Eş’arî Kelam Kitaplarının Yeri ve Önemi”. Uluslararası İmam Eş’arî ve Eş’arîlik Sempozyumu, 607-636.
• Demirci, Osman. Osmanlı Medreselerinde Kelam Öğretimi (İznik, Bursa, Edirne, İstanbul). Marmara Üniversitesi SBE, 2012.
• Devvânî, Ebû Abdullah Celâluddîn Muhammed b. Es’ad b. Muhammed. Celâl: Şerhu’l-Akāidi’l-Adudiyye. İstanbul: Matbaa-i el-Hâc Muharrem Efendi el-Bosnevi, 1290.
• Ebû Hanife, İmam-ı Âzâm. İmam-ı A’zamın Beş Eseri. çev. Mustafa Öz. İstanbul: İFAV Yay., 12. Basım, 2016.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasan İbn Ebû Bişr Ali b. İsmail b. İshak. el-İbâne an usûli’d-diyâne. thk. Fevkıyye Hüseyin Mahmûd. Kahire: Dârü’l-Ensâr, 1977. http://ktp2.isam.org.tr/detayzt.php?navdil=tr&idno=71762&wKitaplar=ibane
• Gazzâlî, Ebû Hamid Huccetülislam Muhammed b. Muhammed. Kavâidü’l-akāid (Mecmûatu’r-resâil içinde). Kahire: Mektebetü’t-Tevfîkiyye, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Huccetülislam Muhammed b. Muhammed. Tehâfütü’l-felâsife. thk. Süleyman Dünya. Kahire: Dârü’l-Meârif, 1961.
• Gökalp, Yusuf. “İmamet Nazariyesi Bağlamında Zeydiyye’nin İmamiyye’ye Yönelik Eleştirileri”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1 (2014), 89-126.
• Gözütok, Şakir. “İslam Medeniyetinin Öncü Eğitim Kurumları: Nişabur Medreseleri”. Türk Dünyası Araştırmaları 185 (2010), 33-64.
• Hüseynî, Ebü’l-Hasan Sadruddîn Ali b. Nâsır b. Ali. Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye. çev. Necati Lügal. Ankara: TTK Yay., 1999.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Ali b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillah. Tebyînu kezibi’l-müfterî fîma nusibe ile’l-imâm Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1984.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan. Risâle fi’t-tevhîd. Arif Hikmet Ktp., Nr. 47, ts.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemseddin Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a’yân ve enbau ebnâi’z-zaman. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 1994.
• İbn Tûmert, Muhammed b. Abdillâh. E‘azzu mâ yutlab. thk. Ammâr Tâlibî. Cezayir: Vizerâtü’s-Sekafeti’lCezairiyye, 2007.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim. el-Kāmil fi’t-târîh. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr. el-Akāidü’l-Adudiyye (Şerhu’l-Akāidi’l- Adudiyye İçerisinde). Beyrut: Müessesetü’l-Maârif, 2011.
• İsferâyînî, Ebû İshâk. el-Akīde. Süleymâniye Kütüphanesi-Hasan Hüsnü Paşa Nu. 1160, ts.
• Katib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t- Türasî’l-Arabî, ts.
• Keskin, Mehmet. İmam Eş’ari ve Eş’arilik. İstanbul: Düşün Yay., 2013.
• Kılavuz, Ahmet Saim. “Akaid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/212-216. İstanbul: TDV Yay., 1989.
• Kırbaşoğlu, Mehmed Hayri. “İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devrinden Bir Kesit: ‘Ashabu’l Hadis’in Akaid Edebiyatı’”. İslâmî Araştırmalar Dergisi I/5 (1987), 79-89.
• Koca, Muhammet Ali. “El-Akâ’idü’n-Nesefiyye ve el-Akâ’idü’l-Adudiyye Örneğinde Osmanlı’da Akaid Risaleleri: Problemler, Özellikler ve Literatür”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi XIV/28 (2016), 41-97.
• Korkmaz, Sıddık. Şia’nın Oluşumu - Hz. Ali’nin Vasiliği Düşüncesi. İstanbul: İz Yay., 2012.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kâsım Zeynülislam Abdülkerîm b. Hevâzin. el-Lüma fi’l-i‛tikād (Selasû resâili’l-Kuşeyri içerisinde). Kahire: Matbaatü’l-Emâne, 1988.
• Mavil, Hikmet Yağlı. İmam Eş’arî’nin Kelam Düşüncesi. İstanbul: İSAM Yay., 2018.
• Memiş, Murat. “Eş’arîliğe Yaptığı Katkılar Bakımından Ebu’l-Meali el-Cüveyni”. Kelâm Araştırmaları Dergisi VII/1 (2009), 97-120.
• Ocak, Ahmet. Selçuklu Devri Üniversiteleri Nizamiye Medreseleri. İstanbul: Nizamiye Akademi Yay., 2017.
• Onat, Hasan. Emeviler Devri Şii Hareketleri ve Günümüz Şiiliği. İstanbul: Endülüs Yay., 2., 2016.
• Özyurt, Cevat. Küreselleşme Sürecinde Kimlik ve Farklılaşma. İstanbul: Açılım Yay., 2. Basım, 2012.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddîn Muhammed b. Ömer. el-Mesailü’l-hamsûn fî usûli’d-dîn. Kahire: el-Mektebü’s- Sekafi li’n-Neşr, 1989.
• Sanhâcî, Muhammed b. Cafer. Şerhu Akīdeti Ebî İshâk el-İsferâyînî. Süleymâniye Kütüphanesi-Şehit Ali Paşa Nu. 1724, ts.
• Sübkī, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Ali b. Abdilkâfî. Tabakātü’ş-Şâfiîyyeti’l-kübrâ. thk. nşr. Abdülfettah Muhammed el-Hulv-Mahmut Muhammed et-Tenâhî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Beşâiri’l-İslamiyye, 1964.
• Şehristânî, Ebû’l-Feth Muhammed b. Abdülkerîm. el-Milel ve’n-nihâl. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2011.
• Tatar, Taner. “Kimlik: Ötekini belirlemek ya da kendini bilmek”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 48 (2008), 185-200.
• Taylor, Charles. Çokkültürcülük - Tanınma Politikası. ed. Amy Gutmann. İstanbul: Yapı Kredi Yay., 2. Basım, 2005.
• Yavuz, Abdullah Ömer. Coğrafya ve Mezhep & Horasan’da Eş’arîliğin Tarihsel Gelişimi. İstanbul: Klasik Yay., 2021.