Haccın Dönüştürücü Gücüne Şahit Olan Mali Sultanı: Mensâ Mûsâ

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 1, 629 - 662, 30.06.2022

Zehra Gözütok Tamdoğan

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1096646

Öz

Hac, Müslümanlar üzerine hem yükümlülük ifade etmekte hem de aralarında vahdetin oluşmasına imkân tanıyan bir iletişim kaynağı olmaktadır. Bu ibadetin gerçekleştirilmesinde ferdin maddî gücü yanı sıra bulunduğu yerin Harameyn’e uzaklığı, yol güzergâhının emniyeti vb. unsurlar da önem arzetmektedir. Yakın bölgeler hariç birçok devlet yöneticisi yerine getiremedikleri ve yönetimleri adına meşruiyet meselesi olarak gördükleri haccın rahat bir şekilde edâ edilebilmesi için çok çaba sarfetmişlerdir. Özellikle kendi hacılarının bu farizayı yerine getirip sağ salim ülkelerine ve ailelerine kavuşabilmelerini sağlamak amacıyla Harameyn’in yöneticileri ile diplomatik görüşmelere, hediyeleşmelere önem vermişlerdir. Hac ibadeti için çıkılan yolculuklar Endülüs ve Mağrib toprakları için çok daha meşakkatli olmakta idi. Öyle ki bu kutlu yolculuğa gidemeyenler kutsal topraklara hediyeler, mektuplar, kasideler göndermeyi gelenek haline getirmişlerdi. Fakat Afrika Sultanları bu konuda istisna olmuş ve tarihe geçecek büyüklükte hac yolculukları yapmışlardır. Hem kendilerinin hem halklarının İslâm düşünce yapısına uyumlu bir hayat sürebilmeleri ve gerekli ilmî birikime sahip olmak için de bu yolculukları önemsemişlerdir. Bu çalışmada sömürü öncesi hayatlarında sahip oldukları maddî-manevî zenginlikleri göz ardı edilen Afrika’nın Batı Sudan/Mali Sul-tanı Mensâ Mûsâ’nın gerek Doğu’da gerekse Avrupa’da tanınmasına sebep olan hac yolculuğu ve haccın ülkesini çeşitli açılardan etkileyişinden bahsedilecektir.

Anahtar Kelimeler

Hac, Afrika, Batı Sudan, Mali, Mensâ Mûsâ

Teşekkür

Emeği geçenlere teşekkürler.

The Sultan of Mali, Witnessing the Transformative Power of Hajj: Mensa Musa

Öz

Hajj is both an obligation on Muslims and a source of communication that allows unity among them. In the realization of this worship, in addition to the financial power of the individual, the distance of the place from Harameyn and the safety of the road route, etc. are also important. Except for the rulers of nearby regions, many state administrators made great efforts to maket he pilgrimage comfortable, which they could not fulfill and which they saw as a matter of legitimacy on behalf of their administration. In particular, they gave importance to diplomatic meetings and gifts with the rulers of Haramayn in order to ensure that their pilgrims fulfill this obligation and reunite with their country and their families safely. Pilgrimage was much more difficult for Andalusia and African lands.Those who could not go to the holy land made it a tradition to send gifts, letters and odes.However, the African Sultans were an exception in this regard and made pilgrimages that would go down in history.They have also given importance to these journeys in order to have the necessary scientific knowledge so that they and their people can lead a life in harmony with the Islamic mentality.In this study, the pilgrimage that led to the recognition of Mansā Musā, the Sultan of Western Sudan/Mali of Africa which is ignored in terms of its material-spiritualwealth in its pre-colonial life, and the impact of his pilgrimage on his country will be discussedfrom various aspects.

Anahtar Kelimeler

Pilgrimage, Africa, Western Sudanese, Mali, Mansā Musā

Kaynakça

• Abdurrahman, Züleyha. Memleketü Mali alâ ahdi’s-Sultan Mensâ Mûsâ, 1312-1337. Cezâyir: Câmiatü Edrâr, Yüksek Lisans Tezi, 1440-1441/2019-2020.
• Alevî, Abdülaziz. “er-Rihletü’l-İlmiyye min İmbaratûriyye Mâlî ilâ Fâsfi’l-asri’l-Merînî”. Da’vetü’l-Hak. 350 (2000). Erişim 13 Temmuz 2020. https://www.habous.gov.ma/daouat-alhaq/item/8595
• Ali, Leylâ Sâlih. “Kâfiletü’z-zeheb..eşhürü kâfiletin alâ merre’l-usûr”. Erişim 14 Nisan 2021. https://www.alfaisalmag.com/?p=5227
• Bârî, Muhammed Fâzıl Ali- Kedîdüyye, Saîd İbrahim. el-Müslimûn fî Garbi Ifrıkiye târîh ve hadâre. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Bîltû, Nâfiz Eyyûb-Mahmûd Şâkir. Mali. Dımaşk: el-Mektebü’l-İslâmiyye, 1387/1977.
• Cemîl, Beşâr Ekrem. “Rıhletü hacci’s-Sultan Mûsâ b. Ebî Bekr et-Tekrûrî 724/1324”. Âdâbü’r-Râfidîn. 79 (1441/2019), 446-451.
• Dokouri, Muhammed. “Merci’iyyetü’l-mesâdiri’l-Arabiyye fî ahbâri’s-Sûdân: Târihu Mensâ Mûsa nemûzecen”. 23 (2014), 9-19. Erişim: 12 Aralık 2021. https://journals.ekb.eg/article_110211_dadf263330b681d480cb96219da9e3b4.pdf
• “Ebû İshâk İbrahim b. Muhammed es-Sâhilî: Evvleü men edhale’l-binâ bi’t-tavb ilâ Sûdân el-Garbî”. Erişim 29 Aralık 2021. https://menoflostglory.wordpress.com/2014/01/18
• Görgün, Hilal. “Hevsâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/278-281. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Hayek, Münzir Muhammed. “Kavâfilü hacîc İfrîkiye’l-garbiyye ve devrühâ fi’l-alakâti ve’t-tevâsul abre şimâli’l- kârreti”. Erişim 27 Kasım 2021. http://dspace.iua.edu.sd/handle/123456789/891
• Hâlidî, Mes’ûd. “Ebû İshâk İbrahim es-Sâhilî el-edîb ve’l-mühendisi’l-mi’mârî ve eserihi fî neşri fenni’l-imâreti’l- İslâmiyye fi’s-Sûdân el-Garbî”. es-Sâviratü li’d-dirâsâti’l-insâniyye ve’l-ictimâiyye. 7 (2018), 40-49.
• Harris, Charlie- McKenna, Christopher. “Mansa Mûsâ I of Mali: Gold, Salt and Storytelling in Medieval West Africa”. Global History of Capitalism Project. Oxford Centre for Global History, April 2020, 1-10. Erişim 18 Şubat 2022. https://globalcapitalism.history.ox.ac.uk/files/ghocmansamusainmalipdf
• İbn Battûtâ, Ebû Abdullah Muhammed. İbn Battûta Seyahatnamesi. trc. A. Sait Aykut. 2 Cilt. İstanbul: YKY Yayınları, 2. Basım, 2004.
• İbn Hacer el-Askalanî. ed –Dürerü’l-kâmine fî a’yâni’l-mieti’s-sâmine. thk. Muhammed Seyyid Cadelhak. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Hadise, ty.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed. Târîhu İbn Haldûn: Kitâbü’l-İber ve divânü’l- mübtede’ ve’l-haber fî eyyâmi’l-Arabve’l-Acem ve’l-Berber ve men âsârahum min zevi’s-sultâni’l-ekber. 7 Cilt, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmî,1413/1992.
• İbnü’l-Hatîb, Ebû Abdullah Lisânüddîn Muhammed b. Abdullah. el-İhâta fi ahbâri Gırnâta. thk. Muhammed Abdullah İnân. 4 Cilt. Kahire: Mektebe-tü’l-Hancî, 2. Basım, 1393/1973.
• Kaddah, Naim. Afrikiya el-Garbiyye fî zılli’l-İslâm. Dımaşk: Mektebetü Atlas, 1960.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şehabeddin Ahmed b. Ali b. Ahmed. Subhu’l-a’şâ fî sınâ’ati’l-inşâ. 14 Cilt. Kahire: Dârü’l- Kütübi’l-Mısrî, 1340/1922.
• “Katalan Atlası: Atlas Catalan”. Erişim 14 Ocak 2022. https://www.arkeolojikhaber.com/haber-katalan-atlasi- atlas-catalan-19519/
• Kavas, Ahmet. “Mali”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/493-504. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Ka’tî, Mahmûd. Târihü’l-fettâş. tlk. Âdem Bamba. Dımaşk: Müessetü’r-Risâle, 1435/2/14.
• Kavas, Ahmet. “Mense Mûsâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/146-148. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Kavas, Ahmet. “Afrikalı Sultanların Destanlaşan Hac Seyahatleri”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18 (2008), 89-102.
• Kavas, Ahmet. “Tinbüktü”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/190-192. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Kurtuluş, Rıza. “Gao”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/357. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• “Mansa Mûsâ”. Erişim 15 Şubat 2022. https://www.arlingtonschools.org/cms/lib/NY02215626/Centricity/Dom- ain/4344/NEW%20MANSA%20MUSA%20MALI%20AND%20GHANA.pdf
• Müneccid, Salâhaddin. Memleketü Mali inde’l-coğrafiyyîni’l-müslimîn. Bey-rut:Dârü’l-Kitâbi’l-Cedîd, 1402/1982.
• Nagar, Ömer Abdel Raziq. West Africa and the Muslim Pilgrimage: an Historical Study with Special Reference to the Nineteenth Century. London: University of London, Ph. D., 1969. Erişim 23 Mart 2021. http://eprints.soas.acuk/29503/1/10731659
• Sa’dî, Abdurrahman b. Abdullah b. İmrân b. Âmir. Târihü’s-Sudan. nşr. O. Houdas. Paris, 1964.
• Şâmî, İbrahim Ali Yûsuf. “Turuku’l-hacci fi’s-Sahrâi’l-Kübrâ asra devletey Mali ve Songay (636-1000/1238-1591)”. Erişim 13 Mart 2021. http://dspace.iua.edu.sd/handle/123456789/843
• Şemrâni, Emel bint Sâlih b. Gassâb. Rıhalâtü’l-hacci ve âsâruha alâ bilâdi’s-Sûdân el-Garbî fî asri devletey Mali ve Songay (633-999/1235-1598). Suudi Arabistan: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, Doktora Tezi, 2011-2012.
• Şemrânî, Emel bint Sâlih b. Gassâb. “er-Rahlâtü’l-İfrıkıyye li’l-Hac”. Erişim 13 Aralık 2019. http://www.qiraatafrican.com
• Tâlib, Muhammed. el-Kadâü ve’l-kudât bi-bilâdi’s-Sûdân el-Garbi min evâhiri’l-karni’t-tâsi’ hicrî hattâ es-sânî aşera hicrî (15-18 m.). Cezâir: Câmiatü Vehrân, Doktora Tezi, 2018-2019.
• Tâzî, Abdülhâdî. Rıhletü'-r-rihlâti Mekke fî mie rihle Mağribiyye ve rihle. 2 cilt. Riyad, 1426/2005.
• Makrızî, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddin Ahmed b. Ali b. Abdilkadir. Kitâbü’s-sülûk li-ma’rifetidüveli’l-mülûk. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. 12 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmî,1418/1997.
• Nüveyrî, ŞihâbüddinAhmed b. Abdilvehhâb b. Muhammed. 31 Cilt. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. Kahire: Vizâretü’s-Sekāfeve’l-İrşâd, ts.
• Ömerî, ŞihâbüddinEbü’l-Abbâs Ahmed b.Yahyâ b. Fazlullâh. Mesâlikü’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr:Memâlikü’l- Yemen ve’l-Mağribü’l-İslâmî ve kabâili’l-Arab. thk. Hamza AhmedAbbâs. 4 Cilt. Ebû Zabî: el-Mecmu’u’s-Sekafî, 2002.
• Özaydın, Abdülkerim. “Hac”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/399-400. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Pappas, Stephanie. “Medieval Map Points to World’s Richest Man, Maybe Ever”. Erişim 20 Temmuz 2021. https://www.livescience.com/64641
• Ruhâm İbrahim, “Fî zikra eş-şâir ve’l-mi’mârî el-Gırnâtî Ebî İshâk İbrâhim es-Sâhilî”. Erişim 27 Eylül 2021. https://andalushistory.com/
• Süfyan, Âbid. “Memleketü Mali fi ahdi’l-Melik Mensâ Mûsâ (1312-1337)”. Mecelletü Dirâsâti Ifrıkiyye bi’l-Cezâir. 3/7 (2019), 149-168.
• Süfyan, Âbid. “Memleketü Mâli fi ahdi’l-melik Mensâ Mûsâ (1312-1337)”. Mecelletü Dirâsât Ifrıkiyye bi’l-Cezâir. 3/7 (2019), 149-168.
• Şükrî, Ahmed. el-İslâm ve’l-müctema’ İmbaraturiyye Malî 1230-1430. Ebûzabî: el-Müctema’ es-Sekafî, 1420/1999.
• Tâzî, Abdülhâdî. Rıhletü’r-rahalâti Mekke fî mie rıhletin ve Mağribiyyetin ve rıhleten. 2 Cilt. Riyâd: Müessesetü’l- Furkan li’t-Türâsi’l-İslâmî, 1426/2005.
• Tinbüktî, Ahmed Bâbâ. Neylü’l-ibtihâc bi-tatrîz’d-dibâc. tkd. Abdülhamid Abdullah el-Herrâme. Trablus: Dârü’l- Kâtib, 2. Basım. 2000.
• Tschanz, David W. “The Lion of Mali, The Hajj of Mansa Mûsâ”. Makzan. (May 2012), 3-7. Erişim 10 Aralık 2020. https://www.medievalists.net/2019/11/the-lion-of-mali-the-hajj-of-mansa-musa/
• Uğur, Hatice. “Tekrûr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/387-388. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Vezzân, Hasan b. Muhammed el-Fâsî. Vasfu Ifrıkiye, Fransızca’dan Arapça’ya trc. Muhammed Haccî- Muhammed el-Ahdar. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2. Basım, 1983.
• Yiğit, İsmail. “Murabıtlar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/152-155.Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Zehebî, Şemsüddin EbûAbdullah Muhammed b. Ahmed b. Osmân el-İslâm el-Hâfız. 4 Cilt.el-İber fî haberi men gaber. thk. Ebû Hâcir Muhammed es-Saîd b. Besyûnî Zağlûl. Beyrut, by. 1985.