TARİHİ SÜREÇTE TEKİRDAĞ RÜSTEM PAŞA KÜLLİYESİ

Yıl 2020, Cilt: 124 Sayı: 244, 25 - 66, 25.02.2020

Murat Alkan

Öz

Rüstem Paşa, Tekirdağ’da kapsamlı bir külliye ve külliyeye gelir amaçlı pek çok ticari yapı inşa ettirerek, şehrin sosyal ve ekonomik gelişiminde belirleyici olmuştur. Cami, mektep, medrese, kervansaray, imaret, hamam ve çeşme birimlerinden oluşan külliye yapılarının; -Devletin mali imkânlarının zayıflamasına paralel olarak- vakıf sistemindeki aksaklıkların doruğa çıktığı XIX. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren, hızlı bir değişim ve yok oluş sürecine girdiği görülmektedir. İnşa edildiği dönemde, plan ve mimari özellikleri ile klasik Osmanlı mimarisinin seçkin örnekleri arasında yer alan bu eserlerden; külliyenin merkezini oluşturan caminin dışındaki yapılar, ya tamamen yok olmuş ya da asli özelliklerini büyük ölçüde kaybederek günümüze ulaşabilmiştir. Günümüzde mevcut bulunan, Rüstem Paşa ile ilişkili bir diğer yapı olan bedesten ise külliyenin bir parçası olmayıp Paşa’nın ölümünden kısa bir süre sonra inşa edilerek vakfına dâhil edildiği anlaşılmaktadır. Bu çalışmada, Osmanlı arşivleri ile Cumhuriyet dönemine ait bilgi ve belgelerden hareketle; söz konusu yapıların geçirdiği onarımlar ve tarihi süreç içerisinde meydana gelen değişimler tespit edilmeye çalışılmış, mimari özellikleri ve tarihi önemi vurgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Rüstem Paşa, Tekirdağ, Külliye, Cami, Medrese, Hamam, Bedesten

Kaynakça

• Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), Rodoscuk Şer’iyye Sicilleri (RŞS).
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA): Ali Emiri Abdülhamid I (AE.SABH.I); Ali Emiri Mustafa II (AE.SMST.II); Bab-ı Asafî Defterleri (A.{DVNSMHM.d.); Cevdet Belediye (C.BLD); Cevdet Tasnifi Evkaf (C.EV); Evkaf Başkitabet (EV.BKB); Evkaf Muhasebe Kalemi (EV.MH); Evkaf Muhasebe Tamir ve İnşaat Kalemi (EV.MH.TIK); Evkaf Mektubi Kalemi (EV.MKT); Evkaf Tahrirat (EV.THR); Evkaf Sergi Halifeliği (EV.SRG); Evkaf Zimmet Halifeliği (EV.ZMT); Hatt-ı Hümayun (HAT); İrade Dahiliye (İ.DH); Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT).
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA): Defter (d); Gayrimenkul Eski Eserler Ve Anıtlar Yüksek Kurulu (GMEEAYK); Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu (TKTVYK).
• İstanbul Vakıflar 1. Bölge Müdürlüğü Arşivi.
• Afyoncu, Erhan, “Rüstem Paşa”, TDVİA, C. 35, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2008, s. 288-290.
• ___________, Venedik Elçilerinin Raporlarına Göre Kanunî Ve Şehzâde Mustafa -Balyos Raporları:3-, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2012.
• Ahunbay, Zeynep, “Mimar Sinan’ın Eğitim Yapıları -Medreseler-Darülkurralar-Mektepler-”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, C. I, Ed. Sadi Bayram, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1988, s. 239-309.
• Aljaad, Anas – Mehmet, Ayas, “Halep'teki Osmanlı Camilerinin Yönetimi”, Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. VI, S. II, 2018, s. 239-262.
• Altundağ Ş. - Turan, Ş. “Rüstem Paşa”, İA, C.IX, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1964, s. 800-802.
• Anonim, Belgelerle Osmanlı Döneminde Tekirdağ, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını, 2014.
• Aslanapa, Oktay, Osmanlı Devri Mimarisi, İnkilap Kitapevi, Ankara, 1985.
• Aslantürk, H. Ahmet, Bir Bürokrat ve Yatırımcı Olarak Kanuni Sultan Süleyman’ın Veziriazamı Rüstem Paşa, Marmara Üniversitesi Sos. Bil. Enst., (Yayınlanmamış Doktora Tezi), 2011.
• Ateş, Hacer, Kuzey Marmara Sahilleri ve Ard Alanında Şehirleşmenin Tarihi Süreci: XVI.-XVII. Yüzyıllarda Tekirdağ ve Yöresi, İstanbul Üniversitesi Sos. Bil. Enst. Tarih Anabilim Dalı (Yayınlanmamış Doktora Tezi), 2009.
• ___________, “Kuzey Marmara’da Bir Liman Kentinde Ticaret: XVI. Yüzyılda Tekirdağ-Rodoscuk Limanı”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C.III, S.6, Edirne, Temmuz 2013, s. 21-38.
• Atçıl, Zahit, State And Government In The Mıd-Sıxteenth Century Ottoman Empıre: The Grand Vizierates Of Rüstem Pasha (1544-1561), The Unİversity Of Chicago, Department Of Near Eastern Languages And Civilizations (Doctoral Thesis), Chicago, 2015.
• Ayverdi, E. Hakkı, Avrupa'da Osmanlı Mîmârî Eserleri Yugoslavya, C.II, Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul, 1981.
• ___________, Fatih Devri Mimarisi, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul, 1989.
• Baltacı, Cahid, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İrfan Matbaası, İstanbul, 1976.
• Bayraktar, Hatice, XIX. Yüzyılın Ortalarında Tekirdağ Kazası, Trakya Üniversitesi Sos. Bil. Enst. Tarih Anabilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı (Yayınlanmamış Y. L. Tezi), Edirne, 2011.
• Braudel, Fernand, II. Felippe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, C.I, Çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Eren Yayıncılık, İstanbul, 1989.
• Busbecq, O. Ghiselin, Türk Mektupları –Kanuni Sultan Süleyman Zamanına Ait Bir Frenk Sefaretnamesi-, (trc.) Hüseyin Cahit Yalçın, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2018.
• Cezar, Mustafa, Tipik Yapılariyle Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve Klasik Dönem İmar Sistemi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1985.
• Çakmak, Şakir- Görkem, Yalçın, “Yeni Bulgular Işığında Tire Bedesteni”. Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi, S. XVII, 2018, s. 13-24.
• Çevik, Hikmet, Tekirdağ Tarihi Araştırmaları, Ahmet Sait Basımevi, İstanbul, 1949.
• Demiriz, Yıldız, “Üsküdar’da Mihrimah Sultan Camii”, Sanat Dünyamız, Yıl: VII, Sayı: XX, İstanbul 1980, s. 17-23.
• Direr, Alev, “Bir Mimar Sinan Emaneti: Rüstem Paşa Külliyesi”, Tekirdağ Değerleri Sempozyumu, 21 Ekim 2010, Tekirdağ: Ege Basım, 2011, s. 176-181.
• Evliyâ Çelebi, Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi, VIII. Kitap, Haz. Seyit Ali Kahraman, v.d., Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2003.
• Eyice, Semavi, “İznikte Büyük Hamam ve Osmanlı Hamamları Hakkında Bir Deneme”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1960, s. 99-120.
• ___________, “Edirnekapı Camii ve Külliyesi”, TDVİA, C. X, 1994, s. 446-448.
• Gabriel, Albert, Bir Türk Başkenti Bursa, C. I, 2. baskı, Haz. Neslihan Er, Osmangazi Belediyesi Yayınları, İstanbul, 2010.
• Gelibolulu Mustafa Âlî, Künhü’l-ahbâr 4. Rükn, (Tıpkıbasım), T.T.K. Yayınları, Ankara, 2009.
• Goodwin, Godfrey, Osmanlı Mimari Tarihi, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2012.
• Gökbilgin, Tayyip, “Rüstem Paşa ve Hakkındaki İthamlar”, İÜEF Tarih Dergisi, C. 8, S. 11/12, 1956, s. 11-50.
• Gönçer, Süleyman, Afyon İli Tarihi, İleri Ofset Matbaacılık, Afyonkarahisar, 1991.
• Gündoğdu, Hamza, “Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi’nin Osmanlı Külliyeleri İçerisindeki Yeri ve Önemi”, Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu, Kocaeli, 2016, s. 2781-2808.
• Karaman, Suna, Tekirdağ Rüstem Paşa Külliyesi ve Diğer Rüstem Paşa Külliyeleri İle Mukayesesi, İstanbul Üniversitesi Ed. Fak. (Lisans Tezi), İstanbul, 1975.
• Kaya, Süleyman, Osmanlı Hukukunda İcareteyn, Klasik Yayınları, İstanbul, 2015.
• Konyalı, İ. Hakkı, Ankara Abidelerinden Karacabey Mamuresi Vakfiyesi Eserleri ve Tarihi, Numune Matbaası, İstanbul, 1943.
• ___________, Abideleri ve Kitabeleriyle Beyşehir Tarihi, Atatürk Üniversitesi Fen-Ed. Fak. Yayınları, Erzurum, 1991.
• Köşklü, Zerrin, “XVII ve XVIII. Yüzyıl Osmanlı Medrese Mimarisi”, Türkler Ansiklopedisi, C. XXII, Ed. Hasan Celal Güzel vd., Yeni Türkiye Yayınları, 2002, Ankara, s. 162-168.
• Kuban, Doğan, Osmanlı Mimarisi, YEM Yayınları, İstanbul, 2007.
• Kuran, Aptullah, Üsküdar’da Mihrimah Sultan Külliyesi”, Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, Vol. III, İstanbul, 1975, s. 43-72.
• ___________, Eyüp “Zâl Mahmud Paşa Külliyesi”, Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, Vol. I, İstanbul, 1973, s. 65-81.
• Kütükoğlu, Mübahat, XX. Asra Erişen Osmanlı Medreseleri, TTK Basımevi, Ankara, 2000.
• Meriç, Rıfkı Melûl, Mimar Sinan Hayatı, Eseri I (Mimar Sinan’ın Hayatına, Eserlerine Dair Metinler), T.T.K. Basımevi, Ankara, 1965.
• Müderrisoğlu, M. Fatih, “Menzil Kavramı ve Osmanlı Devleti'nde Menzil Yerleşimleri” Türkler, C. X, s. 920- 926, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 920-926.
• Necipoğlu, Gülru, Sinan Çağı Osmanlı İmparatorluğunda Mimarî Kültür, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2013.
• Orbeyi, Nil, “Çift Revaklı Sinan Camilerinde Modüler Sistem”, Metu Journal Of The Faculty Of Archıtecture, Vol. 33, No. 2, 2016, s. 203-204, 201-225.
• Ortaylı, İlber, “16. Yüzyılda Rodosto (Via Egnetia’nın Marmara’daki uzantısı)”, Sol Kol Osmanlı Egemenliğinde Via Egnetia (1380-1699), Ed. Elizabeth Zachariadou, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1999, s. 215-225.
• Osmanzâde Tâ’ib, Hadîkatü’l Vüzerâ, (Tıpkısım) Freiburg, 1969.
• Önge, Yılmaz, “Anadolu Türk Hamamları Hakkında Genel Bilgiler ve Mimar Koca Sinan’ın İnşa Ettiği Hamamlar”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, C. I, Ed. Sadi Bayram, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1988, s. 403-428.
• Peçevî İbrahim Efendi, Peçevi Tarihi, (haz.) Bekir Sıtkı Baykal, Kültür Bakanlığı Yayınları: 467 Ankara, 1981.
• Sancaklı, Nusret, Marmara Bölgesi Depremleri (M.Ö. 427-MS. 1912), Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2004.
• Sandfuchs, Özlem Sert, Reconstructing a Town from irs Court Record Rodosçuk (1546-1553), Fakültät für Kulturwissenschaften der Ludwig-Maximilians Universität Dissertation, München, 2008.
• Serez, Mehmet Saim, Tekirdağ Çeşmeleri, Şadırvanları Selsebilleri, Dönmez Ofset, Ankara, 2014.
• Sönmez, Zeki, Mimar Sinan İle İlgilin Tarihi Yazmalar- Belgeler, Mimar Sinan Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1988.
• Söylemezoğlu, H. Kemali, “İstanbul Rüstem Paşa Camii Son Cemaat Mahalli ve Avlusu Planlamasında Göz Önünde Tutulan Faktörler Hakkında”, Mimar Sinan Dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı, Haz. Zeki Sönmez, İstanbul, 1988, s. 259-267.
• Sözen, Metin, Diyarbakır’da Türk Mimarisi, Diyarbakır’ı Tanıtma ve Turizm Derneği Yayını: 21, İstanbul, 1971.
• Sümer, Mahmut, Tekirdağ’ın Eski Günleri, Tekirdağ Halk Eğitim Yayınları:1,Yeni Hamle Matbaası, İstanbul, 1970.
• Şehabettin Altundağ-Şerafettin Turan, “Rüstem Paşa”, İA, C.IX, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1964, s. 800.
• Terekli, Bülent, 1912 Şarköy-Mürefte Depremi Ve Etkilediği Alanlar, Marmara Üniversitesi Türkiyat Arş. Enst. Türk Tarihi Anabilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı (Yayınlanmamış Y.L. Tezi), İstanbul, 2011.
• Tunçel, Mehmet, Babaeski Kırklareli ve Tekirdağ Camileri, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1974.
• ___________, “Türkiye’de Mimârî Miras ve Tekirdağ Rüstem Paşa Külliyesi”, Ege Üniversitesi Sanat Tarihi Dergisi, S. VII, 1994, s. 185-210.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Tarihi, C.II, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1983.
• ___________, “Şehzade Mustafa’nın Ölümünde Medhali Olan Vezir-İ Âzam Rüstem Paşa’nın İkinci Sadaretinde Yeniçerilerin Ağalarından Şikâyeti Havi Kanunî Sultan Süleyman İle Rüstem Paşa’ya Pek Ağır Mektupları”, TTK Belleten, C. 31, S. 122, 1967, s. 191-200.
• Yenisehirlioğlu, Filiz-Madran, Emre, Mimar Sinan Yapıları (Katalog), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1989.
• Yüksel, İ. Aydın, “Sadrâzam Rüstem Paşa’nın Vakıfları”, Ekrem Hakkı Ayverdi Hatıra Kitabı, Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul, 1995, s.220-279.
• Elektronik Kaynaklar: http://www.panaf.itu.edu.tr/Icerik.aspx?sid=10457.
• https://www.thealeppoproject.com/remnants-al-adiliyyah-mosque-aleppo/
• http://collections.albert-kahn.hauts-de-seine.fr/