Osmanlı Şeyhülislamlarının Siâye (Jurnalcilik) Konusundaki Fetvaları ve Hanefî Doktrinine Katkıları

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 2, 1155 - 1188, 31.12.2022

Burak Ergin

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1173428

Öz

Hanefî mezhebinde pek çok mesele tahriç yöntemi kullanılarak hükme bağlanmıştır. Tahriç yöntemiyle hükmü belirlenen meselelerden birisi de siâye konusudur. Siâye, kişinin zalim bir idareciye ya da devlet görevlisine başka birini haksız yere şikâyet ederek malî veya bedenî bir zarara sebebiyet vermesidir. Mezheb içerisinde, farklı asıllara ve fer‘î meselelere mukayeseyle tahriç yöntemi kullanılarak belirlenen siâye meselesi hakkında, zaman içeri-sinde gelişen zengin bir malzeme ortaya çıkmıştır. Osmanlı dönemine gelin-diğinde siâyeyle alakalı tartışmaların ve fetvaların arttığı görülmektedir. Siâye meselesi özellikle borçlar hukuku ve ceza hukuku ile yargılama usulü gibi fıkhın birçok alanını ilgilendiren konu başlıkları altında ele alınmıştır. Şeyhülislamlar, jurnalcinin sorumlu olacağına dair müteahhir âlimler tarafından benimsenen görüşü kendisine mukayese edilecek bir asıl haline getirmişler ve bundan hareketle birçok yeni meseleyi cevaplayarak fetvalar vermişlerdir. Bu çalışmada, zikredilen konular göz önünde bulundurularak tazmin sorumluluğu bağlamında Şeyhülislâmların ve Arap topraklarında yaşayan Hanefî âlimlerinin siâyeyle ilgili meselelere yaptığı katkı ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tazmin sorumluluğu, Doğrudan ve dolaylı itlâf, Siâye, Osmanlı şeyhülislamları

Teşekkür

Bu makaleye katkılarından dolayı Dr. Kamil YELEK'e, Dr. İmam Rabbani ÇELİK'e ve Tolga ÇETİNKAYA'ya teşekkür ederim.

Fatwās of Ottoman Shaykh al-Islams on Si'āya (Delation) and Their Contribution to Hanafī Doctrine

Öz

Many issues in the Hanafī Madhhab are solved with the method of takhrīj. One of these issues is the subject of si'āya. Si'āya is that a person causes financial and bodily harm to other person by unfairly complaining to a cruel authority. A rich material has emerged overtime on the issue of siāyah, which was determined by using the method of takhrīj by comparing different usūl and furu issues within the madhhab. In the Ottoman period, it is observed that the discussions and fatwās related to delation [si'āya] have increased. The subject of si'āya has been handled under the topics that concern many areas of fiqh, especially the law of obligations, criminal law and trial procedure. The Shaykh al-Islams made the view which muta'akhkhir ulama adopted about the compensation responsibility of delation, as a main principle used in analogy (qiyas) to solve problems in fatwas. Based on the principle, Shaykh al-Islams gave fatwās about new issues regarding delation. In this study, considering the mentioned issues, the contribution of Shaykh al-Islams and Hanafī scholars living in Arab lands to the issues related to si'āya will be revealed in the context of compensation responsibility.

Anahtar Kelimeler

Compensation responsibility, Direct and indirect destruction, Delation (si, Ottoman Shaykh al-Islams

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, Alâüddîn b. Ahmed b. Muhammed. Keşfu’l-esrâr an Uṣûli Fahru’l-İslâm Pezdevî. thk. Nâcî es-Süveyd. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-asriyye, 1433/2012.
• Akdağ, Mustafa. Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası: Celalî İsyanları. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1. Basım, 1975.
• Aykan, Yavuz. “A Legal Concept in Motion: The ‘Spreader of Corruption’ (sā‘ī bi’l-fesād) from Qarakhanid to Ottoman Jurisprudence”. Islamic Law And Society Brill 26/3 (2018), 2-19. https://doi.org/10.1163/15685195- 02612A02
• Burhâneddin el-Buhârî, Ebû’l-Meâlî b. Mahmûd b. Ahmed b. Abdilazîz b. Ömer İbn Mâze el-Hanefî. el-Muḥîṭü’l- Burhânî fi’l-fıḳhi’n-Nuʿmânî. thk. Abdülkerim Sâmî el-Cündî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1424/2004.
• Çatalcalı Ali Efendi. Fetava-yı Ali Efendi. 2 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1311-1312.
• Çelik, Ahmet Faruk. “Minkârizâde Yahya Efendi’nin Fetvalarının Fetâvâ-yı Abdürrahim Olarak Tedavüle Girişi Üzerine Değerlendirmeler”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 60/1 (2021), 57-75.
• Damad Efendi Şeyhîzâde, Abdurrahman b. Muhammed b. Süleyman. Mec-maʿu’l-enḥur fî şerḥi Mülteḳa’l-ebḥur. 2 Cilt. Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî ts.
• Dürrîzâde Mehmed Arif Efendi. Neticetü’l-fetâvâ mean’nükûl. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1265.
• Düzenli, Pehlul, Gayrimüslimlere Dair Fetvalar: Osmanlı Şeyhülislamlık Kurumu. İstanbul: Klasik Yayınları, 1. Basım, 2015.
• Ebûssuûd Efendi. Ma’ruzat. Hazırlayan Pehlul Düzenli. İstanbul: Klasik Ya-yınları, 1. Basım, 2013.
• Emîr Padişah, Muhammed Emîn b. Mahmûd el-Hüseynî el-Buhârî el-Mekkî. Teysîrü’t-Taḥrîr. 2 Cilt. Kahire: Daru’s- Selâm, 1435/2014.
• Ergin, Burak, 17. Yy. Osmanlı Hukukunda Tesebbüb Halinde Damân, İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Esad Efendi, Hocazâde. Fetâvâ-yı Esad Efendi, İstanbul Müftülüğü, nr. 157.
• Feyzullah Efendi. Fetâvâ-yı Feyziye. Hazırlayan Süleyman Kaya vd. İstanbul: Klasik Yayınları, 1. Basım, 2009.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed. el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ, thk. Mektebü tahkikü’t-türâs. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle 1426/2005.
• Fudayl Çelebi, Zenbillizâde. eḍ-Ḍamânât fi’l-fürûʿ, 1 Cilt. İstanbul: Nuri Os-maniye Kütüphanesi, 1965, 2a.-285b. http://yazmalar.gov.tr/eser/ed-damanat/170377
• Gânim el-Bağdâdî, Ebû Muhammed Gıyaseddin Ganim b. Muhammed. Mec-maʿu’ḍ-ḍamânât fi mezhebi'l- İmami’l-Azam Ebi Hanîfe en-Nu'man. thk. Muhammed Ahmed Serac, Ali Cum’a Muhammed. 1 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1420/1999.
• Hakimi, Abdulnasır. es-Sadrüşşehid Ömer b. Abdilaziz’in (ö. 536/1141) Kütabü’l-Vakıât Adlı Eserinin Tahkik ve Değerlendirmesi. Konya: Necmeddin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Hamevî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed el-Hasenî (el-Hüseynî) el-Mısrî. Ġamzü ʿuyûni’l-beṣâʾir ʿalâ meḥâsini’l-Eşbâh ve’n-neẓâʾir. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1405/1985.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz ed-Dımaşkî. Reddü’l-muḥtâr ʿale’d-Dürri’l-muḫtâr muḫtâr Ḥâşiyetu İbn Âbidîn. thk. Abdülmecid Ta’ma Halebî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1436/2015.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz ed-Dımaşkî. Neşru’l-arf fî binâi badi’l-ahkâmi ale’l-örf. Merkezü envâru’l-ulema, 1441/2020.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz ed-Dımaşkî. el-ʿUḳūdü’d-dürriyye fî tenḳīḥi’l-Fetâva’l- Ḥâmidiyye. 2 Cilt. Dâru’l-Marife, ts.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Fetâva’z-Zeyniyye. thk. Said b. Salim b. Müsâid el- Gâmîdî. Riyad: Dâru Künûzi İşbiliyâ, 1432/2011.
• İpşirli, Mehmet. “Ehl-i örf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 10/519-520. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• İskilibî, Veli b. Yusuf. Mecmau’-l-fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye, İsmihan Sultan, nr. 223, 1a-323b.
• İzmîrî, Mevlana Mehmed. İbrâzü’ż-żamâʾir ʿale’l-Eşbâh ve’n-neẓâʾir. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hasan Hüsnü Paşa, nr. 367, 2a-462b.
• Kâdîhan, Ebü’l-Mehâsin Fahrüddîn Hasen b. Mansûr b. Mahmûd el-Özkendî el-Fergānî. Fetâvâ Ḳāḍîḫân, fî mehebi’l-İmâmı’l-Azam Ebî Hanîfeti’-Numân. thk. Sâlim Mustafa el-Bedrî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2009.
• Kāriülhidâye, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Alî b. Fâris el-Kinânî el-Mısrî. Fetâvâ Ḳāriʾi’l-Hidâye’. thk. Selim b. Salih el-Me’mâr el-Mevsılî. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1433/2012.
• Kaya, Süleyman. “Osmanlı Tatbikatında Tek Mezhebe Bağlılık”. Uluslararası Rahmet ve Çatışma Bağlamında İslam Mezhepleri Sempozyumu Bildirileri. ed. Halit Çalış vd. Karaman: Karaman İslami İlimler Derneği, 2017.
• Kuhistânî, Şemsüddîn Muhammed b. Hüsâmiddîn el-Horasânî. Şerhḥu Muḫtaṣaru’l-Viḳāye el-müsemmâ bi’n- Nuḳāye. thk. Kebiru’d-din Ahmed. Dâru’l-İmâre: Matba Muzhir el-Acayib, 1274/1858.
• Menteşezâde Abdürrahim Efendi. Fetâvâ-yı Abdürrahîm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, nr. 2006; Hasan Hüsnü Paşa, nr. 498, 1a-279b.
• Minkârîzâde Şeyhülislam Yahya Efendi. Fetâvâ-yı Minkârîzâde İstanbul: Sü-leymaniye. İstanbul: Ktp., Fatih nr. 2386 ve Esad Efendi nr. 1095.
• Molla Hüsrev, Mehmed Efendi. Dürerü’l-ḥükkâm fî şerḥi Ġureri’l-aḥkâm. 2 Cilt. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 2015.
• Özen, Şükrü. “Osmanlı Döneminde Fetva Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3/5 (2005), 290-291.
• Remlî, Hayreddîn b. Ahmed b. Alî el-Eyyûbî el-Uleymî el-Fârûkī. el-Fetâva’l-Ḫayriyye. 2 Cilt. Bulâk: Mısrü’l- mahmiyye, 1300.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullāh b. Mes‘ûd el-Mahbûbî. Şerḥu’l-Viḳāye. thk. Doktor Salah Muhammed Ebû’l-Hac. 5 Cilt. Müessesetü’l-Verrâk, 2006.
• Salur, Rabia. Şeyhülislam Hoca Sâdeddin Efendi’nin Fetva Mecmuası ve Tahlili. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Timurtâşî, Şemsüddîn Muhammed b. Abdillâh b. Ahmed b. Muhammed el-Hatib el-Gazzî el-Hanefî. Muʿînü’l- müftî ʿalâ cevâbi’l-müsteftî. thk. Mah-mud Şemseddin Emir el-Hûzâî. Beyrut: Dâru’l-Beşarü’l-İslâmiyye, 1430/2009.
• Ünaldı, Büşra. Sun’ullah Efendi’nin Fetâvâsı ve Tahlili. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Yelek, Kamil. Gasp ve İtlaf Bağlamında Hanefî Sorumluluk Hukuku. İstanbul: Timaş Yayınları, 1. Basım, 2021.
• Yelek, Kamil. “Doğrudan İtlaf Hallerinde Failin Sorumluluğuna Dair Önemli Bir İstisna: Hanefî Mezhebinde Siâye Örneği”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 36/2 (Ekim 2020), 151-168. http://isamveri.org/pdfdrg/D02533/2020_36/2020_36_YELEKK.pdf
• Yenişehirli Şeyhülislam Abdullah Efendi. Behcetü’l-fetâvâ. Hazırlayanlar. Süleyman Kaya vd. İstanbul: Klasik Yayınları, 1. Basım, 2012.
• Zâhidî, Ebü’r-Recâ Necmüddîn Muhtâr b. Mahmûd b. Muhammed el-Gazmînî. Ḳunyetü’l-Münye li-tetmîmi’l- ġunye. Muchener: Digitalisie-rungsZentrum, 288, 1a-250b.
• Zekeriyyâzâde Yahyâ Efendi, Fetâvâ-yı Yahyâ Efendi. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Serez, nr. 1116 1b-289b.
• Zemahşerî, Ebü'l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. Esâsü’l-belâga. thk. Muhammed Bâsil Uyûnu’s-Suûd. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1419/1998.