Türkiye karst jeomorfolojisi genelini karakterize eden bir bölge: Orta Anadolu Platoları karst kuşağı

Yıl 2017, Sayı: 68, 43 - 56, 15.06.2017

Lütfi Nazik Murat Poyraz

https://doi.org/10.17211/tcd.300414

Cited By: 23

Öz

Sahip olduğu jeotektonik özellikleri nedeniyle, yoğun tektonik bir bölgede bulunan Türkiye’nin % 40 ı, çözünmeye uygun kayaçlardan meydana gelmiştir. Yer yer 4000 metre yükseltilere çıkan ve doğu-batı yönlü Tektonik Birlikler ve bunların örtüleri şeklinde uzanan bu kayalar üzerinde, karstlaşmayı belirleyen kökensel ve şekillendirici faktörlerin kısa mesafeler dahilinde büyük değişiklikler göstermesine bağlı olarak; morfojenetik ve morfometrik özellikleri belirgin sınırlarla birbirinden ayrılan 6 karst bölgesi  ve 11 karst alanı ayırt edilir. Antalya Traverten Platosu - Sakarya Ovası ve Çarşamba/Bafra Deltaları - Çukurova Ovası tarafından köşelendirilmiş olan, kuzey-güney yönünde, Anadolu karasının Karadeniz ve Akdeniz’e doğru en fazla genişlemiş (gerilmiş) bölümü yer alır.  Birbirinden farklı tektonik birlik, coğrafi bölge ve iklim özelliklerine sahip olan ve ‘Orta Anadolu Platoları Kuşağı’ olarak adlandırılan bu bölge; oluşum ortam ve kökenleri farklı olan ülkemizin en karakteristik platoluk alanlarından (Küre Dağları çevresi Platoları, İç Anadolu Platoları ve Taşeli Platosu) meydana gelmiştir. Türkiye karstına karakteristiğini veren, morfometrik ve morfojenetik özellikleri bakımından diğer bölgelerden kesin sınırlarla ayırt edilen Orta Toroslar, Orta Anadolu ve Orta - Batı Karadeniz karst alanları, bu kuşak üzerinde yer alırlar. Çok dönemli - tek/çok kökenli gelişim özelliği gösteren ve sürekli yenilenen, iç içe geçmiş orojenik derin karst (kuyluçlar, derin ve uzun mağara sistemleri) ile derin kapalı havza karstına (dip karst) ait şekillerin (obruk ve traverten konileri ile jips topoğrafyası), yanal ve düşey doğrultuda büyük boyutlara ulaştığı bu kuşaktaki karstlaşma; Pliyosen’den beri, sürekli yenilenerek kesintisiz olarak gelişim halindedir. Oluşum ve gelişim özellikleri birbirlerine benzemeyen karst bölgelerinin, kuzey-güney yönünde yan yana gelerek oluşturdukları bu kuşağın, günümüzdeki konumunu almasında; Anadolu’nun neotektonik dönemdeki  tektonik rejimi (sıkışma-gerilme ve göreceli olarak blok halinde yükselme) belirleyici olmuştur. 

Anahtar Kelimeler

Karstik bölgeler, yenilenen karst, plato karstı, derin havza karstı, tektonik rejim

A region that characterise the general karst geomorphology of Turkey: Central Anatolia Plateau karst zone

Öz

urkey as a country that is located on a dense tectonic activity area due to geotectonic properties, is consisted of soluble rocks by 40%. On these rocks that sometimes climb 4000 m high and E-W oriented tectonic assembly, morphogenetic and morphometrically prominently different 6 karst zone and 11 karst area can be distinguished due to huge differences in short distances in genetic and structural factors. In the direction of N-S the most expanded and stressed part of Anatolia to Black Sea and Mediterranean that is surrounded by Antalya travertine plateau – Sakarya plain, Çarşamba/Bafra deltas and Çokurova plain takes part. This region is called “Central Anatolian Plateau Karst Zone” has various tectonic assemblies, geographical regions, climate properties and is consisted of characteristic plateau areas (Küre Mt plateaus, Central Anatolian plateaus and Taşeli plateau) that differs by generation environments and origins. Central Taurus, Central Anatolia and Central – Western Black Sea karst areas that differ by morphometric and morphogenetic properties and gives the characteristic to karst at Turkey are located on this zone. This karst, which shows a multiple period – single/multiple originated development properties and regenerated, interwoven, orogenic deep karst (kuyluç, deep and long cave systems) and deep closed basin karst shapes (cenote, travertine cones and gypsum topography) reach to huge dimensions in vertical and horizontal directions is regenerated since Pliocene and in continuous development. The tectonic regime (compression-stress and relatively uprising as a block) in Neotectonic period of Anatolia has been a determiner on the current location of these N-S oriented zone of karst that does not show similarity by generation and development properties. 

Anahtar Kelimeler

Karst region, Regenerated karst, Plateau karst, Deep basin karst, Tectonic regime

Kaynakça

• Atalay, İ., (1988). Toros Dağlarında Karstlaşma ve Karstik Alanların Ekolojisi. Jeomorfoloji Dergisi, Sayı 16.
• Bayarı, C.S, Pekkan, E. and Özyurt, N., (2009). Obruks, as giant collapse dolines caused by hypogenic karstification in central Anatolia, Turkey: Analysis of likely formation processes, Hydrogeology Journal, Volume 17, Issue 2, pp 327-345.
• Bener, M. (1965). Göksu Vadisi ve Taşeli platolarında karst. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi.
• Bilgin, T., (1963). Gaziantep batısındaki platoda bazı karstik şekillerin teşekkülü ile vadi yamaçlarının tekamülü arasındaki münasebetler. İst. Üniv. Coğr. Enst. Derg., No 13, 164-170.
• Biricik, S. A., (1992). Obruk Platosu ve Çevresinin Jeomorfolojisi. Marmara Üniv., Yayın no.531, İstanbul.
• Canik, B., Çörekçioğlu, İ., (1985). “The formation of sinkholes (Obruk) between Karapınar and Kızören-Konya”, Karst water Resources (Procedings of the Ankara-Antalya Symposium, IAHS Publ. No.161, 193-205.
• Çılgın, Z., Bayrakdar, C., Oliphant, J. S. (2014). An example of polygenetic geomorphologic development (Karst-Glacial-Tectonics) on Munzur Mountains: Kepir Cave-Elbaba spring karstic system. International Journal of Human Sciences, 11(1), 89-104.
• Çiner, A., Aydar, E., Dirik, K., Rojay, B., Ersoy, O., Sayın, E., Çubukçu, E., Yıldırım, C. ve Kutluay, A. (2011). Vertcal Anatolian Movement Project. TÜBİTAK Proje No: 107Y333.
• Darkot, B. ve Erinç, S., (1951). Aksu batısında Antalya traverten taraçaları. İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, 2, 53-65, İstanbul.
• Dirik, K., Erol, O., (2003). Tectonomorphologic evolution of Tuzgolu and surrounding area, central Anatolia-Turkey. Turkish Association of PetroleumGoelogists Special Publication 5, 27-46.
• Doğan, U., Özel, S., (2005). Gypsum karst and its evolution east of Hafik (Sivas, Turkey). Geomorphology 71 (3-4), 373-388.
• Doğan, U., Yılmaz, M., (2011). Natural and induced sinkholes of the Obruk Plateau and Karapınar-Hotamış Plain, Turkey. Journal of Asian Earth Sciences 40, 496–508.
• Doğu, A.F., Çiçek, İ., Gürgen, G., (1995). Orta Toroslar (Seydişehir-Gülnar) Karstlaşma Tipleri. Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 3: 130-139.
• Efe, R., Atalay, İ., Soykan, A., Cürebal, İ., Sarı, C., (2008). The Formation of Antalya Travertine Deposit and Karstic Ground Water Systems. In: Efe, Cravins, Ozturk, Atalay (Eds). Nature Environment and Culture in the Mediterranean Region. Part I. Chapters Six, pp.93-108, Cambridge Scholars Publishing, Newcastle, UK.
• Ekmekçi, M., (2003). Review of Turkish karst with emphasis on tectonic and paleogeographic controls. Acta Carsologica, vol. 32, No. 2, Ljubljana
• Ekmekçi, M., (2005). Karst in Turkish Thrace: Compatibility between Geological History and Karst Type. Turkish Journal of Earth Sciences (Turkish J. Earth Sci.), Vol. 14, pp. 73-90.
• Erinç, S., (1973). Türkiye’nin şekillenmesinde neotektoniğin rolü ve jeomorfoloji-jeodinamik ilişkileri. Jeomorfoloji Dergisi 5, 11-26.
• Erinç, S., (1984). Karadeniz çanağının jeomorfolojik ve yapısal özelliklerinin morfometrisi. Istanbul Üniversitesi Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü Bülteni, 1, 15-22.
• Erol, O., (1968). Cihanbeyli güneyinde, Bolluk Gölü çevresindeki traverten konileri. Türk Coğrafya Dergisi, Sayı 24-25.
• Erol, O., (1983). Türkiye'nin genç tektonik ve neotektonik gelişimi. Jeomorfoloji Dergisi Sayı:11 , 1-22.
• Erol, O., (1990). Konya-Karapınar Kuzeybatısındaki Obrukların Jeomorfolojik Gelişimi ile Konya ve Tuz Gölü Pleyistosen Plüviyal Gölleri arasındaki İlişkiler. İ. Ü. Deniz Bilimleri ve Coğrafya Ens. Bülteni. Sayı 7. 5-49, İstanbul.
• Eroskay, S.O. and Günay, G., (1979). Tecto-genetic classification and hydrogeological properties of the karst regions in Turkey. Proceedings of Int. Sypm. On Karst Hydrogeology-Antalya Turkey.
• Göncüoğlu, C., Dirik, K. and Kozlu, H., (1997). General characteristics of pre-Alpine and Alpine Terranes in Turkey: explanatory notes to the terrane map of Turkey. Annales Ge´ologiques des Pays Helle´nique, 37, 515-536.
• Herak, M., (1977). Tecto-genetic approach to the classification of karst terrains. KRS Jugoslavie, 9/3, Yugoslavia.
• Karabıyıkoğlu, M., (2003). Konya Havzası’nın Geç Kuvaterner Evrimi. İst. Üniv. Sosyal Bilimler Enst., Coğrafya Anabilim Dalı, Doktora Tezi (yayımlanmamış).
• Klimchouk, A., Bayarı, S., Nazik, L., Törk, K., (2006). Glacial destruction of cave systems in high mountains, with a special reference to the Aladağlar massif, Central Taurus, Turkey. Acta Carsologica, 35/2.
• Koçyiğit, A., (2000). Orta Anadolu’nun Genel Neotektonik Özellikleri ve Depremselliği. Haymana-Tuzgölü-Ulukışla basenlerinin uygulamalı çalışması Bildiri Özleri, TPJD Bülteni, Özel sayı 5, 1-26, Aksaray.
• Koçyiğit, A., Erol, O., (2001). A tectonic escape structure: Erciyes pull-apart basin, Kayseri, Central Anatolia, Turkey. Geodinamica Acta, 14, 1-13.
• Kurçer, A. ve Gökten, Y. E., (2014). Tuz Gölü Fay Zonunun Neotektonik Dönem Özellikleri, Depremselliği, Geometrisi ve Segment Yapısı. MTA Dergisi, Sayı 149, 19-69.
• Kuzucuoğlu, C., Parish, R., Karabıyıkoğlu, M., (1998) The dune systems of the Konya Plain (Turkey) . Their relation to the environmental changes in Central Anatolia during Late Pleistocene and Holocene. Geomorphology, 23, 257-271.
• Nazik, L., (1986). Beyşehir Gölü yakın güneyi karst jeomorfolojisi ve karstik parametrelerin incelenmesi. Jeomorfoloji Dergisi, Sayı 14, 65-77.
• Nazik, L., (1992). Beyşehir Gölü güneybatısı ile Kembos Polyesi arasının karst jeomorfolojisi. İst. Üni. Deniz Bil. ve Coğr. Enst., Doktora Tezi, Yayımlanmamış.
• Nazik, L., (2003). Mağaraların oluşum ve gelişim özellikleri. Mağara Ekosisteminin Türkiye’de Korunması ve Değerlendirilmesi, Sempozyum Bildiriler Kitabı, s.1-19, Alanya.
• Nazik, L., (2004). The karst regions of Turkey (According to the Morphogenesis and Morphometric Properties). Proceeding of Int. Symp. on Earth System Sciences, 77-82, Istanbul-Turkey.
• Nazik, L., (2005). Mağara Nedir, Nasıl Oluşur? Ulusal Mağara Günleri Sempozyumu Bildirileri Kitabı, s. 1-18, Beyşehir.
• Nazik, L., (2010). Türkiye Morfolojisinde Kanyonlara Yeni Bir Yaklaşım: Mağara Kanyonlar. Ulusal Jeomorfoloji Sempozyumu, 11-13 Ekim, Afyonkarahisar.
• Nazik, L., Mengi, H., Özel, E., Bircan, A. ve Beydeş, S., (1995). Zonguldak yakın çevresinin doğal mağaraları. MTA Raporu, Derleme No: 9764, Ankara.
• Nazik, L., Törk, K., Özel, E., Aksoy, B. ve Acar, C., (1998). Kuzey ve kuzeydoğu Trakya’nın doğal mağaraları. MTA Raporu, Derleme No: 10088, Ankara.
• Nazik, L. and Törk, K., (2000). Taurus Karst Belt and the Cave Formation and Development an This Belt. Int. Symp. and Field Seminar on “Present state and Future Trends of Karst Studies” Sept. 17-26, Marmaris-Turkey.
• Nazik, L., Törk, K., Özel, E., Tuncer, K., (2004). Konya Ovasının Hidrolojik-Hidrojeolojik Gelişiminde Karstlaşmanın Etkisi. I. Yeraltı Suları Ulusal Sempozyumu, Bildiriler Kitabı, 23-24 Aralık, 95-104, Konya.
• Nazik, L., Törk, K., Tuncer, K., Özel, E., İnan, H., Savaş, F., (2005). Türkiye Mağaraları. Ulusal Mağara Günleri Sempozyumu, Bildiriler Kitabı, 31-46, Beyşehir, Konya.
• Nazik, L., Tuncer, K., Törk, K., Savaş, F., Özel, E., Akgöz, M., Akçakaya, U., Acar, C. ve İnan, H., (2009). Konya kuzeyi (Selçuklu, Meram, Karatay, Yunak, Ilgın, Kadınhanı, Tuzlukçu, Sarayönü, Altınekin, Akşehir, Doğanhisar, Derbent ve Hüyük ilçeleri) doğal mağaraları. MTA Raporu, Derleme No: 11116, Ankara.
• Nazik, L. ve Tuncer, K., (2010). Türkiye Karst Morfolojisinin Bölgesel Özellikleri. Türk Speleoloji Dergisi, Karst ve Mağara Araştırmaları Dergisi, Sayı 1, 7-19.
• Nazik, L., Tuncer, K., Poyraz, M. ve Feridun, D., (2012). Türkiye Karst Morfolojisinin Gelişim Dönemleri. III. Ulusal Jeomorfoloji Sempozyumu, Bildiriler Kitabı, Hatay.
• Nazik, L. ve Poyraz, M., (2015). Türkiye Karst Morfolojisinde Neotektoniğin Rolü. IV. Ulusal Jeomorfoloji Sempozyumu Bildiriler Kitabı, s.203-213, Samsun.
• Nazik, L. and Poyraz, M., (2016). A Characteristic Zone Representing Quaternary Development Of Karstic Morphology In Turkey: Central Taurides-Central Anatolia-Central Pontides Karstic Zone. Proc. The Quaternary Symposium of Turkey, TURQUA, İTÜ, İstanbul.
• Nazik, L. and Poyraz, M. (2016a). Pamukkale Underground: Kaklık Cave (Denizli-TURKEY). ICWSR 2016, 2nd International Conference On The Changing World And Social Research, October 14-16, 2016, Barcelona-Spain.
• Nazik, L., Poyraz, M. and Karabıyıkoğlu, M., (2017). Karstic landscapes and landforms in Turkey. For articles to be published in Geomorphological Landscapes of Turkey (Springer Verlag) (Baskıda).
• Özgül, N., (1984). Stratigraphy and Tectonic evolution of the central Taurides: O. Tekeli ve M.C. Göncüoğlu (Ed), Geology of the Taurus Belt: Procceedings Int. Sym., 26-29 September, Ankara, Turkey, 77-99.
• Özsayın, E., Çiner, A., Gojay, B., Dirik, K., Melnick, Fernández-Blanco, Gertotti, G., Schildgen, T., Garcin, Y., Strecker, M.,Sudo, (2013). Plio-Quaternary extensional tectonics of the Central Anatolian Plateau: a case study from the Tuz Gölü Basin, Turkey. Turkish Journal of Earth Sciences, Vol 22: 691-714, TÜBİTAK.
• Öztürk, M. Z., Şimşek, M. ve Ulu, M., (2005). Tahtalı Dağları (Orta Toroslar) karst platosu üzerinde dolin ve uvala gelişiminin CBS tabanlı analizi. Türk Coğrafya Dergisi, Sayı 65, 59-68.
• Pekkan, E., (2004). Konya Obruklarının Oluşumu ve Hidrojeolojik Özellikleri. H.Ü. Fen Bil. Enst. Jeol. Müh. Böl. Hidrojeoloji Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi. Ankara.
• Rojay, B., Özsayın, E., Çiner, A., (2012). Post-Miocene Tectonics from Black Sea to Mediterrenean Sea along Central Anatolian Plateau. Geophysical Research Abstracts, Vol.14, EGU 2012-8818.
• Şaroğlu, F., Güner, Y., (1981). Doğu Anadolu’nun jeomorfolojik gelişiminde etki eden öğeler, Jeomorfoloji, tektonik, volkanizma ilişkileri. TJK Bülteni, C. 24, 39-50
• Şenel, M., Gedik, İ., Dalkılıç, H., Serdaroğlu, M., Bilgin, A.Z., Uğuz, M.F., Bölükbaşı, A.S., Korucu, M. ve Özgül, N., (1996). Isparta Büklümü Doğusunda, Otokton ve Allokton Birimlerin Stratigrafisi. MTA Dergisi 118, 111-160.
• Şenel, M., Selçuk, H., Durukan, E., Arbas, A. H., Örçen, S. ve Bilgin, C., (1989). Çameli (Denizli)-Yeşilova (Burdur)-Elmalı (Antalya) ve Dolayının Jeolojisi. MTA Raporu, Derleme No. 9429 (yayımlanmamış), Ankara.
• Şengör, A. M. C., Görür, N., Şaroğlu, F., (1985). Strike-slip faulting and related basin formation in zones of tectonic escape: Turkey as a case study. In Strike-Slip Deformation, Basin Formation, and Sedimentation, edited by K. T. Biddle and N. Christie-Blick, Spec. Publ. Soc. Econ. Paleontol. Mineral., 37, 227–264.
• Tuncer, K., (2015). Asılı kalmış karst alanına en güzel örneklerden biri: Sarıcakaya-Beyyayla Karst Platosu, Bilecik-Eskişehir. IV. Ulusal Jeomorfoloji Sempozyumu Bildirileri Kitabı, s. 176-177, Samsun.
• Zeybek, İ., (2010). Canik Dağlarının güneydoğu bölümünde karstlaşma ve karstik şekiller. Doğu Coğrafya Dergisi 24: 93-115.