Demografik fırsat penceresi veya demografik kriz penceresi: Coğrafi bir analiz

Yıl 2022, Sayı: 81, 39 - 52, 31.12.2022

Burhan Can

https://doi.org/10.17211/tcd.1120779

Öz

Demografik geçiş sürecini yaşayan toplumlarda doğurganlıkta görülen düşüş, toplam nüfus içinde
çocukların orantısal olarak azalmasını sağlar. Diğer yandan, geçiş süreci henüz tamamlanmadığı
için, yaşlı nüfusun toplam nüfus içindeki payında ciddi bir artış da görülmez. Çocuk ve yaşlı nüfusun
azalmasıyla, çalışma çağındaki nüfus artar. Bu durum, iktisadi kalkınma için bir fırsat sunduğundan
bu özel döneme literatürde “Demografik Fırsat Penceresi” denilir. Dönem, bazı çalışmalarda
“Demografik Armağan” yahut “Demografik Bonus” şeklinde de nitelendirilmektedir. “Demografik
Fırsat Penceresi” dönemi, günümüz koşullarında nüfus yaşlanması ile sona erer. Nitekim nüfusun
%15’i, 65 ve üzeri yaşta ise toplum yaşlanmış olur. Fırsat penceresi dönemi geçicidir. Dolayısıyla
bu dönemde daha fazla istihdam yaratılması ve kaynakların daha rasyonel kullanılması önem taşır.
Nitekim Japonya’nın 1960’lardan, diğer Doğu Asya ülkelerinin 1970’lerden sonra yaşadıkları ekonomik
büyüme, demografik fırsat penceresiyle ilişkilendirilir. Bu fırsat değerlendirilemediği takdirde
süreç ‘demografik kriz penceresi’ne dönüşebilir. Demografik kriz penceresi; çalışma çağını kapsayan
15-64 yaş grubunun en yüksek orana ulaşması ile ortaya çıkan özel dönemde, bu grubun verimli
kullanılamaması sebebiyle oluşan ulusal yoksullaşma, toplumsal kargaşa ve çatışma sürecidir. Ortaya
çıkmasının altında yatan husus, işgücü arzındaki yüksek artışa işgücü talebinin karşılık verememesidir.
Çünkü düşük istihdamın ve bunun olumsuz etkilerinin, hem ekonomik hem de sosyal
alanda kendini göstereceği açıktır. Bu kavram, demografik fırsat penceresinin karşıtıdır. Brezilya,
Venezuela, Tunus gibi ülkelerde açılan pencere; demografik fırsat penceresi değil, demografik kriz
penceresidir. Bu ülkelerin bazılarında ciddi kargaşalar ve çatışmalar yaşanmış; bazılarında ise siyasal
iktidarlar devrilmiştir. Çalışmanın amacı, demografik kriz penceresinin oluşum süreçlerini tarihsel
ve karşılaştırmalı örneklerle ortaya koyup literatüre sokmaktır. Bu çalışmada, Türkiye İstatistik
Kurumu (TÜİK), Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB), Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, Hazine
ve Maliye Bakanlığı’ndan oluşan ulusal ve Birleşmiş Milletler (BM), Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ),
Dünya Bankası, Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD), International
Labour Organization’dan (ILO) oluşan uluslararası kurumlardan derlenen kantitatif veriler analiz
edilerek Tunus ve Brezilya gibi ülkelerde sürecin demografik kriz penceresi şeklinde yaşandığı belirlenmiştir.
Sürecin, Türkiye için de demografik kriz penceresine evrilmekte olduğu birtakım tablo
ve grafiklerle ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Demografik Fırsat Penceresi, Demografik Kriz Penceresi, Nüfusun Yaş Yapısı, Coğrafi Analiz, Türkiye

Teşekkür

Bu çalışmanın ortaya çıkması sırasında değerli fikirleriyle katkı sunan Boğaziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Bülent KÜÇÜK ile İstanbul Üniversitesi Coğrafya Bölümü Öğretim Üyesi, Kıymetli Hocam Prof. Dr. Sedat AVCI'ya şükranlarımı sunarım.

Demographic window of opportunity or demographic window of crisis: A geographic analysis

Öz

The decline in fertility in societies that experience demographic transition process, causes a
proportional decrease in children in the total population. On the other side, since the transition
process has not yet been completed, there is no significant increase in the share of the elderly
population in the total. The working age population is increasing with the proportional decrease
of the child and elderly population. This situation provides an opportunity for economic
development and this special period is called “demographic window of opportunity” in the
literature. This period can also be characterized as a “demographic gift” or “demographic bonus”
in some studies. In today’s conditions it is stated that the “demographic window of opportunity”
period ends with population aging. As a matter of fact, if 15% of the population is 65 and
over, the society is considered to have aged. The window of opportunity period is temporary.
Therefore, it is important to create more employment and use resources more rationally during
this period. As a matter of fact, the economic growth experienced by Japan after the 1960s
and other East Asian countries after the 1970s is associated with the demographic window of
opportunity. If this opportunity cannot be evaluated, the process can turn into a ‘demographic
window of crisis’. The demographic window of crisis is a process of national impoverishment,

social turmoil and conflict caused by the inability of this group to be used efficiently in the
Special Period that occurs when the 15-64 age group covering the working age reaches the
highest rate. The main reason for this is that despite the high increase in the supply of labor,
the demand for labor remains insufficient. Because it is thought that low employment and its
negative effects will manifest themselves in both economic and social areas. This concept is the
opposite of the demographic window of opportunity. A window that opens in countries such
as Brazil, Venezuela, Tunisia is a demographic window of crisis, not a demographic window of
opportunity. Because in some of these c ountries, there have been serious turmoil and conflicts;
in other some, political powers have been overthrown. Finally, it is possible to say that the
aim of the study is to show the formation processes of the demographic crisis window with
historical and comparative examples and to introduce this concept into the literature. In this
study, quantitative data compiled from national and international institutions were analyzed
and it was determined that the process was experienced as a demographic window of crisis in
countries such as Tunisia and Brazil. Moreover, it has been shown with a some tables and graphs
that the same process is rapidly evolving into a demographic window of crisis for Turkey too.

Anahtar Kelimeler

Demographic Window of Opportunity, Demographic Window of Crisis, Age Structure of Population, Geographic Analysis, Turkey.

Kaynakça

• Acemoğlu, D., & Robinson, J. A. (2019). Ulusların düşüşü güç, zenginlik ve yoksulluğun kökenleri (45. bs) (F. R. Velioğlu, Çev.) Doğan Kitap.
• Adalet Bakanlığı Denetimli Serbestlik Daire Başkanlığı. (2019). Denetimli serbestlik istatistikleri. http://www.cte-ds.adalet.gov. tr/index.html.
• Agencia Brasil. (2019). Taxa de desemprego sobe e fica em 12,4% em fevereiro. http://agenciabrasil.ebc.com.br/economia/ noticia/2019-03/taxa-de-desemprego-sobe-e-fica-em-124-emfevereiro. Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı. (2020). Asgari ücret. https://www.ailevecalisma.gov.tr/tr-tr/asgari-ucret/asgariucret- 2020/.
• Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı. (2022). Asgari ücret. https://www.csgb.gov.tr/asgari-ucret/asgari-ucret-2022/.
• Avcı, S. (2014). Türkiye’de 65 ve üzeri yaştaki nüfusun gelişimi ile mekânsal dağılışı. İçinde TÜCAUM VIII. Coğrafya Sempozyumu Bildiriler Kitabı, (ss. 299-308). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Yayını. http://tucaum.ankara.edu.tr/tucaumviii- cografya-sempozyumu/
• Barlow, R (1994). Population growth and economic growth: Some more correlations. Population and Development Review, 20 (1), 153-165.
• Başkaya, F. (2019). Çığırından çıkmış bir dünya. Yordam Kitap.
• Behar, C., Işık, O., Güvenç, M., Erder, S., & Ercan, H. (1999). Türkiye’nin fırsat penceresi demografik dönüşüm ve izdüşümleri (TÜSİAD Yayını, Yayın No: TÜSİAD-T/99-1-251), Lebib Yalkın Yayımları ve Basım İşleri A.Ş.
• Bloom, D. E. & Williamson J. G. (1998). Demographic transitions and economics miracles in emerging Asia. The World Bank Economic Review, 12 (3), 419-455.
• Blue, L. & Espenshade, T. J. (2011). Population momentum across the demographic transition. National Institutes of Health Population Development Review, 37 (4), 721–747.
• Can, B. & Avcı, S. (2019). Demografik fırsat penceresi Türkiye için demografik kriz penceresine dönüşecek mi? İçinde B. Gönençgil, T. A. Ertek, İ. Akova & E. Elbaşı (Ed.), 1. İstanbul Uluslararası Coğrafya Kongresi Bildiri Kitabı, (ss. 211-222). İ.Ü. Yayını, https:// cdn.istanbul.edu.tr/file/JTA6CLJ8T5/91F6B8D47C6B4BD- 4931D653EF90FA100
• Can, B. & Avcı, S. (2021). Demografik geçiş teorisi açısından Türkiye’nin demografik geçiş aşamaları ve nüfuslanma süreci. Doğu Coğrafya Dergisi, 26 (46), 229-252. https://doi.org/ 10.17295/ataunidcd.996656
• Chan, A., Lutz, W. & Robine, J. M. (2005). Guest editors introduction. Asian Population Studies 1(2), 147-148. http://dx.doi. org/10.1080/17441730500317105
• Clarke, J. I. (1987). Population geography. Pergamon Press.
• Davis, K. (1945). The world demographic transition. The Annals of the American Academy of Political and Social Sciences, (237) (January), 1-11.
• De Ferranti, D., Perry, G., & Ferreira, F. H. G. (2003). Inequality in Latin America and the Caribbean: breaking with history. The World Bank Latin American and the Caribbean Studies.
• Deutsche Welle. (2019). Perspectivas desoladoras para o desemprego no Brasil. https://www.dw.com/pt-br/an%C3%A1lise- perspectivas-desoladoras-para-o-desemprego-no-brasil/ a-49086143-0.
• Durkheim, E. (1986). İntihar (Ö. Ozankaya, Çev). Unesco Yayını.
• Ehrenstein, C., & Neumann, P. (2010). Wie es zur rente mit 65 kam. https://www.welt.de/welt_print/politik/article9012150/Wiees- zur-Rente-mit-65-kam.html.
• Gavrilov, L. A., & Heuveline, P. (2003). Aging of population. http:// longevity- science.org/Population_Aging.htm.
• Gemeinhardt, A. K. (2008). Bismarck und der weg zur kaiserlichen botschaft. Seminararbeit. Fachhochschule für Öffentliche Verwaltung und Rechtspflege in Bayern.
• Hakkert, R. (2007). The demographic bonus and population in active ages. Research Paper 7, IPEA/UNFPA Project RLA5P201: Regional Support to Population and Development in the Implementation of the MDGs in the LAC Region Brasilia DF, October, 1-44.
• Harari, Y. N. (2018). Homo deus (yarının kısa bir tarihi) (15. bs) (N. T. Poyzan, Çev.). Kolektif Kitap-90, Berdan Matbaacılık.
• Harmancı, P. (2015). Dünyadaki ve Türkiye’deki intihar vakalarının sosyodemografik özellikleri açısından incelenmesi. İçinde Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi 1. Ulusal Sağlık Bilimleri Kongre Kitabı, 1 (1), (ss. 1-15).
• Hazine ve Maliye Bakanlığı. (2019a). Maaş istatistikleri/verileri. https://www.hmb.gov.tr/bumko-maas-istatistikleri-verileri. Hazine ve Maliye Bakanlığı. (2019b). Ekonomik göstergeler. https:// www.hmb.gov.tr/bumko-ekonomik-gostergeler.
• Hodgson, D. (1983). Demography as social science and policy science. Population and Development Review, 9 (1), 1-34.
• Hoşgör, Ş. & Tansel, A. (2010). 2050’ye doğru nüfus bilim ve yönetim: eğitim, işgücü, sağlık ve sosyal güvenlik sistemlerine yansımalar. TÜSİAD Yayını.
• International Labour Organization. (2019). The leading source of labour statistics. https://www.ilo.org/ilostat/faces/oracle/webcenter/ portalapp/pagehierarchy/Page32.jspx?locale=EN&subject=LUU& indicator=UNE_DEAP_SEX_AGE_RT&datasetCode=A&collectionCode= YI&_afrLoop=1111047032989686&_afrWindowMode= 0&_afrWindowId=null#!%40%40%3Findicator%3D.
• Kaya, V. & Yalçınkaya, Ö. (2014). Nüfus ekonomik büyüme kaynağı olabilir mi? ‘en az üç çocuk’ politikasına tarihsel bir bakış. Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 28 (1), 165-198.
• Kesbiç, C. Y. & Dündar, Ö. (2017). İşsizlik ve suç arasındaki ilişkiye teorik bir bakış. Manisa Celal Bayar Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Yönetim ve Ekonomi Dergisi, 24 (2), 327-348. https://doi.org/10.18657/yonveek.335225
• Kirk, D. (1996). Demographic transition theory. Population Studies, 50 (3), 361-387.
• Küçük, B. & Özselçuk, C. (2015). Mesafeli devletten hizmetkâr devlete: AKP’nin kısmi tanıma siyaseti. Toplum ve Bilim, (132), 162-190.
• Lee, R. (2003). The demographic transition: three centuries of fundamental change. Journal of Economic Perspectives, 17 (4), 167-190.
• Marx, K. & Engels, F. (2011). Nüfus üzerine. Sol Yayınları. Mutluer, F. G. (2000). Toplumsal sapma (fonksiyonalist ve sembolik etkileşimci yaklaşımlar). Zirve Yayınları.
• Ogawa, N., Kondo, N. & Matsukura R. (2005). Japan’s transition from the demographic bonus to the demographic onus. Asian Population Studies, 1(2), 207-226. http://dx.doi. org/10.1080/17441730500317451
• Organisation for Economic Co-operation and Development. (2019a). Unemployment rate. https://data.oecd.org/unemp/unemployment- rate.htm.
• Organisation for Economic Co-operation and Development. (2019b). Youth unemployment rate. https://data.oecd.org/unemp/ youth-unemployment-rate.htm#indicator-chart.
• Organisation for Economic Co-operation and Development. (2019c). GDP and spending. https://www.oecd-ilibrary.org/economics/ real-gdp-forecast/indicator/english_1f84150b-en.
• Özbay, F. (2009). Türkiye’de demografik dönüşüm: yaşlanan bir toplumun karşı karşıya olduğu sorunlar üzerine birlikte düşünmek. Friedrich Ebert Stiftung ve Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Politika Forumu Konferans Sonuç Raporu.
• Özbay, F. (2015). Dünden bugüne aile, kent ve nüfus. İletişim Yayınları 2222, Araştırma-İnceleme Dizisi 369, Sena Ofset.
• Özer, U. & Topal, H. M. (2017). Genç işsizliği, göç, intihar ve boşanma düzeyleri ile ilişkili midir? Türkiye’den ampirik bir kanıt. Kırklareli Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 6(5), 50-63.
• Partida-Bush, V. (2004). How demographic transition forms demographic bonus and aging process in Mexico. National Population Council-Mexico CICRED’S SEMINAR, Paris, France, 23 to 26 February.
• Peng, X. & Cheng, Y. (2005). Harvesting the demographic bonus. Asian Population Studies, 1 (2), 189-205. http://dx.doi. org/10.1080/17441730500317329
• Possemeyer, I. (2011). Löwen vor dem sprung? Geo Zeitschrift. https://www.geo.de/reisen/reiseziele/3971-rtkl-demografieloewen- vor-dem-sprung
• Reher, D. S. (2004). The demographic transition revisited as a global process. Population Space Place, (10), 19–41. https://doi. org/10.1002/psp.313
• Schmid, J. (2012). Historischer rückblick dossier: Deutsche verhaltnisse eine sozialkunde. http://www.bpb.de/politik/grundfragen/ deutsche-verhaeltnisse-eine-sozialkunde/138744/historischer- rueckblick.
• Seniloli, K. (2004). To take advantage of the demographic window of opportunity or not–that is the question: the case of Fidji. CICRED’S SEMINAR, Age-Structural Transitions: Demographic Bonuses, but Emerging Challenges for Population and Sustainable Development, Paris: 23-26 February. http:// www.cicred.org/Eng/Seminars/Details/Seminars/Popwaves/ PopwavesSeniloli.pdf.
• Sertkaya Doğan, Ö. (2018). Türkiye’de 2040 ve 2060 nüfus projeksiyonlarına göre demografik fırsatlar. TİDSAD (Türk ve İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi), (18), 26-42.
• Sertkaya Doğan, Ö. & Bostan, H. (2019). Türkiye’nin demografik dönüşümü ve nüfus projeksiyonlarına göre fırsatlar. Doğu Coğrafya Dergisi, 24 (41), 61-90. https://doi.org/10.17295/ataunidcd. 535018
• Tansel, A. (2012). 2050’ye doğru nüfus bilim ve yönetim: işgücü piyasasına bakış. TÜSİAD Yayını.
• Thompson, W. S. (1929). Population. American Journal of Sociology, 34 (6), 959-975.
• Thompson, W. S. (1931). Dünya nüfusunun son temayülleri (Çev. M. Celal). T.C. Başvekâlet Umum Müdürlüğü Tetkikler Serisi Sayı 2, İstatistik Umum Neşriyatından Sayı 12, Hüsnütabiat Matbaası.
• Tunalı, H. & Özkaya, S. (2016). Türkiye’de işsizlik-intihar ilişkisinin analizi. Kırklareli Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 5 (2), 56-70.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi. (2000). 23 Nisan 1999 tarihine kadar işlenen suçlardan dolayı şartla salıverilmeye, dava ve cezaların ertelenmesine dair kanun. https://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/ k4616.html.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi. (2002). 23 Nisan 1999 tarihine kadar işlenen suçlardan dolayı şartla salıverilmeye, dava ve cezaların ertelenmesine dair kanunda değişiklik yapılmasına ilişkin dair kanun. https://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k4758.html.
• Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası. (2020). Gösterge niteliğindeki merkez bankası kurları. https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/ connect/tr/tcmb+tr/main+menu/istatistikler/doviz+kurlari/gosterge+ niteligindeki+merkez+bankasi+kurlarii.
• Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası. (2022). Gösterge niteliğindeki merkez bankası kurları. https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/ connect/TR/TCMB+TR/Main+Menu/Istatistikler/Doviz+Kurlari/ Gosterge+Niteligindeki+Merkez+Bankasi+Kurlarii/.
• Türkiye Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu Araştırma Merkezi. (2018). Asgari ücret gerçeği 2019 raporu. DİSK-AR Yayını. Türkiye İstatistik Kurumu. (2019a). Haber bülteni. http://tuik.gov.tr/ PreHaberBultenleri.do?id=30684.
• Türkiye İstatistik Kurumu. (2019b). Temel nüfus ve demografi istatistikleri. http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist. Türkiye İstatistik Kurumu. (2021). Haber bülteni. https://data.tuik. gov.tr/Bulten/Index?p=Isgucu-Istatistikleri-2020-37484.
• United Nations. (2004). World population 2300. Department of Economic and Social Affairs, Population Division, UN Publication.
• United Nations. (2019). United nations membership. https://www. un.org/en/sections/member-states/growth-united-nationsmembership- 1945-present/index.html#2000-Present.
• United Nations Department of Economic and Social Affairs. (2019). World Population Prospects. https://population.un.org/wpp/ DataQuery/
• Üner, S. (1972). Nüfusbilim sözlüğü. Hacettepe Üniversitesi Yayınları D-17, Mars Ticaret ve Sanayi A.Ş. Matbaası.
• Ünlü, T. (2017). The demographic window of opportunity and the first demographic dividend: the case of Turkey. (Publication No: 498893) [Doctoral dissertation, Hacettepe University]. YÖK Tez Merkezi.
• Vallin, J. (2005). The demographic window. Asian Population Studies, 1 (2), 149-167. http://dx.doi.org/10.1080/17441730500317170
• Van der Ven, R. & Smits, J. (2011). The demographic window of opportunity: age structure and sub-national economic growth in develping countries. Nijmegen Center for Economics (NICE) Institute for Management Research Radboud University Nijmege, NICE Working Paper 11(102), 1-37.
• Weeks, J. R. (2016). Population (an introduction to concepts and issues) (12nd ed.). Cengage Learning.
• World Bank. (2019a). World development indicators. https://databank. worldbank.org/data/reports.aspx?source=2&series=NY.GDP. MKTP.KD.ZG&country=WLD.
• World Bank. (2019b). World development indicators. https:// databank.worldbank.org/indicator/NY.GNP.PCAP.CD/1ff4a498/ Popular-Indicators
• World Bank.(2019c). Jobs. https://databank.worldbank.org/source/ jobs.
• World Bank. (2019d). World development indicators. https://databank. worldbank.org/data/reports.aspx?source=2&series=SL. UEM.TOTL.ZS&country=WLD.
• World Bank. (2019e). Brazil. https://dataworldbank.org/country/ brazil.
• World Bank. (2019f). Unemployment, total (% of total labor force) (modeled ILO estimates). https://data.worldbank.org/indicator/ SL.UEM.TOTL.ZS?end=2018&start=1991&view=chart.
• World Health Organization. (2019). Countries statistics. https:// www.who.int/choice/demography/by_country/en/
• Yılmaz, C. (2013). Dünya nüfusunun tarihsel gelişim seyri ve günümüzde ulaştığı boyut. Dernekler Dergisi, (2), 40-49.
• Yüceşahin, M. M. (2009). Türkiye’nin demografik geçiş sürecine coğrafi bir yaklaşım. Coğrafi Bilimler Dergisi, 7 (1), 1-25.
• Yüksel, Y. (2007). Türkiye’de demografik geçiş süreci ve sosyal politikalar. (Uzmanlık Tezi). DPT Sosyal Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, Yayın No: DPT: 2732, DPT Yayını.
• Yüksel, Y. & Kocaman, T. (2007). Ageing population, social services and assistance in Turkey. Aile ve Toplum, 9/3 (12), 57-64.